Czytelniku,
Cała nasza historia jest zakłamania od samego początku. I
musimy to zmienić, by następne pokolenia nie popełniały błędów naszych
przodków. Musimy znać mechanizmy. Tak jak to miało miejsce podczas potopu
zwanego u nas szwedzkim, a sponsorami tego byli także Holendrzy i Anglicy.
Holendrzy występowali jak mediatorzy jednocześnie finansując
jedną ze stron. Tak jak dziś dzieje się na Ukrainie mechanizm ten sam tylko
inne podmioty to robią.
By zobaczyć jak to wyglądało możemy się dowiedzieć
Odpowiedź znajdziemy w liście Pana Hetmana Koniecpolskiego:
Od Pana Hetmana do Xsiędza Kanclerza ( Jakuba Żadzika )
Datum z Ryn, dnia 24 Października 1628
Lubo nietak jakom sobie życzył i jakom sobie obiecował, atoli
znacznie jednak P. Bóg w tej czasie pobłogosławić nam raczył, że i Baudis sam,
który wiele złego tak rok Wielgopolanom naczynił, w ręce się nasze z wiela
swoich znacznych żołnierzów dostał, i jego regiment, który siła Gustawa
kosztował i wiele sobie po nim obiecywał, jest zniesiony; więcej incomoditas
locorum, które Wm, mój miłościwy Pan, raczysz znać około Osteroda, uczynić nie
pozwalała. Niewątpię jednak w miłosierdziu bożem, że coś więcej jeszcze dla nas
nagotował.
Nowe też dnia wczorajszego wydarte jest z ręku
nieprzyjacielskich, jakim sposobem?
Jego Król. Mości oznajmuję. Będziesz jednak Wm, mój miłościwy
Pan, tusze blisko miał w Osterodzie z Gustawa sąsiada, który dla traktatów chce
się tam, jakom z Baudisa zrozumiał zatrzymać; chciałem ci mu był bronić tego
miejsca, ale nikczemność tamtej mieściny, która by do obrony siła potrzebowała
ludzi, odwiodła mnie od tego. Myślę o miejscu sposobnem tu w Xsięstwie przy
Drwęcy, abym nad nim obozem stanąwszy mógł Lubawę Wm, mego Mości Pana,
zasłonić, posiłkowania Brodnice niedopuszczać, z obydwu stron czatami
nieprzyjaciela opędzać: bo w tych miejscach, w których teraz nieprzyjaciel
stanął, z naszemi kopiami czynić mu jako jest rzecz podobna, łatwie Wm., mój
miłościwy Pan, rozsądzić możesz.
Nieprzyjacielowi i teraz coraz świeżych ludzi przychodzi
niemało; jeżeli to tak jest, jako mi Pan Poza ze Gdańska pisze, co Wm., memu
miłosiernemu Panu, dla lepszego zrozumienia posyłam, nietrudno by nam o
niewzywanego gościa. To mi też Baudis
powiedział, że Olendrowie na każdy miesiąc czterdzieści tysięcy talarów
twardych Gustawowi dają; piękni to zatem mediatorowie ! Przyczynia się słyszę
inszych wiele, gdyż niepodobna rzecz, aby tak wielkie wojska sam sustendować
mógł. Oddaję się zatem i. t. d.
Ceduła. Z strony traktatów wiem, że wszyscy komisarze ci
naznaczeni pewnie ich nierozprzą: bo sa zwłaszcza trzej do tej sprawy maxime
interessati, jeżeli nieprzyjaciel, jako się udaje, szczerze będzie chciał. Aleć
jeśli do twardych condicij przyjdzie, trzeba żeby nam i kto inszy pomógł; a
jako widzę, że co przed tem nadzieję czynili, to się teraz ze wszystkiego
wyślizgnąć chcą, ciesząc się jakimsi pisaniem Wm, mego miłościwego Pana, w
któremś raczył Korfirsztowi perswadować, żeby jeżeli nie we wszystkich przynamniej
ex parte nieprzyjaciela moderował; zaczem pewni tego, iż miasto refusionem
sumptuum o Inflanty niebędziem chciwi. Dopisując tego listu dał mi znać
podjazd, że nieprzyjaciel trzy regimenty piechoty w Osteród wprowadził; zaczem
musze bardziej myslić o
niebezpieczeństwie Lubawy Wm., mego miłościwego Pana. Z strony pospolitego
ruszenia w kilku listów moich, do J.K. Mości pisanych, dotknąłem ja był
prosząć, aby niespuszczając się na te vires nasze, zawczasu bezpieczeństwo
państw swoich prowidywać raczył; nie mogłem pospolitego ruszenia wyrazić, bom
się obawiał, iż choć jest między constitruiami dane, żeby go sobie w swkretnym
scrypcie, jako więc zwykli, nieexcypowali. Ale żeś mi Wm., mój miłościwy Pan
zdanie swoje wtem teraz wyrazić raczył, dziwnie mi się podoba, o czem i do J.K.
Mości piszę.
Lubo do efektu nie przydzie, wielkim postrachem może być
nieprzyjacielowi, a jeszcze większym i Kurfirsztowi, który rozumiem omnem
lapidem, u nieprzyjaciela movebit, żeby ab hoc mało liberował państwo swoje.
Posłał już to tydzień Krejtza do Gustawa
zrozumiewając go o dalszych traktatach. Awo widzę choć go o to nieprosiemy, sam
się per fortia intriguje i trudno mu mieć za złe, a będzie podobno i bardziej
kiedy go niepospolite zaleci ruszenie.
7. Aktywność Holendrów w Rosji, Część 1.
Handel i Technologia
7.1 Modernizacja Rosji
W przeciwieństwie do Szwedów czy Duńczyków, którzy od
niepamiętnych czasów byli częścią zachodniego chrześcijaństwa, mentalność
rosyjska miała silne zabarwienie ksenofobiczne, zakorzenione w długotrwałej
izolacji swojego kraju od reszty Europy. Rosja, która wcześniej bardziej
należała do świata bizantyjskiego niż łacińskiego, w połowie XIII wieku
znalazła się pod panowaniem mongolskim (tatarskim), co na ćwierć tysiąclecia
odgrodziło ją od większej komunikacji z Europą. Moskwa otrząsnęła się z
panowania Tatarów około roku 1500, lecz podejrzenia wobec Zachodu wzrosły w XVI
w., kiedy potężne państwo polsko-litewskie sprzymierzyło się z bojowym
katolicyzmem, mającym na celu nawrócenie osób prawosławnych na swoje wyznanie.
Zjednoczenie części cerkwi ukraińskiej z katolicyzmem w 1596 r. (unia brzeska)
wzmocniło tę obawę, a zaangażowanie Polski w rosyjską Wielką smutę jeszcze ją
podsyciło. W XVI i XVII wieku zachodni podróżnicy zauważyli, podróżując przez
wioski, że kobiety nie pojawiały się na zewnątrz, aby nie zostać skażonymi
widokiem heretyków, przy czym elita rosyjska również praktykowała odosobnienie
kobiet. Wyjaśniono to jako pozostałość po kulturze późnego imperium
bizantyjskiego, chociaż dla chłopów czynnikiem mógł być strach przed
zgwałceniem ich kobiet przez uzbrojone osoby z zewnątrz, które często
przemierzały ziemie rosyjskie w XVI i na początku XVII wieku.
Ani car, ani jego lud nie przepadali wówczas za
obcokrajowcami. Można by zaproponować, że woleliby się bez nich całkowicie
obejść, gdyby nie absolutna konieczność użycia nowoczesnej broni w celu
utrzymania niezależności ich państwa i społeczeństwa oraz zachowania ich
kultury w możliwie nieskażonej formie. Tak więc, podczas gdy wyraźna rola
Holendrów w Rosji przed Piotrowej wydaje się paradoksalna, biorąc pod uwagę to
ksenofobiczne środowisko, była to konsekwencja ich niezbędnego znaczenia dla
tej modernizacji pod względem ich wiedzy zarówno w handlu, jak i produkcji
broni oraz prowadzeniu wojen. Frost wyjaśnia tę kluczową potrzebę innowacji
wojskowych, mówiąc:
We współczesnych działaniach wojennych dominowali
profesjonaliści, a głównym problemem stojącym przed władzami rosyjskimi po 1650
r. była profesjonalizacja rosyjskiej elity wojskowej. Trudno... dać definitywną
odpowiedź, na ile się to udało. Niemniej jednak jasne jest, że do roku 1700
poczyniono już znaczny postęp.
Reger sugeruje, dlaczego w polityce trzymania ortodoksów z
daleka od heretyków zrobiono wyjątek, zwracając uwagę, w jaki sposób
... najemnicy, stające przed carem, przesłuchani pod kątem
wiedzy technicznej w zakresie broni i kiedy przydzielono im stopień i pułk,
swobodnie zrzeszali się z narodem rosyjskim w jego pułkach i na prowincji, a
także w głównych miastach i miasteczkach. Swoboda zrzeszania się sprawiła, że
stali się wyjątkowi wśród obcokrajowców, którzy mieszkali i podróżowali po
Rosji w XVII wieku.
Innymi słowy, Moskale byli skłonni odstąpić od ograniczeń,
jakie nałożyli na kontakty między obcokrajowcami z Zachodu a wyznawcami
prawosławia, ponieważ sprawy wojskowe w siedemnastowiecznej Rosji miały tak
ogromne znaczenie i przewyższały wszelkie kulturowe odrzucenie „innych”.
Carowie, arystokracja i czołowi duchowni starali się utrzymać ortodoksję w
czystości i nieskażeniu, ale nie można było tego osiągnąć w doskonałej izolacji
od rozwoju spraw wojskowych gdzie indziej. Byli zmuszeni do ustępstw i podjęcia
ryzyka skorumpowania wiary, jeśli ortodoksyjna Rosja w ogóle miała przetrwać.
Jednak około 1600 roku modernizację Rosji (zapoczątkowaną z
ociąganiem przez ostatnich carów z dynastii Riurik) przerwał intensywny
konflikt wywołany niepewną sukcesją tronu, co w połączeniu z masową klęską
głodu doprowadziło do wojny domowej i inwazji. Nawet gdy różni zawodnicy po
stronie rosyjskiej w czasach Wielkiej smuty (w kulminacyjnym okresie od 1603 do
1613 r.) chcieli skorzystać z najnowocześniejszej broni, jaką można było kupić,
niewielu miało wystarczające środki i często niepewność była tak wyraźna, że
dostawy broni z Europy Zachodniej były w tym okresie co najwyżej sporadyczne.
Tymczasem zagraniczni najeźdźcy w czasie Wielkiej smuty wmawiali elitom, że
przetrwania Rosji nie można uważać za coś oczywistego; wkrótce przekonano się,
że towary holenderskich biznesmenów otwierają drogę do mniej bezbronnej Rosji.
Dziwnym zbiegiem okoliczności holenderski
(północno-niderlandzki) rodzimy przemysł zbrojeniowy i handel bronią zaczął
właśnie w tym czasie rozwijać skrzydła. Kiedy w 1613 r. Michaił Romanow został
wybrany na cara, a stabilny rząd był w stanie zapłacić, import broni z Holandii
stał się regularnym zjawiskiem. Indywidualni handlarze zajmujący się handlem
bronią, tacy jak Karel du Moulin, napędzali Rosję. Kiedy w 1614 r. do Hagi
przybyli wysłannicy rosyjscy, aby ogłosić koronację Michaiła, Stany Generalne wręczyły
wysłannikom nowego monarchy uroczysty prezent, którego głównym elementem była
broń i zbroja. Konkurencja ze strony Anglików była duża, ale podobnie jak w
większości regionów, w których próbowali konkurować z Holendrami przed
wprowadzeniem Aktów Nawigacyjnych w 1651 r., nie mogli dorównać holenderskim
umiejętnościom sprzedaży. Holendrzy byli na tyle przebiegli, że w 1630 r.
wysłali do Moskwy swoją pierwszą oficjalną ambasadę obładowaną prezentami w
postaci broni, aby wzbudzić zainteresowanie Rosji. Później ambasady
powstrzymywały się od dawania broni w prezencie, gdyż po 1630 roku Rosjanie
kupowali od Republiki ogromne ilości broni.
Biorąc pod uwagę koszty, jakie poniósł ten import, logiczne
wydaje się, że carowie w końcu zainteresowali się substytucją importu, a
holenderscy przedsiębiorcy, tacy jak Andries Winius, Peter Marselis, Lus
Tieleman Akema i inni, otrzymali pozwolenie na rozszerzenie drobnego
rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego na coś znacznie większego. Być może Winius
i spółka inspirowali się przykładem holenderskich przedsiębiorców, którzy
zakładali tego typu zakłady gdzie indziej (jak De Geer w Szwecji), natomiast
rosyjskiemu rządowi zależało na kopiowaniu szwedzkich i duńskich rywali (rola
Juliusa Coyetta mogła być znaczący), świadomy obecności takich doświadczonych
holenderskich przedsiębiorców jak De Geer; co być może najważniejsze, Peter
Marselis był bratem Selio i Gabriela Marselisa Jr. Jednak nawet gdy w 1700 r.
wybuchła Wielka Wojna Północna, z Holandii nadal importowano 10 000 muszkietów.
Tymczasem do pierwszej dekady XVIII w. Republika pozostawała głównym dostawcą
„broni i sprzętu wojskowego” do Rosji.
Car Piotr Wielki zdał sobie sprawę, że modernizacja wojskowa
(a tym samym przetrwanie Rosji) nigdy nie zakończy się sukcesem w całkowitej
izolacji od zmian w innych aspektach życia jego narodu. W kompleksowej
ofensywie próbował odrzucić ksenofobię, która charakteryzowała kulturę
rosyjską. Jednak przez prawie sto lat przed „otwarciem okna na Zachód”
Holendrzy umożliwiali znacznie bardziej opornym Rosjanom niż Piotrowi
utrzymanie się w Europie Wschodniej i Azji Północnej oraz stopniowe zdobywanie
przewagi w ich długotrwałych konfliktach z Polską. Po czasach Wielkiej smuty,
zapotrzebowanie Moskwy na strategiczne towary i technologię wzrosło, gdyż
carowie zdali sobie sprawę, że odzyskanie terytoriów utraconych przed 1618
rokiem na rzecz Polski i Szwecji może nastąpić tylko wtedy, gdy ich armia
dorówna wyrafinowaniem armii zachodnich sąsiadów.
Być może nigdzie holenderska rola w siedemnastowiecznej
modernizacji wojskowej nie była tak widoczna jak w Rosji. W związku z tym
przypadek Rosji jest najbardziej przekonującą ilustracją sprzedaży żołnierzy i
broni, która w znacznym stopniu przyczyniła się do holenderskiego boomu
gospodarczego. Stoczniowcy i marynarze byli zaangażowani w szereg projektów
mających na celu stworzenie nowoczesnej rosyjskiej marynarki wojennej i
marynarki handlowej, podczas gdy budowniczowie fortec pomogli Rosjanom chronić ich
granice i kraj przed wrogami zagranicznymi i krajowymi. Oficerowie najemni
werbowali, testowali i szkolili innych najemników i Rosjan oraz dowodzili armią
moskiewską w kampaniach. Holendrzy założyli pierwszą w Rosji fabrykę broni
palnej na skalę przemysłową, a holenderscy kupcy wysłali tysiące muszkietów i
amunicji, aby pomóc carowi w prowadzeniu wojen z Polską, Szwecją, Tatarami
Krymskimi i Imperium Osmańskim. Ta siła ognia pozwoliła moskiewskim Kozakom
sprawować carską władzę także nad rdzenną ludnością Syberii.
W konsekwencji, „Rosja przed Piotrowa przeszła znaczące
zmiany militarne, które pod pewnymi względami przypominały rewolucję wojskową…
na Zachodzie”. Zainteresowanie Rosji zachodnioeuropejską bronią (oraz
zachodnioeuropejskimi technikami produkcji tej broni) było duże przez cały XVII
wiek i to Holendrzy niezawodnie (jak ambasador Van Klenck wspomniał ojcu Piotra
Aleksieja w 1676 r.) dostarczyli im te strategiczne towary i tę kluczową
technologię. Jak zauważył Amburger, „Holendrzy… byli chętni do dostarczania
broni” co najmniej od roku 1610, kiedy w Księstwie Moskiewskim stopniowo
przywracano porządek, mimo że wojny ze Szwecją i Polską trwały odpowiednio do
1617 i 1618 r., początkowo zakłócając porządek tych wysiłków (i niechęć rządu
holenderskiego do sankcjonowania tego handlu).
Jedynym portem zawinięcia statków zachodnioeuropejskich w
XVII-wiecznej Rosji był Archangielsk nad Morzem Białym. Choć podróż z Holandii
do Rosji (wokół Norwegii i półwyspu Kolskiego) była krótka w porównaniu z
wyprawami do Indii Wschodnich (kilka tygodni, a nie sześć miesięcy i więcej) i
często z załogą liczącą mniej niż 20 marynarzy, nie była to łatwa podróż.
Podróże często utrudniała zimna i ciężka pogoda, a statki mogły bezpiecznie
docierać do celu tylko w miesiącach letnich. Jeśli za wcześnie, Archangielsk
może okazać się niedostępny przez lodowce na Morzu Białym, a jeśli wypłyniesz
za późno, trasa może zostać zablokowana przez lód. Ale statki dotarły do Rosji
w znacznej liczbie. W roku 1658, w którym Rosjanie bacznie śledzili ruch w
Archangielsku, statki przybywały od 21 czerwca do 23 września. Spośród 80
statków 62 to statki holenderskie, dziesięć z Hamburga i cztery angielskie.
Proporcja ta była typowa: rzeczywiście przez większą część stulecia trzy z
czterech statków przybywających do ujścia północnej Dźwiny pochodziły z
Republiki.
Pod względem wielkości handel z Rosją nie był handlem, który
choć trochę dorównywał masowemu handlowi Holendrów z wybrzeżem Bałtyku, ale dla
Rosjan był to handel kluczowy. Ostatecznie pozwoliło to Moskalom zdobyć
przewagę nad Polakami, rozpoczynając proces, którego kulminacją był rozpad
Polski spowodowany przez Katarzynę Wielką pod koniec XVIII wieku. Gdyby nie
pomoc kupców z Amsterdamu, z mapy mogłaby zostać wymazana Rosja-Moskwa.
7.3 Winius i Marselis
Na konferencji historyków w Moskwie w 2022 r. rosyjski
historyk S.A. Niefiedow stwierdził, jak
…w połowie XVII w. wartość towarów eksportowanych rocznie z
Archangielska wynosiła... 6,2 mln liwrów [kiedy to] wartość francuskiego
eksportu [przed protekcjonizmem Colberta] dla statków holenderskich wynosiła
około 16 mln liwrów. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że liczba ludności Francji była
trzykrotnie większa od populacji Rosji i że Francja była znacznie bliżej
Holandii, trzeba przyznać, że znaczenie handlu holenderskiego z Rosją było
duże.
Można spierać się co do liczb podanych przez Niefiedowa, ale
rozprawa Jarmo Kotiliane’a potwierdza sedno argumentacji tego rosyjskiego
uczonego na temat zdumiewającego zakresu holenderskiej działalności kupieckiej
w Rosji. Być może mniej zrozumiany był fakt, że Holendrzy nie tylko handlowali
z Rosją w XVII wieku, ale odegrali kluczową rolę we wspieraniu technologicznej,
a nawet wojskowej modernizacji Rosji. Jednym z niewielu przedsiębiorców,
którego wyróżniono za rolę kluczowego łącznika, był Andries Denijszoon Winius,
najbardziej aktywna osoba zaangażowana w zakładanie pierwszej w Rosji fabryki
broni palnej w Tule w latach trzydziestych XVII wieku. Oprócz niego wielkie
znaczenie mieli Lus Tielman Akema (zarówno wujek, jak i siostrzeniec, którzy
podzielali nazwisko), Jan van Sweeden i Peter Marselis (ojciec i syn o tym
samym imieniu).
Niefiedow podaje, że Winius, Piotr Marselis i Akema, którzy w
latach trzydziestych XVII wieku współpracowali w zakładach w Tule, byli
„założycielami pierwszych rosyjskich manufaktur”. Jest to ściśle rzecz biorąc
nieprawda. Nie było tak, że Moskale wcześniej nie produkowali własnej broni
palnej, jak dawno temu udowodnił Thomas Esper. Problem polegał na tym, że ich
technologia pozostawała daleko w tyle, a rusznikarze w Moskwie w pushechnyi
dvor (Placu Strzelców) produkowali armaty i arkebuzy, które były zarówno
przestarzałe, jak i niewystarczające, co poinformowało o ogromnej potrzebie
importu broni palnej. Z tego też powodu Jules Coyett, Holender pochodzenia
walońskiego, czy Hans Falck, urodzony w Niemczech odlewnik dzwonów i armat z
Fryzji, zostali zaproszeni do pracy w Rosji.
Amerykański historyk Joseph Fuhrmann naliczył 57 prężnie
działających manufaktur w Moskwie przed panowaniem Piotra, kierowanych głównie
przez Europejczyków. Praktycznie wszyscy zagraniczni przedsiębiorcy zajmujący
się tymi biznesami urodzili się w Holandii, podobnie do ich dominacji w
górnictwie żelaza i miedzi czy produkcją broni we współczesnej Szwecji i Danii.
Dominowało holenderskie konsorcjum pod przewodnictwem Andriesa Winiusa, które
rozpoczęło budowę fabryki broni i wielkiego pieca żelaznego napędzanego młynem
wodnym w pobliżu Tuły (200 km na południe od Moskwy), co ostatecznie umożliwiło
Moskwie uzyskanie samowystarczalności w zakresie żeliwnej artylerii. Działa
żeliwne były mocniejsze niż działa z kutego żelaza i można je było wyprodukować
znacznie szybciej niż armaty z brązu, co czyniło je tańszymi. Pierwsze żelazo
do celów wojskowych zostało wykute w Tule w 1636 roku. Fuhrmann pisze, że
„holenderskie fabryki z Tuły z lat trzydziestych XVII wieku były zaawansowane
technologicznie nawet według najbardziej rygorystycznych standardów
międzynarodowych…”. Wkrótce do asortymentu produkcyjnego dołączyły lufy do
muszkietów i karabinów, a także pistolety. Mimo to, jak sugeruje Esper,
Rosjanie nie byli w stanie wyprodukować broni krótkiej w ilości zbliżonej do
potrzebnej dla ich armii. Zamiast tego, głównie holenderscy kupcy importowali
je w dużych ilościach, aby zaspokoić popyt.
Zakłady w Tule zapoczątkowały proces substytucji importu i
tradycję wytwarzania wyrafinowanej broni w Rosji. Zatrudniali holenderskich,
walońskich i szkockich menedżerów i mistrzów, którzy podobnie jak najemnicy czy
marynarze w służbie cara zatrudniani byli w Amsterdamie. Winius zatrudnił
pierwszych fachowców do swojego zakładu w 1632 roku, przy wsparciu Eliasa Tripa
w Republice. Pomimo kluczowej roli, jaką Holendrzy i inni cudzoziemcy odegrali
w dokonaniu zmian militarnych, rosyjscy carowie i ich doradcy byli świadomi
wysokich kosztów zatrudniania ekspertów gdzie indziej i importu broni z
zagranicy. Starano się zatem (zwłaszcza po wstąpieniu na tron Aleksieja w 1645
r.) o to, aby zagraniczni mistrzowie uczyli rosyjskich czeladników swoich
umiejętności i zastępowali broń importowaną z zagranicy bronią produkcji
rosyjskiej. Choć trudno ustalić, w którym momencie historii tych
przedsiębiorstw rosyjscy czeladnicy zastąpili zachodnich ekspertów, nie ulega
wątpliwości, że w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat funkcjonowały manufaktury
zbrojeniowe, w których znaczącą rolę odgrywali wyłącznie Rosjanie. Strategia
rządu carskiego, polegająca na zobowiązaniu zagranicznych ekspertów do
szkolenia Rosjan w ich umiejętnościach, okazała się ogromnym sukcesem.
Wpływ Holandii na rosyjską ochronę broni musiał zatem być
przejściowy; kiedy w 1690 r. wyliczono zagranicznych pracowników jednej z
fabryk Marselisa, naliczono kilkunastu Walonów, ale tylko jednego
holenderskiego rzemieślnika. Wydaje się, że dwaj pozostali Holendrzy zajmowali
stanowiska kierownicze w Holandii (jeden z nich był potomkiem rodziny Ruts).
Był to znaczący spadek w porównaniu z liczbą holenderskich rzemieślników,
którzy pokolenie wcześniej pracowali w przedsiębiorstwach Marselis. Niedługo po
1700 roku większość rosyjskiej broni rzeczywiście była produkowana w kraju z
lokalnych zasobów. Pod koniec panowania Piotra w 1725 r. wojsko rosyjskie było
stale zaopatrywane przez produkcję krajową. Holenderscy przedsiębiorcy odegrali
decydującą rolę w tej transformacji.
Holenderscy handlarze bronią w Rosji niewątpliwie mieli do
czynienia z zagraniczną konkurencją: na początku lat trzydziestych XVII w.
Szwedzi dostarczali Rosjanom broń i oficerów (w zamian za saletrę), chociaż
Szkot Alexander Leslie kupował w Holandii wiele broni, z której wysłał on
również najemników. W 1641 roku Peter Marselis wysłał z Danii do Archangielska
10 000 muszkietów, choć kilka lat później sprowadził z Holandii kirysy i
rękojeści szabli. Około 1660 r. z Holendrami rywalizował także John Hebdon, chociaż
wydaje się, że wiele swojej broni kupił w Republice Holenderskiej, częściowo od
konsorcjum De Vogelaer i Van Klenck. Ostatecznie holenderscy kupcy mieli nie
ulec zagranicznym rywalom, ale konkurencji producentów broni w Rosji, których
przemysł został założony kiedyś przez Holendrów.
Przedsiębiorstwa metalurgiczne Winiusa, Akemy i Marselisa w
Tule okazały się dla Rosji „wielkim krokiem naprzód” pod względem
technologicznym (jak wykorzystanie młynów wodnych do napędzania produkcji
żelaza) i do lat czterdziestych XVII wieku produkowały różnorodną broń o
większym zaawansowaniu technologicznym niż te wykonane w zbrojowni Kremla.
Frost sugeruje, że w latach 1647-1653 w nowych manufakturach wyprodukowano już
ponad 30 000 sztuk broni palnej (głównie, choć nie wyłącznie, w Tule).
Początkowo wydaje się, że Peter Marselis jedynie zaaranżował
zainwestowanie pieniędzy w kuźnie żelaza Winiusa w Tule, zanim sam został
partnerem w tym projekcie gdzieś w latach trzydziestych XVII wieku. Niemniej
jednak jego rodzina była już dobrze ugruntowana w Rosji przed 1630 rokiem.
Najazd Marselisów na Rosję miał miejsce w tym samym czasie, kiedy osiedlili się
w Danii (i Hamburgu). Pod koniec XVII wieku ojciec Piotra Marselisa, Gabriel,
pomógł w mediacjach z Polakami w sprawie uwolnienia ojca cara z niewoli.
Filaret (Fiodor) Nikitich Romanow (1553-1633) został pojmany przez Polaków w
Czasach Wielkiej Smuty, po tym jak w 1601 roku został zmuszony do wstąpienia do
zakonu przez cara Borysa Godunowa (1552-1605). Awansował wysoko w hierarchii
rosyjsko-prawosławnej po śmierci Borysa, zanim Polacy go pojmali na zakładnika.
A wkrótce po odzyskaniu wolności Filaret został wybrany patriarchą Rosji.
Przez pewien czas w latach dwudziestych XVII wieku
Marselisowie korzystali z usług amsterdamskiego kupca Davida Nicolaesza Rutsa
jako ich agenta w Rosji, ale ostatecznie zdecydowali, że najlepiej będzie,
jeśli jeden z nich będzie reprezentował ich interesy w Moskwie. Wydaje się, że
Piotr Marselis osiedlił się w Rosji w 1629 r., kilka lat przed Andriesem
Winiusem. Jego brat Selio pośredniczył w pożyczce w 1631 roku w Amsterdamie,
aby umożliwić Aleksandrowi Lesliemu zakup broni i zatrudnienie żołnierzy do walki
po stronie cara w wojnie z Polską, która miała wybuchnąć w roku następnym.
Poprzez małżeństwo Peter i Selio Marselis byli spokrewnieni z
Samuelem Sautijnem, producentem prochu, oraz Pieterem Tripem, krewnym i
partnerem biznesowym Eliasa Tripa. Kiedy Marselis poślubił Dorotheę Barnesley w
1636 roku w Moskwie, przez małżeństwo związał się także z rodziną Van Klenck (a
wujek Koenraada Fentzel był przedstawicielem Sautijn). Takie więzi rodzinne
wyjaśniają, dlaczego po roku 1610 założenie jakiejkolwiek firmy
monopolistycznej zajmującej się handlem z Rosją, takiej jak VOC, mogło wydawać
się zbędne.
Po 1640 r. Winius pokłócił się z Peterem Marselisem i Lusem
Tielemanem Akemą; kiedy konflikt nasilił się, rząd rosyjski, a nawet
holenderskie Stany Generalne próbowały pośredniczyć między rywalami. Wydaje
się, że spór został zażegnany, gdy Winius wycofał się z przedsiębiorstwa w Tule
i powrócił do handlu bronią, co stało się atrakcyjniejsze, gdy car uczynił go
gostem, czyli członkiem najwyższego szczebla majątku kupieckiego w Moskwie. W
1653 r. Winius został wysłany do ojczyzny w celu zakupu broni i amunicji na
zbliżającą się kampanię polską, z tej okazji upamiętniono go rytowanym
portretem, na którym widniał wspomniany wcześniej hymn pochwalny ułożony przez
Vondela. Jak widzieliśmy, Winius wkrótce po powrocie do Moskwy przeszedł na
prawosławie.
Tymczasem Piotr Marselis pozostał zagorzałym kalwinistą i
przez całe życie w Rosji zatrudniał prywatnego pastora. Zamiast czekać na
ostateczne porozumienie w sprawie własności fabryki w Tule, Marselis i Akema
zaczęli budować własne wielkie piece i kuźnie w innych częściach Rosji. W 1647
roku wszyscy trzej zagraniczni przedsiębiorcy definitywnie utracili tytuł na
rzecz przedsiębiorstwa w Tule, które zostało przejęte przez rząd moskiewski
rzekomo niezadowolony z jakości produkowanej broni i produkowanego w niej
asortymentu. Być może jednak dwór był dość zirytowany niekończącą się kłótnią,
gdyż zaledwie rok później rząd zwrócił dzieła w Tuli Marselisowi i Akemie,
choćby tylko na podstawie umowy dzierżawy. Wkrótce znacznie rozszerzyli swoje
przedsiębiorstwa, a do 1653 roku zajęli się nawet produkcją prochu. David
Bacheracht (zm. 1671) założył już młyny proszkowe, ponownie zatrudniając
zagranicznych mistrzów, w tym wielu Holendrów, do kierowania procesem
produkcyjnym. Chociaż Macheracht pochodził z duńskiej enklawy Gluckstadt w
północnych Niemczech, jego głównymi finansistami byli Jan i Daniel Bernard
(Bernaert/Bernart), dwaj zamożni urodzeni w Zelandii finansiści i brokerzy z
Amsterdamu. Bernardowie reprezentowali Marselisa i Akemę przed Stanami
Generalnymi w Hadze w 1647 roku i od dawna interesowali się handlem z Rosją.
Sumy zainwestowane przez Marselisa w hutę żelaza były
ogromne: w latach sześćdziesiątych XVII wieku zainwestował on 80 000 rubli w
fabrykę Kashira (położoną wzdłuż bocznej rzeki Oki, między Tułą a Moskwą);
stanowiło to równowartość rocznej pensji 2000 robotników fizycznych we
współczesnej Holandii. Innymi słowy, był równie bogaty jak każdy dzisiejszy
multimilioner, zwłaszcza że był właścicielem wielu innych firm. Marselis
zastąpił Winiusza (zmarłego około 1660 r.) jako ulubionego zachodniego
cudzoziemca na dworze cara w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Podczas gdy
sponsorem Winiusza był mentor cara Borys Morozov (1590-1661), o tyle
Marselisowi patronował późniejszy powiernik cara Aleksieja Afanasii
Ordin-Nashchokin (1605-1680). Nakazuje Królewcowi i Kopenhadze w roku 1665
szukać poparcia dla rosyjskich wysiłków zmierzających do zawarcia pokoju z
Polską. Ale Piotr Marselis wypadł z łask, gdy na początku 1671 roku tonsurę
objął jego patron Ordin-Nashchokin. Gdy nowym pierwszym ministrem cara został
Artamon Matwiejew (1625-1682), preferowano młodego Andrieja Winiusza (syna
Andrieja Winiusza), a nie Marselisa.
Od lat pięćdziesiątych XVII wieku do lat siedemdziesiątych
XVII wieku huta żelaza, którą Marselis i Akema prowadzili na południe od
Moskwy, produkowała lufy armat, śrut i granaty ręczne; czasami z żelaza
odlewano pręty, które następnie przetapiano i kuto do innych celów, na przykład
do produkcji uprzęży lub luf do pistoletów. Fabryki w Tule i Kashira
produkowały także szable, dzidy i inną broń. Część ich produkcji obejmowała
garnki, patelnie, gwoździe i niektóre narzędzia rolnicze, ale stanowiły one co najwyżej
margines. W 1675 roku Peter Marselis junior (najstarszy z dwóch synów, obaj
nazywali się Peter Marselis) eksportował do Danii broń produkcji rosyjskiej;
rosyjski przemysł wojskowy się rozwijał.
W latach 1656–1658 Szwecja i Moskwa walczyły z wczesną wersją
wojny Gran Chaco (lub echem wojen szwedzko-duńskich z tamtego okresu), co jest
symptomatyczne dla rozkwitu holenderskiej produkcji i handlu bronią oraz
ogólnie dla holenderskiej hegemonii kapitalistycznej. Obie strony były
zaopatrywane przez holenderskich producentów i eksporterów broni; ci ostatni
wtapiali się w życie osobiste jako sąsiedzi, przyjaciele i regenci Amsterdamu i
często zawierali małżeństwa mieszane. Hendrik i Louys Trip odbywali praktykę w
Szwecji u swojego wuja Louysa de Geera i zaopatrywali stronę szwedzką, podczas
gdy firma De Vogelaera i Van Klencka wraz z holenderskimi emigrantami
Marselisem i Akemą dostarczała sprzęt Moskalom.
7.4 Technologia i Informacje
Holenderscy specjaliści od fortyfikacji zaczęli służyć carowi
już wkrótce po 1613 roku. Byli wśród nich wybitni inżynierowie, tacy jak Cosimo
de Moucheron [zm. 1620s], Jan Cornelisz van Rodenburg i Cornelis Claesz.
Przyczynili się do wzmocnienia południowej linii obronnej, która miała
powstrzymać najazdy Tatarów krymskich z Ukrainy na terytorium Moskwy, a Claesz
pomagał także w budowie murów obronnych miast Astrachań i Terskij Gorod w
pobliżu Morza Kaspijskiego.
Udział Moskwy w rewolucji wojskowej tamtej epoki nie
ograniczał się tylko do działań wojennych na lądzie. Nawet jeśli jego próby
zakończyły się niepowodzeniem, Michaił Romanow próbował już założyć flotę
morską (żaglowców) na Morzu Kaspijskim, ale projekt okazał się równie nieudany,
jak projekt jego syna Aleksieja pokolenie później. Niemniej jednak wysiłek
został wznowiony za Piotra ze znacznie większym sukcesem. Z pewnością aż do
Wielkiej Ambasady Piotra to Holendrzy zdominowali budowę rosyjskich żaglowców,
pracując jako stoczniowcy i marynarze (i zatrudniani za pośrednictwem
holenderskich przedsiębiorców).
Warto również zauważyć, że w pierwszej połowie XVII wieku
kupcy holenderscy byli dostawcami innego rzadkiego towaru o znacznej wartości
strategicznej na początku istnienia Moskwy Romanowów: informacji. Fakt, że
firma De Vogelaera i Van Klencka otrzymała wyłączną dzierżawę kilku rzadkich
towarów znalezionych na terytorium Rosji, był częściową zapłatą za niezwykle
cenne informacje, których dostarczyła na temat Europy na zachód od Polski i
Litwy, obszaru tak mało znanego wczesnym carom Romanowów, jak Moskwa piśmiennym
zachodnim Europejczykom. Van Klenck i inni (jak na przykład Izaak Massa)
sprowadzali do Rosji zachodnioeuropejskie gazety i dawali się przesłuchiwać
moskiewskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych (Posol’skii Prikaz). Wydaje się,
że później członkowie różnych ambasad holenderskich i ostatecznie pierwszy
holenderski stały rezydent w Moskwie (który przebywał tam w latach 1677–1698),
Johan Willem van Keller, najwyraźniej zrobili to samo. W latach
sześćdziesiątych XVII wieku Holender Jan van Sweeden założył pocztę z Europą
Zachodnią i Środkową, co było odpowiedzią na rosyjskie pragnienie częstszego
gromadzenia kluczowych wiadomości politycznych i wojskowych. Ten sam Van
Sweeden kupował także broń w Republice i zatrudniał nieszczęsnych marynarzy i
stoczniowców, którzy zbudowali carski statek wojenny „Orzeł”. Van Sweeden mógł
inspirować się Louysem de Geerem w rozwijaniu szerokiego spektrum inicjatyw, z
pewnością jednak znał przedsięwzięcia Petera Marselisa w Moskwie.
Pomiędzy regentem Amsterdamu Nicolaasem Witsenem a Rosją
nawiązały się intrygujące relacje. Witsen był synem burmistrza Amsterdamu i
potomkiem rodziny, która dorobiła się części swojej fortuny na wczesnych
etapach holenderskiego handlu w Archangielsku. To pochodzenie mogło wzbudzić
jego zainteresowanie krajem i w 1664 r. zaproponowano mu podróż do Moskwy w
ramach orszaku ambasadora Jakuba Boreela odwiedzającego cara Aleksieja
Michajłowicza. Podczas swojego pobytu przeprowadził wywiad z Janem van Sweedenem
i rosyjskim patriarchą Nikonem, który przebywał na wygnaniu w swojej
posiadłości pod Moskwą. Jest prawdopodobne, nawet jeśli nie znaleziono na to
żadnych ostatecznych dowodów, że zaprzyjaźnił się z młodym tłumaczem
przydzielonym do ambasady holenderskiej przez cara Andrieja Andriejewicza
Winiusza, z którym później mógł utrzymywać kontakt przez resztę życia (zmarli w
odstępie kilku miesięcy w latach 1716 i 1717). Witsen poczynił obszerne notatki
w dzienniku ze swoich wizyt w latach 1664 i 1665, które jednak nie zostały
opublikowane aż do XX wieku. Wykorzystał jednak zebrane informacje do
rozpoczęcia szkicowania mapy Syberii – projektu, nad którym pracował przez całe
życie. Nie tylko majstrował przy mapie, której pierwszą wersję wydrukowano w
1687 r. (i podarowano Piotrowi Wielkiemu), ale napisał towarzyszący mu tekst
encyklopedyczny, którego dwie wersje (w 1692 i 1705 r.) zostały wydrukowane dla
Witsena w bardzo małej ilości. Ponownie wydaje się, że obie księgi zostały
natychmiast wysłane do Piotra Wielkiego (i do nielicznych innych osób). Witsen
dostarczył Piotrowi pierwszą w miarę wiarygodną współczesną mapę Syberii, a
szczegółowe informacje na temat języków, historii i kultury „Tatarii
Północno-Wschodniej” Witsena dodały kluczowych danych do strategicznych informacji,
jakie posiadał car na temat jego terytoriów azjatyckich (i przyległych
regionach, takich jak Chiny czy Mongolia). Ponadto Witsen napisał książkę o
żeglarstwie, którą car chętnie przeczytał, choć był zawiedziony, że burmistrz
Amsterdamu nie mógł dostarczyć mu planów budowy żaglowców.
Witsen i Winius zorganizowali w latach dziewięćdziesiątych
XVII wieku budowę pierwszego żaglowca morskiego Piotra w Amsterdamie. W 1694
roku „Santa Profetie” pod czerwono-niebiesko-białą flagą rosyjską (na wzór
holenderskiej) przybył do Archangielska, gdzie na statek czekał sam car. Statek
był załadowany bronią i amunicją, a na pokładzie znajdowały się 44 żelazne
armaty. Witsen był nadal organizatorem pobytu cara w Amsterdamie w latach 1697
i 1698. Nie do końca znamy zakres wszystkiego, w co Witsen zaopatrzył Piotra,
ale jest całkowicie oczywiste, że odegrał on kluczową rolę w ułatwieniu
Piotrowi programu mającego na celu przekształcenie Rosji w wielkie mocarstwo, a
nawet przed 1689 rokiem mógł dostarczyć rządowi rosyjskiemu nieocenionych
strategicznych informacji poprzez wymianę zdań z Winiusem (który odwiedził
Holandię w latach 70. XVII w. jako poseł rosyjski, co zapewne wzmocniło jego
powiązania z Witsenem).
Do czasu skutecznego przejęcia władzy przez Piotra w 1689 r.
perspektywa przedarcia się do wybrzeża Bałtyku poprzez pokonanie Szwecji i
odparcia Tatarów krymskich na półwyspie nie wydawała się już dziwaczna (nawet
jeśli Piotr okazał się jeszcze niezdolny do pokonania koalicji
osmańsko-tatarskiej). Jak dowodzi Wielka Ambasada Piotra z lat 1697-1698,
Rosjanie w dalszym ciągu chcieli uczyć się od krajów najbardziej zaawansowanych
pod względem militarno-technicznym, Republiki Holenderskiej i (wówczas) Wielkiej
Brytanii. Rosja była o krok od przyłączenia się do wielkich mocarstw Europy.
Polityka Piotra polegająca na wzmożonej odnowie wojskowo-technologicznej dzięki
zagranicznej wiedzy specjalistycznej pozwoliła Rosji dołączyć do tego klubu.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz