Spisana w roku 1768, „miesionca iuli, 13 dnia” przez mieszczan witebskich Michała Pancernego oraz Stefana Awierkę i ich imieniem nazwana „Kronika” zawiadamia: „Roku 1323. Giedymin xionże zaczoł się fundować, wystawił miasto Wilno, oto przez taki sposób: Bo ten Giedymin poluionc po puszczy na tym miejscu, gdzie Wilno stoy, zabił sztuki wielkiey strasznego zubra i w polowaniu swoym zanocował w puszczy na Łysey górze. Y przez sen widział, że niby wilk nazbyt wielki, stanowszy na samey górze zaczoł wyć, y w nim widział drugich sto wilków wyioncych. Szczego wielkie maionc w tym śnie dziwowisko, ocknoł sie i kazał przyzwać zwyczaynego do wykładania snów wieszczka, któremu imie było Lezdzieyko. Który, gdy stanoł przed Giedyminem xionżenciem, xionże sen mu wypowiedziawszy kazał wyłożyć, który w taki sposób zaczoł wykładać, że na tym mieyscu, gdzie widziany wilk, ma być miasto wielkie od ciebie ufundowane. Y znaczy wycie wilków tych mieszczan tu mieszkaioncych w tym mieście. Y to miasto ma być sławne pierwsze y stolico Litwy beńdzie, y rozszerzy sie sława iego y głos miasta po całym swiecie. Z czego bendonc kontent Xionże wieszczka udarował i nadał mu wielkie ymiona y fortuny, y że radził Wilno wystawić, nazwał go Radziwiłłem...

Roku 1387. Littowski xionże Jagiełło iest okrszczony. Poioł królewne polsko, złonczywszy Litwe z Polsko.”

Istotnie, sprawdziła się przepowiednia Lizdejki-Radziwiłła. Wilno stało się miastem wielkim i sławnym, a to dzięki dzielnym swym dzieciom, synom i córom. Uniwersytecki gród nad Wilią na przeciąg kilku stuleci został najważniejszym bodaj ośrodkiem myśli naukowej i ruchu demokratyczno-postępowego w Europie Środkowej i Wschodniej; szczególnie dobitnie uwydatniła się ta jego rola w wieku XVI-XIX.

Na rozległych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego mieszkało kilka narodowości, wśród których nie brakowało np. Żydów, spośród których pochodził m.in. wielki malarz Isaak Lewitan (1861-1900) czy znakomity kompozytor Maks Küss (1877-1942), autor słynnych walców „Marzenia miłości, „Fale amurskie”, „Rozbite życie” i in.

Niepoślednie miejsce w mozaice narodowościowej Wielkiego Księstwa Litewskiego należało też do Polaków. Maria Barbara Topolska w rozprawie „Polacy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII w.” odnotowuje: „Wielkie Księstwo Litewskie w XVI w. było atrakcyjnym terenem osiedlania się Polaków ze względu na łatwość uzyskania ziemi, która dostarczała środków do utrzymania się, czyli możliwości podwyższenia stopy życiowej i pozycji stanowej. Podobne motywy kierowały Polakami przybywającymi tu z powodu ostrego deficytu potencjału intelektualnego, który powodował konieczność stałego angażowania ludzi kształconych poza granicami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Deficyt ten zaczął się zmniejszać wprawdzie już w pierwszej połowie XVII wieku, lecz był ciągle zauważalny... Wielkie Księstwo Litewskie stało się dla ówczesnej inteligencji terenem wielkich możliwości i zaspokojenia ambicji zawodowych”...

Udawały się więc tu zastępy zdolnych, pełnych energii życiowej Lechitów, by uczynić niebawem te ziemie krajem obfitym i urodzajnym w dzieła myśli, rąk i serc ludzkich. Później zaś Wielkie Księstwo Litewskie promieniowało swą energią twórczą także na inne kraje.

Bohaterowie tej książki pozostawili trwały ślad w bardzo różnych sferach aktywności ludzkiej, w bardzo różnych naukach i sztukach. Ale łączą ich wszystkich trzy wspólne cechy: 1. Wszyscy oni byli ludźmi wybitnie uzdolnionymi i dzięki temu pozostawili trwały ślad w dziejach kultury europejskiej; 2. wszyscy byli Polakami; 3. wszyscy pochodzili z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli z takich ziem jak Wileńszczyzna, Mińszczyzna, Podlasie, Żmudź, Wołyń czy Łatgalia, a więc z terenów należących obecnie do szeregu państw współczesnych: Litwy, Łotwy, Polski, Białorusi, Ukrainy, Rosji. Wydaje się, że to szlachetne i wielkie dziedzictwo nie powinno ulegać zapomnieniu.

ARCIMOWICZ

Była to dawna rodzina rycerska, używająca herbu Śreniawa, a notowana w urzędowych archiwach Wielkiego Księstwa Litewskiego od początku XVI wieku. Nieco później znani też w Rosji i na Ukrainie. Hrabia Miłoradowicz w 6 części swego dzieła „Rodosłownaja kniga Czernihowskogo dworianstwa”, (s. 9) podaje: „Rodzina Arcimowiczów należy do starożytnego rodu szlacheckiego Guberni Mińskiej, powiatu rzeczyckiego, gdzie Arcimowiczowie są wpisani do ksiąg genealogicznych i uznani przez heroldię; Anzelm zaś Kazimirowicz Arcimowicz na skutek posiadania nieruchomości w m. Czernihowie policzony został do pocztu szlachty Guberni Czernihowskiej. Postanowienie heroldii z 15 lipca 1847 r.”

Posiadali wieś Arcimowszczyznę w woj. mińskim oraz Adamówkę na Podolu. „Almanach Szlachecki” (t. 1, s. 116, Warszawa 1939) podaje o nich: „Rodzina występuje w XVII w. w powiecie brasławskim; ma przydomek Pławski. Bazyli i Krzysztof, podpisali pospolite ruszenie 1698. Stanisław, podpisał manifest szlachty litewskiej 1763”. N. Szaposznikow dodaje („Heraldica”, Petersburg 1900, t. 1, s. 187), że Arcimowiczowie mieszkali też w powiecie rzeczyckim na Witebszczyźnie.

Drzewo genealogiczne Arcimowiczów herbu Dołęga zatwierdzone w Mińsku w 1802 roku podaje opis czterech pokoleń tego rodu od Jerzego, poprzez Teodora, Benedykta, Michała do Felicjana, Hilarego i Ksawerego Arcimowiczów (Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 29, s. 7). Arcimowiczowie również mieszkali licznie w powiecie dziśnieńskim, gdzie m.in. byli spokrewnieni z Nowickimi i Szostakami. Potwierdzeni w rodowitości przez heroldię wileńską: 1804, 1840, 1842, 1848, 1851 i in. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 7, I; f. 391, z. 1, nr 1542, s. 1-139; f. 391, z. 8, nr 131, s. 1). Źródła archiwalne wielokrotnie wzmiankują o reprezentantach tego rodu. Tak Maksym Arcimowicz, osocznik grodzieński, wymieniony jest przez źródła pisane z roku 1536 („Siewierno-Zapadnyj Archiw”, t. 1, s. 24).

W. Nekanda-Trepka w XVII wieku w „Liber generationis plebeanorum” (wyd. Warszawa 1995, s. 64), złośliwie, aczkolwiek niedowodnie, zauważa: „Arcimowicz, chłopski syn skądsi. Służył za masztalerza u Aderkasa, kawalkatora królewskiego w Warszawie circa 1600. Potem pojął był mieszczkę w Warszawie Jarząbkowską nazwaną i kupił dom sobie przeciw stajniom królewskim. Tego anno 1634 wziął był p. Grochowski, podkoniuszy, za podpodkoniuszego, to jest za starszego masztalerza”...

Wśród mieszkańców szlacheckiej wsi Arcimowicze w powiecie brasławskim „Metryka Litewska” w 1690 r. odnotowała Jerzego, Stefana, Stanisława, Bazylego i Kazimierza Arcimowiczów („Metryka Litewska”, Warszawa 1989, t. 2, s. 278).

Jeden z ówczesnych dokumentów, zapis do ksiąg grodzkich nieświeskich, brzmi jak następuje: „Roku tegoż (1694), dnia 21 Nowembra, pan Jan Arcimowicz, ziemianin Jego Xiążęcey Mości z Xięstwa Nieświeskiego, pod przysięgą zeznał, iż córka jego Anna tak ciężką y długą niemocą była udręczona, że już prawie umarłą być zdała się, y gdy ją rodzice opłakawszy, z gorącym jęczeniem y łzami, opiece Przeczystej Panny w tutejszym (świerzneńskim) Obrazie cudami słynącey poruczył, zaraz pożądany nadziei swojey skutek otrzymali, albowiem córka ich w tymże momencie od śmierci, jakby ze snu się obudziła, mówić y widomie do siebie przychodzić poczęła, jakoż y w krótkim czasie zupełnie zdrowa została; które to łaski Boskie pomieniony pan Jan Arcimowicz, córce swey wyświadczone, należytym pokłonem Panu Bogu zawdzięczając, pod sumnieniem wszystko, co się tu napisało, zeznał” (Cyt. wg „A Reprint of the 1754 Nieśwież Edition of Pełnia piękniey jak księżyc, łask promieniami światu przyświecająca”, Ed. by Maciej Siekierski, Berkeley, California 1985, s. 100).

Około roku 1794 na Grodzieńszczyźnie pełnił obowiązki duszpasterskie ksiądz Teodor Arcimowicz. Mikołaj Arcimowicz był w końcu XVIII wieku wykładowcą Szkoły Budownictwa w Grodnie (St. Kościałkowski „Antoni Tyzenhaus”, t. 1, s. 419, Londyn 1970).

„Wywód rodowitości starożytnej szlachetnej familii urodzonych Arcimowiczów herbu Szeniawa” z 12 kwietnia 1804 roku podaje: „Moysiey Arcimowicz, protoplasta dopiero wywodzących się, zaszczycony z przodków używaniem prerogatyw stanowi szlacheckiemu właściwych, dziedziczył kondycyę w okolicy Arcimowiczach w Gubernii Mińskiej leżącey, y syna Jaśki sukcessorem po sobie zostawił (1594)...

Rzeczony Jaśko Arcimowicz, podług dowodu dokumentu ugodowego Teodora Arcimowicza z Sawem Mikołajewiczem, Janem Szabłowskim w roku 1596 Januaryi 4 dnia zawartego (...), syna Teodora na świat wydał, który dziedzicząc kondycyę w okolicy Arcimowiczach po oycu na się spadłą, połowę oney urodzonym Siemienowiczom wyprzedał, a drugą połowę synowi Bazylemu do sukcedowania zostawił (...) Bazyli Fiodorowicz Arcimowicz spłodził synów dwóch Mikołaja y Mateusza, y onym tak majętność oyczystą w Arcimowiczach, jako też y zastawnego nabycia Krasowszczyzna zwaną w powiecie brasławskim leżącą do dziedziczenia przeznaczył. Testament przez niego w roku 1701 oktobra 22 dnia sporządzony o tym dał przekonanie. Z pomienionych synów Bazylego Teodorowicza Arcimowicza Mateusz bezpotomnie zszedł z tego świata, Michał zaś spłodził syna Jana, który dobra ziemskie oyczyste wyprzedawszy (1719) (...) osiadł na possessyi arędowniczey w dobrach Czapulanach oyców dominikanów y spłodził syna Romana, który synów trzech: Andrzeja, bezdzietnie już zmarłego, Jerzego, z synami Maciejem y Jerzym, oraz Macieja z synami Józefem, Antonim y Kazimierzem po sobie zostawił.”

W 1804 roku heroldia wileńska po stwierdzeniu, że „urodzeni Arcimowiczowie niniejszy wywód czyniący, jako też ich rodzice pochodzą z przodków rodowitością szlachecką zaszczyconych, prowadzili życie stanowi szlacheckiemu właściwe”, zadecydowała: „Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodów, rodowitość starożytną familii urodzonych Arcimowiczów próbujących, my marszałek guberński i deputaci powiatowi, stosownie do przepisów (...) familią urodzonych Arcimowiczów, wywodzących się, jako to: Jerzego z synami Maciejem y Jerzym, Macieja z synami Józefem, Antonim y Kazimierzem, Romana Arcimowiczów za rodowitą y starożytną szlachtę Polską uznajemy y ogłaszamy y onych do Xięgi Szlachty Gubernii Litewsko – Wileńskiej klassy pierwszej zapisujemy.

Działo się na sessyi Deputacyi wywodowey szlacheckiey w Wilnie.

Podpisy: Michał hrabia Brzostowski, marszałek guberński; Joachim Pomarnacki, deputat szlachty z powiatu wileńskiego; Andrzey Voigt, deputat powiatu oszmiańskiego; Józef Kuczewski, deputat powiatu zawileyskiego; Ignacy Dąmbrowski, deputat wiłkomierski; August Giedroyć, z powiatu brasławskiego deputat; Romuald Kondrat, deputat powiatu rosieńskiego; Kajetan Buywen, deputat z powiatu telszewskiego” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 34).

5 września 1811 roku Antoni Arcimowicz otrzymał od dziekana oddziału fizyczno-matematycznego Uniwersytetu Wileńskiego ks. Józefa Mickiewicza zaświadczenie o otrzymaniu tytułu doktora filozofii (Dział rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, F. 2, KC. 284, s. 44).

„Nobilis Onuphrius Simonis filius Arcimowicz” w maju 1832 roku także otrzymał na Wszechnicy Wileńskiej tytuł kandydata filozofii – na wydziale fizyczno-matematycznym (CPAH Litwy w Wilnie, F. 721, z. 1, nr 839, s. 216).

W 1834 roku heroldia w Wilnie potwierdziła rodowitość Jana Arcimowicza, który z żony Apolonii Niedźwieckiej miał synów Karola (9 lat), Wiktora (7) i Tadeusza (4), dzierżawiących majętność Kluszczany w powiecie święciańskim. W 1851 roku taż heroldia potwierdziła szlacheckość trzech rodzin (w tym wyżej wspomnianej, lecz już w stanie zwiększonym) Arcimowiczów, zamieszkałych w Wilnie: pracującego jako mularz Antoniego Stanisława (żona Marianna ze Stankiewiczów, syn Karol (8 lat), córka Petronela (pół roku)); uprawiającego rzemiosło stolarskie Romualda Jakuba (żona Scholastyka ze Stankiewiczów, synowie Konstanty (4 lata) i Piotr (pół roku)); utrzymującego się z robót ciesielskich trzyimiennego Jana Ignacego Wincentego Arcimowicza z żoną Apolonią z Niedźwieckich i synami Karolem (13 lat), Tadeuszem (8 lat), Julianem (2 lata).

W Rosji do bardziej znanych reprezentantów tej rodziny należeli m. in. Wiktor Arcimowicz, w XIX w. gubernator Kaługi; Adam Arcimowicz (1829-1893), zasłużony dla Rosji organizator systemu oświaty (okręg odeski); gubernator Samary Wiktor Arcimowicz (1820-1893), senator Cesarstwa Rosyjskiego, reformator tamtejszego systemu politycznego, przeszedł na prawosławie, ale czuł się nadal Polakiem.

* * *

Leon (z rosyjska: Lew) Arcimowicz był jednym z najwybitniejszych fizyków nuklearnych XX stulecia w skali światowej, a jednocześnie utalentowanym pedagogiem, organizatorem szkolnictwa wyższego w ZSRR. Niemiecki leksykon „Der grosse Brockhaus“ (Wiesbaden 1997, B. I, s. 371) podaje zwięźle: „Arzimowitsch Lew Andrejewitsch, sowjetischer Physiker, Moskau 25.2.1909, ebenda 1.3.1973, wies die Gültigkeit der Erhaltungsgesätze bei der Paarvernichtung nach, arbeitete über Wechselwirkung schneller Elektronen mit Materie und elektromagnetischer Isotopentrennung und entwickelte die Theorie der chromatischen Aberration elektronenoptischer Systeme”.

Leon Arcimowicz urodził się 12 lutego 1909 roku w Moskwie. Przedtem jego dziadek i ojciec przeżyli w Rosji niejeden dramat, aż udało się sytuację rodzinną nieco ustabilizować. Siostra przyszłego profesora, Katarzyna Arcimowicz, we wspomnieniach pt. „Kartki dzieciństwa” pisała: „Rodzina Arcimowiczów wywodzi się ze starożytnego rodu polskiego. Nasz dziad Michał (syn Józefa) Arcimowicz brał udział w Powstaniu Polskim 1863-1864 r. i razem z innymi jego uczestnikami został zesłany na Syberię. Tam się ożenił z sybiraczką, naszą babką Lolą. Po odbyciu kary dziadek przeniósł się do Smoleńska, następnie do Moskwy.

Ojciec urodził się w Smoleńsku w 1880 roku. Ukończył Uniwersytet Lwowski. Podczas pierwszej wojny światowej został ciężko ranny na froncie i po szpitalu zajął się działalnością pedagogiczną, wykładał w Uniwersytecie Ludowym Szaniawskiego aż do roku 1920.”

Rodzina mieszkała w centrum Moskwy, na Arbacie, gdzie weszła w posiadanie niedużej jednorodzinnej kamienicy po przodkach po kądzieli, panach Levienach. Wszystkie dzieci uczono muzyki, wszystkie regularnie bywały w Wielkim Teatrze na operach i baletach P. Czajkowskiego, M. Glinki, A. Alabjewa, M. Rymskiego-Korsakowa.

W domu była bogata biblioteka, na którą składały się: „Encyklopedia” Brockhausa i Efrona w 86 tomach, pełne zbiory dzieł A. Mickiewicza, W. Szekspira, A. Puszkina, Moliera, J. Słowackiego i in. Pan Andrzej Arcimowicz bardzo chętnie opowiadał dzieciom o przodkach rodu, pokazywał im drzewo genealogiczne, wizerunek herbu szlacheckiego, zachowane dokumenty genealogiczne. Dzieci rosły w dumnym poczuciu swej polskiej rodowitości i szczyciły się przynależnością do tradycji rycerstwa polskiego.

W 1917-1918 na ulicach Moskwy rozgorzały zażarte walki między oddziałami bolszewickimi, monarchistycznymi, eserowskimi, anarchistycznymi i in. Wybuchła przysłowiowa „wojna wszystkich przeciwko wszystkim” – „bellum omnium contra omnes”. Aby ratować swą bądź co bądź szlachecką rodzinę przed zrewoltowanym motłochem, Andrzej Arcimowicz postanowił razem z nią salwować się ucieczką w kierunku zachodnim, który to pomysł udało się uskutecznić na początku 1919 roku, gdy wszyscy przenieśli się do Mohylewa na Białoruś. Po paru miesiącach trzeba było jednak wyjechać stąd do krewnych do Klinców, a potem do Homla. W pewnym okresie rodzice, sześciorgo dzieci zostali rozmiotani i poniewierali się osobno, lecz los chciał, by nikt nie zginął, i w końcu cała rodzina zamieszkała razem w Homlu w jednopokojowym składziku, w głodzie, chłodzie, w warunkach urągających wszelkim zasadom higieny. Cieszono się jednak z tego, że się żyło, gdy dookoła ginęły nie tylko całe rodziny, lecz wsie, miasteczka i dzielnice miast. Jakoś udało się przetrwać okres wojny domowej, okrutnej i krwawej nad wyraz.

Później, od 1923, Andrzej Arcimowicz został skierowany do stolicy Białorusi, Mińska, gdzie został początkowo docentem, następnie zaś profesorem i wreszcie kierownikiem Katedry Statystyki i Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Białoruskiego. Jego żona, Niemka z pochodzenia, była również pedagogiem, doskonale znała język francuski, angielski, niemiecki, rosyjski i polski; doskonale rysowała, śpiewała, grała na fortepianie. Była idealną panią domu, nigdy nie zgłaszała żadnych pretensji do męża, nie podnosiła głosu na dzieci; atmosfera w rodzinie była przesycona nie tylko miłością, lecz też swoistą dyscypliną i porządkiem. Powiedzmy, przy stole, podczas posiłku, nie rozmawiano. Omawianie zaś, czy tym bardziej obmawianie, kogoś w domu było zabronione kategorycznie. Pan domu był człowiekiem nader gruntownym, a nawet pedantycznym; w końcu każdego dnia obliczał na piśmie nie tylko, ile wydał pieniędzy na zakupy, ale też: ile godzin poświęcił pracy, ile czytaniu gazet, zabiegom higienicznym, toalecie, rozmowom lub spacerom z psem w parku. W końcu każdego tygodnia, miesiąca i roku uogólniał tę statystykę, uzyskując dość wymowne dane, które wszystkich zaskakiwały, ale z których i tak nic nie wynikało. Słowem, był to statystyk z prawdziwego zdarzenia, choć przecież człowiek rozgarnięty pod względem umysłowym i mający rozległe zainteresowania poznawcze i kulturalne.

Choć bolszewicy kategorycznie zabronili wierzyć w Boga i chodzić do kościoła, a za te „zbrodnie” nie tylko pozbawiano ludzi pracy, wolności, ale i samego życia, w domu Arcimowiczów zawsze bardzo radośnie obchodzono święta Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy. Było to jakąś szczątkową, lecz piękną życiową pozostałością po dawnej tradycji polsko-szlacheckiej. Przy tej okazji przyjmowano gości i mile się bawiono.

Leon Arcimowicz ukończył szkołę średnią w Mińsku, wstąpił na studia i w 1928 roku ukończył Białoruski Uniwersytet Państwowy. W czasie studiów zwracał na siebie uwagę wielkim zaangażowaniem w pracę studenckich kółek naukowych i zupełnym oddaniem swej dziedzinie wiedzy. Widocznie były prawdziwe słowa starożytnego mędrca, który pisał: „Najwyższym dobrem, które jest dostępne dla człowieka dzięki umysłowi czystemu, jest poznanie prawdy i upodobanie w niej. To bowiem, co zostało poznane, zachwyca poznającego, a im bardziej zadziwiające i wspanialsze jest to, co zostało poznane, i zarazem im bystrzejszy jest umysł poznający, tym większa jest rozkosz umysłowa. A ten, kto doświadczył takiej rozkoszy, za nic ma wszelaką rozkosz pośledniejszą, a więc na przykład zmysłową, która w rzeczy samej jest podlejsza i lichsza, a człowiek, który ją wybiera, jest przez to lichszy niż ten, kto wybiera poprzednią” (Boecjusz z Dacji, „O Dobru Najwyższym czyli o życiu filozofa”, Warszawa 1990, s. 2-3).

L. Archimowicz wybrał swój los bez wahań choć oczywiście zdawał sobie sprawę z trudności piętrzących się na drodze życiowej uczonego. W okresie 1930-1944 pracował w Fizyko-Technicznym Instytucie Akademii Nauk ZSRR, prowadząc intensywne badania w zakresie zagadnień fizyki atomowej i jądrowej, szczególnie się skupiając na zagadnieniach szybkich elektronów. Eksperymentalnie dowiódł prawo zachowania impulsu przy anihilacji elektronu i pozytronu.

Pierwsze dwie publikacje naukowe L. Arcimowicza ukazały się w języku niemieckim, a ich współautorem był A. Alichanow. W 1931 roku ukazał się artykuł „Über Teilabsorption von Röntgenquanten“ w „Zeitschrift für Physik“, a drugi „Totalreflexion der Röntgenstrahlen von dünnen Schichten“ (także w „Zeitschrift für Physik“).

Od 1944 Arcimowicz pracował w Instytucie Energii Atomowej Akademii Nauk ZSRR. Na początku lat 1950-tych po raz pierwszy zrealizował fizyczną reakcję termojądrową w stałej kwazistacjonarnej plazmie. Uczony widział w tym czasie swoje zadanie w tym, by rozgrzać dość gęstą plazmę do odpowiedniej temperatury i potem przez jakiś czas utrzymywać ją w tym stanie. Realnie rzecz biorąc czas utrzymania plazmy w takiej kondycji był determinowany właściwościami tejże plazmy, a były one bardzo niestabilne. W ten sposób właśnie zwalczanie tej niestabilności stawało się podstawowym celem fizyków plazmy. Prace biegły w kilku kierunkach. L. Arcimowicz już nie żywił złudzeń co do perspektywiczności dla energetyki termojądrowej badań nad impulsami silnych wyładowań. Reaktor tego typu, jak obliczył uczony, byłby opłacalny w użytku tylko wówczas, gdyby poziom wkładanej do niego energii równał się co najmniej energii wybuchu średniej wielkości konwencjonalnej bomby lotniczej; a więc ten impuls nie tylko zniszczyłby całe urządzenie techniczne, ale i personel je obsługujący. Trzeba więc było szukać także innych rozwiązań, a można je było znaleźć tylko po dokładniejszym poznaniu samych zjawisk fizycznych, zachodzących na tym poziomie materii.

Po przeprowadzeniu szeregu doświadczeń laboratoryjnych Arcimowiczowi udało się istotnie pogłębić pojmowanie fizyki szybkich procesów i skonstruować doskonalszą aparaturę do badań nad właściwościami neutronów. Dalsze badania miały prowadzić m.in. także do wykrycia nowych pierwiastków, które znacznie by poszerzyły tablicę okresowego układu pierwiastków, sporządzoną, jak wiadomo, w 1869 roku przez profesora Dmitrija Mendelejewa, a następnie uzupełnianą w trakcie rozwoju poznania w zakresie chemii i fizyki. Cyferka umieszczana przy pierwiastku na tablicy Mendelejewa, jak wiadomo, oznacza liczbę protonów w jego jądrze. Najlżejszy jest wodór, który okupuje pierwsze miejsce w tablicy i ma tylko jeden proton w swym jądrze. Za wodorem plasują się kolejne, coraz cięższe pierwiastki, których jądra są sklejone z coraz większej liczny nukleonów (protonów i neutronów). Na przykład pierwiastek nr 2, czyli hel, ma już dwa protony i na dokładkę – dwa neutrony. Protony i neutrony ważą mniej więcej tyle samo, a więc hel jest cztery razy cięższy od wodoru (elektrony, które krążą w atomie wokół jądra, można zupełnie pominąć w takim ważeniu pierwiastków, ponieważ są lekkie „jak piórko”).

Ze znanych dziś 112 pierwiastków, w naturze występują tylko pierwsze 94. W tym neptun (nr 93) i pluton (nr 94) – w ilościach śladowych w rudach uranu. Ich odkrywcom wydawało się zresztą, że są to już ostatnie pierwiastki, dlatego ochrzcili je tak samo, jak ostatnie planety w Układzie Słonecznym.

Do połowy lat 40. XX wieku sądzono, że pierwsze pierwiastki powstały w pewnej określonej chwili po Wielkim Wybuchu, początku Wszechświata, jeszcze przed utworzeniem się gwiazd. Teraz jednak wiemy, że na długo przed gwiazdami powstały tylko pierwsze, najlżejsze pierwiastki – wodór i hel. Z nich powstały gwiazdy i galaktyki. Dopiero w gorących tyglach wnętrza gwiazd narodziły się i do dziś rodzą się cięższe pierwiastki. Ale nawet piekło wnętrza gwiazd nie było w stanie wytworzyć pierwiastków, które mają w jądrze więcej niż około 60 protonów.

Jeszcze cięższe pierwiastki, aż do uranu, neptunu i plutonu, mogły powstać tylko w wyniku ekstremalnych warunków i sił towarzyszących eksplozjom gwiazd supernowych. Te katastrofy, największe kosmiczne fajerwerki, którymi kończą życie zbyt ciężkie gwiazdy, rozproszyły pierwiastki po całym Wszechświecie. Trafiły one m.in. do międzygwiezdnych obłoków, z których powstały Słońce i Ziemia.

Z dotychczasowej wiedzy wynika więc, że pierwiastki superciężkie potrafią stworzyć tylko ludzie w laboratoriach. Od roku 1940 w reaktorach jądrowych i akceleratorach cząstek wyprodukowano kolejne pierwiastki, cięższe od 94 – plutonu. Twórcy nowych pierwiastków żeglują jednak po morzach niestabilności. Te najcięższe pierwiastki oraz wszystkie ich izotopy żyją w laboratorium ledwo ułamki sekundy. Okazuje się, że siły, które trzymają jądro w całości, przy pewnej konfiguracji neutronów i protonów okazują się za słabe wobec sił odpychania części składowych jądra.

Ostatni ze sztucznie stworzonych pierwiastków, nr 112, trwa przez zaledwie 280 miliardowych części sekundy. Potem rozpada się na lżejszych sąsiadów. Niezwykle trudno jest nawet dokładnie się mu przyjrzeć i dociec jego chemicznych własności, a cóż dopiero wykorzystać je w praktycznych celach.

Tymczasem teoretycy, używając do obliczeń potężnych superkomputerów, spekulują, że pierwiastek 114 będzie stabilny. Jego jądro będzie swego rodzaju workiem wypełnionym aż 298 nukleonami (114 protonami i 184 neutronami), a pomimo to ma skutecznie opierać się radioaktywnemu rozpadowi. Czas jego życia ma sięgać nawet milionów lat. Taki pierwiastek dałoby się zaprząc do pracy, a jego odkrycie zrewolucjonizowałoby fizykę jądrową i chemię.

Polowanie na pierwiastek 114 zaczęło się już w latach 60 XX wieku. Wtedy po raz pierwszy pojawiła się sugestia, że może on być trwały. Niektórzy wierzyli, że będzie miał niezwykłe właściwości, doprowadzi do powstania cudownych materiałów, być może nowego paliwa. Niektórzy widzieli w nim tworzywo potencjalnej nowej i potężnej broni masowego rażenia. Były to czasy zimnej wojny.

Szczypta innego, cięższego, ale również hipotetycznego pierwiastka (nr 184) została już raz wykorzystana w powieści science fiction do utrzymania zasilania przez kilka miesięcy całej elektrowni, a także do tworzenia konstrukcji niewielkich, ale superciężkich.

Istniejące, sztuczne superciężkie promieniotwórcze pierwiastki już dziś są wykorzystywane. Na przykład do wytwarzania energii i prądu. Zaledwie kilka miligramów soli kiuru (nr 96) potrafi wprawić we wrzenie litr wody. Jądra kiuru wystrzeliwują z siebie cząstki alfa (zlepek dwóch protonów i dwóch neutronów), które przy przechodzeniu przez materię szybko się wyhamowują i przekazują jej swoją energię. Tabletek, które zawierają kilka gramów tlenku kiuru, nie można brać w ręce, bo żarzą się w temperaturze ponad 1200°C. Tego pierwiastka używa się m.in. jako źródła energii dla sond kosmicznych, świecących boi morskich, automatycznych stacji meteorologicznych, a także do ogrzewania skafandrów nurków i kosmonautów.

Kalifornu (nr 98) używa się w medycynie do napromieniowania złośliwych guzów nowotworowych. Jest on silnym źródłem neutronów (jeden gram emituje tyle neutronów, co średniej mocy reaktor jądrowy). Stosuje się go też do prześwietlania części samolotów i reaktorów w celu wykrycia ich usterek, także do szukania przemycanych narkotyków. Takim punktowym, silnym strumieniem neutronów można też analizować skład substancji i materiałów, wykrywając w nich nawet śladowe ilości pierwiastków.

Pierwiastki cięższe od neptunu i plutonu żyją coraz krócej. Berkel (nr 97) – 1400 lat, ale już nobel (nr 102) – 58 minut, a meitner (108) – tylko 70 milisekund. Ostatni znany pierwiastek 112 trwa – jak zaznaczyliśmy – krócej niż mgnienie oka – 280 mikrosekund. To powinno sugerować, że jeszcze cięższe pierwiastki rozpadają się jeszcze szybciej – im cięższe pierwiastki produkujemy, tym głębiej zanurzamy się w morzu niestabilności.

Ciekawe, że elektrony są umiejscowione w materii bardzo luźnie, jak planety obracające się według swych słońc (jąder). Gdyby umieścić elektrony składające się na ciało ludzkie tak, aby dotykały one siebie nawzajem, ciało to miałoby objętość zaledwie kilku milimetrów sześciennych.

W takim oto tajemniczym i zagadkowym świecie fenomenów fizycznych trudził się wybitny uczony przez kilkadziesiąt lat. Ciekawe, iż historycy nauki zgadzają się w zasadzie co do tego, że Leon Arcimowicz nie może być jednoznacznie zaszeregowany ani jako tylko teoretyk, ani jako tylko praktyk. Zaczynał swój szlak naukowy jako teoretyk, lecz swe najlepsze prace wykonał w latach trzydziestych jako praktyk, jako fizyk-eksperymentator. Ta rzadka cecha, zdolność do syntezy różnych rodzajów wiedzy, pozwalała mu nie tylko błyskawicznie interpretować idee wypowiadane przez innych uczonych, ale też umożliwiała snucie interesujących rozważań o charakterze parafilozoficznym, wyrastających na styku różnych nauk przyrodniczych. Tym bardziej, że jak słusznie twierdził Arthur Schopenhauer: „Fizyka nie może ustać na własnych nogach, lecz wymaga metafizyki, aby się na niej oprzeć, choćby nie wiem jak patrzyła na nią z góry. Objaśnia bowiem zjawiska za pomocą czegoś jeszcze mniej od nich znanego: za pomocą praw natury, opartych na siłach natury, do których należy też siła życiowa. Cały obecny stan wszystkich rzeczy na świecie lub w przyrodzie niewątpliwie muszą tłumaczyć przyczyny czysto fizyczne. Ale jest też równie konieczne, by takie wyjaśnienie – zakładając, że naprawdę posunięto się tak daleko, aby je dać – musiały obarczać dwie wady (niejako dwie plamy lub pięta achillesowa, lub kopyto diabelskie), na skutek których wszystkie takie wyjaśnienia pozostają znów niewyjaśnione. Po pierwsze, mianowicie, ta wada, że początku łańcucha przyczyn i skutków, czyli powiązanych zmian, który miałyby wszystko wyjaśnić, nigdy osiągnąć się nie da, gdyż podobnie jak granice świata w przestrzeni i czasie odsuwa się on w nieskończoność; a po wtóre, że wszelkie działające przyczyny, którymi się wszystko tłumaczy, opierają się zawsze na czymś zupełnie niemożliwym do wyjaśnienia, mianowicie na pierwotnych jakościowych właściwościach rzeczy i na przejawiających się w nich siłach natury, dzięki którym działają w określony sposób, np. na ciężarze, twardości, sile mechanicznej, elastyczności, cieple, elektryczności, siłach chemicznych itd., a które pozostają w każdym wyjaśnieniu jak nieznana nieusuwalna wielkość w skądinąd rozwiązanym równaniu algebraicznym, zaś na skutek tego nie ma potem nawet najmniejszej skorupki glinianej, która nie składałaby się z samych nieznanych jakości (...)

Powiadam więc: fizycznie wyjaśnić daje się wprawdzie wszystko, ale też nic. Podobnie jak w przypadku pchnięcia kuli, tak i w przypadku myślenia, które ma miejsce w mózgu, musi się znaleźć ostatecznie jakaś przyczyna fizyczna, ale pierwszego nie da się pojąć dzięki temu bardziej niż drugiego. (...) Ściśle biorąc można by twierdzić, że w gruncie rzeczy żadna nauka przyrodnicza nie osiąga więcej niż botanika, mianowicie zbiera i klasyfikuje rzeczy jednorodne. (...)

Z drugiej strony jednak trzeba także zauważyć, że możliwie najpełniejsza znajomość przyrody prawidłowo pokazuje problem metafizyki; dlatego niech nikt się nie waży do niej zbliżać, jeśli nie zdobył przedtem wprawdzie ogólnej, ale jednak gruntownej znajomości wszystkich gałęzi przyrodoznawstwa. Problem musi bowiem poprzedzać rozwiązanie. Potem jednak badacz musi skierować wzrok do wewnątrz; albowiem problemy poznawcze i etyczne są w tym samym stopniu ważniejsze od fizycznych, w jakim np. magnetyzm zwierzęcy jest nieporównanie ważniejszym zjawiskiem niż magnetyzm minerałów. Ostateczne i podstawowe tajemnice kraje serce człowieka, ono zaś jest dla niego najbardziej dostępne i dlatego tylko tu może on żywić nadzieję, że znajdzie klucz do zagadki świata i powiąże jedną nicią istotę wszystkich rzeczy”.

Nie trzeba dodawać, że ta synteza, choć wyrastająca z osiągnięć nauk szczegółowych, jest do pomyślenia tylko jako synteza o najwyższym stopniu uogólnienia, a więc mająca charakter raczej metafizyczny, a w dużym stopniu – także etyczny. Co, z kolei, wymaga od badacza nie tylko wysokiego poziomu intelektualnego, ale i wielkiej dzielności moralnej.

Trzeba umieć pytać przyrodę, a gdy jej odpowiedzi wydają się nam niesłuszne, to nie koniecznie myli się przyroda. Uprawianie nauki wymaga więc też istotnych uzdolnień etyczno-moralnych. Wydaje się, że także to miał na myśli Johann Wolfgang Goethe, gdy notował: „Den Unzulänglichen verschmäht sie, und nur dem Zulänglichen, Wahren und Reinen ergibt sie sich und offenbart ihm ihre Geheimnisse”.

Oczywiście, tajemnice natury udaje się odkryć tylko poznając jej „zwyczaje” i stosując się do nich. Jak pisał ongiś Roger Bacon: „Scientia est potentia, natura parendo cincitur” – „Wiedza jest potęgą, przyrodę pokonuje się słuchając ją”.

Leon Arcimowicz dokonał szeregu istotnych ustaleń i odkryć w dziedzinie fizyki atomowej, w związku z czym w 1953 roku został wyróżniony tzw. Nagrodą Stalinowską, w 1958 Nagrodą Leninowską ZSRR, w 1971 – Nagrodą Państwową I stopnia. Prócz tego nagrodzono go siedmiokrotnie najwyższymi orderami ZSRR (w tym pięcioma orderami Lenina) oraz szeregiem medali. Wspólnie z Iwanem Kurczatowem, kierownikiem radzieckiego programu atomowego, badał prawidłowości wchłaniania wolnych neutronów przez jądra poszczególnych pierwiastków; wspólnie z A. Alichanowem i A. Alichanjanem opracował (1936) teorię anihilacji elektronów i pozytronów.

Przez szereg lat Arcimowicz kierował w ZSRR doniosłymi pracami w dziedzinie fizyki gorącej plazmy w związku z zagadnieniami sterowanej reakcji termojądrowej. Był też autorem projektów urządzeń technicznych, wykorzystujących energię plazmy. Uważał, że w przyszłości powstaną silniki plazmowe. W książce „Czwarty stan materii” pisał: „Obszar możliwego zastosowania akceleratorów plazmy odnosi się prawdopodobnie do techniki bardzo dalekich lotów kosmicznych. Aby przyszły statek kosmiczny miał niezbędną zdolność manewrowania i stanowił autonomiczny środek transportowy, a nie obiekt balistyczny wycelowany poprzednio i pozostawiony później siłom bezwładności i ciężkości, konieczne jest wyposażenie tego statku w źródła energii i silniki rakietowe, za pomocą których można byłoby dokonywać złożonych ewolucji w przestrzeni. Jeśli tor lotu wymaga długotrwałego stosowania środków manewrowych, to bardzo istotnym staje się zagadnienie zapasów paliwa dla silnika rakietowego. (...) Możliwość zastosowania iniektorów plazmowych dla sterowania statkami kosmicznymi jest związana z opracowaniem źródeł energii o dużej mocy specjalnie dla lotów kosmicznych. Co się tyczy konstrukcji i charakteru pracy plazmowego silnika rakietowego, to mamy tu bardzo szerokie możliwości dla fantazji technicznej”.

Profesor Arcimowicz zaproponował również projekt własnego pomysłu dotyczący współosiowego iniektora plazmowego, zwanego inaczej „działem plazmowym”, którego funkcjonowanie polegać miało na wyrzucaniu w próżnię oddzielnych plazmoidów lub strumieni plazmy, mających bardzo dużą prędkość. Ten pomysł został później zastosowany w procesie konstruowania aparatów kosmicznych zarówno w Rosji, jak i w Stanach Zjednoczonych.

Jedną z najlepszych książek Leona Arcimowicza była monografia „Uprawlajemyje tiermojadiernyje rieakcii” (pierwsze wydanie 1961, drugie poszerzone – 1963), która była nie tylko kilkakrotnie publikowana w Rosji i na Ukrainie, ale też została przetłumaczona i wydana w Japonii, Niemczech, Francji, USA, Kanadzie, Izraelu. Jest to jedno z najlepszych dzieł w tej dziedzinie wiedzy, mające jednocześnie charakter książki naukowej i podręcznika uniwersyteckiego. W 1963 zrealizowano pierwsze wydanie książki „Elementarnaja fizika płazmy” (s. 192), która następnie była w na nowo opracowanym kształcie publikowana w latach 1966, 1969 i in. W 1964 pod redakcją L. Arcimowicza wydano tom zbiorowy „Mietody izmierenija osnownych wieliczin jadiernoj fizyki” (s. 462).

Ciekawe, że jeszcze za swego życia Leon Arcimowicz, mimo iż należał do grona osób ściśle strzeżonych i chronionych, cieszył się dużym szacunkiem zarówno kierownictwa i elit intelektualnych ZSRR, jak też popularnością wśród dziennikarzy i masowej publiczności czytającej. Oczywiście, stanowiło to źródło głębokiej satysfakcji moralnej dla pracowitego i utalentowanego naukowca. Jest bowiem prawdą, że – jak pisze Francis Fukuyama w książce „Ostatni człowiek” – „poczucie własnej wartości musi się opierać na jakichś osiągnięciach, choćby najbardziej znikomych, im trudniejsze zaś osiągnięcie, tym wyższe poczucie własnej wartości”...

Powszechne uznanie stwarza jednak dalszy problem, który streszcza się w pytaniu: Kto uznaje? Bo czy nie jest tak, że satysfakcja, którą czerpiemy z uznania, w dużej mierze zależy od jakości uznającej osoby? Czyż nie jest znacznie bardziej satysfakcjonujące zostać uznanym przez osobę, której osąd cenimy, niż przez ogół ludzi, których pojęcie o życiu jest przeciętne? Czy nie jest tak, że wyższe, a zatem bardziej satysfakcjonujące formy uznania muszą pochodzić od coraz węższego kręgu osób, ponieważ wybitne osiągnięcia potrafią ocenić tylko ludzie równie wybitni? Fizyk teoretyczny byłby przypuszczalnie znacznie bardziej usatysfakcjonowany, gdyby jego pracę uznali najlepsi spośród innych fizyków, a nie jakiś popularny tygodnik.

Osiągnięcia zaś Arcimowicza były uznawane powszechnie na całym świecie zarówno w kręgach „wąskich specjalistów”, jak i przez milionowe rzesze laików. Chodziło m.in. także o to, że profesor był bardzo sympatyczny i ujmujący w obchodzeniu się z ludźmi. Pełen taktu, elegancji, o nader wytwornej i szlachetnej powierzchowności potrafił podbijać nie tylko umysły, ale i serca rozmówców, a ci robili mu publicity.

W 1966 roku znakomitego uczonego obrano na członka Amerykańskiej Akademii Nauki i Sztuki, dając przez to wyraz szacunku dla naprawdę imponujących osiągnięć twórczych L. Arcimowicza. W 1967 pod jego redakcją ukazało się dwutomowe dzieło „Razwitije fiziki w SSSR” (s. 451 i 363). W 1969 roku wydano książkę L. Arcimowicza „Zamknutyje płazmiennyje konfiguracji” (s. 160), przetłumaczoną na język angielski i niemiecki.

W kwietniu 1972 roku L. Arcimowiczowi nadano tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego. Reportaż o przebiegu uroczystości nadano w radiu i telewizji polskiej, pisano też o tym obszernie w prasie. Po jakimś czasie profesor otrzymał list z Radomia, w którym pani Janina Kamieńska-Kijewska dowodziła, że jej pradziad i pradziad Leona Arcimowicza byli rodzonymi braćmi. Wywiązała się więc wymiana listów, a profesor podjął starania, by zaprosić swą kuzynkę na parę tygodni do Moskwy. Władze radzieckie wszelako utrudniały, a w końcu uniemożliwiły tę wizytę, gdyż L. Arcimowicz opracowywał zagadnienia „strategiczne” w nauce, mające styczność z techniką kosmiczną i obronną; takich ludzi w ZSRR w ogóle izolowano od reszty świata. [Do dziś dotarcie do autentycznej dokumentacji dotyczącej szczegółów życia i pracy tego uczonego w Rosji jest wielce utrudnione].

Jak wynika z dostępnych przekazów, dotyczących ostatnich lat życia naukowca, czuł się on wówczas dość dobrze i wciąż pracował – jak przez całe życie – minimum po osiem godzin na dobę. Łatwiej mu było odmówić sobie relaksu, wypoczynku czy rozrywki niż pracy w swym laboratorium plazmy. Widocznie miał rację poeta Novalis, gdy twierdził, że „ein wahrer Forscher wird nie alt, jeder ewige Trieb ist ausser dem Gebiet der Lebenszeit”. Dotyczy to oczywiście w całej rozciągłości także popędu poznawczego. Ale choć sam popęd do wiedzy jest wieczny i niezniszczalny (jako jeden z atrybutów „ducha kosmicznego”) to jednak życie naukowca jest równie krótkie i ulotne („somnium breve”) co i życie każdego śmiertelnika.

Zmarł wybitny uczony 1 marca 1973 roku. Jednak jeszcze w ciągu kilku lat po zgonie L. Arcimowicza ukazywały się w ZSRR książki przez niego pisane lub redagowane (cykl wydawniczy w kraju dławionym przez drakońską wielokrotną cenzurę trwał wyjątkowo długo).

W 1976 „Atomizdat” opublikował jego popularnonaukowy tekst „Czto każdyj fizik dołżen znat’ o płazmie” (s. 112). W 1978 wydawnictwo AN ZSRR „Nauka” wydało wybór tekstów L. Arcimowicza pt. „Izbrannyje trudy” (s. 302). Rok później ukazała się w oficynie „Atomizdat” „Fizika płazmy dla fizikow” (s. 317). Dwukrotnie wydano (w 1981 i 1988 roku w Moskwie) zbiór wspomnień o tym wybitnym uczonym pt. „Wospominanija ob akadiemikie L. A. Arcimowiczie” (s. 253), w którym w sposób nader pochlebny i interesujący pisali o nim tak słynni reprezentanci nauki XX wieku, jak A. Alichanow, A. Aleksandrow, A. Grinberg, Ch. Alven, M. Leontowicz, J. Wielichow, W. Goldanski, B. Weinstein, B. Feld, S. Winter, A. Migdał, S. Kapica, W. Frenkel i szereg innych.

Wraz ze śmiercią znakomitego uczonego nie wygasła uczona „dynastia” tego rodu w Rosji. W XX wieku cieszyli się sławą w tym kraju także Ludmiła Arcimowicz (córka Leona), profesor w Instytucie Energii Atomowej imienia J. W. Kurczatowa w Moskwie, oraz profesor medycyny Nela Arcimowicz, kierownik laboratorium w Instytucie Immunologii Ministerstwa Ochrony Zdrowia Rosji.

Augustynowicz

Tomasz Augustynowicz przyszedł na świat we wsi Kokiszki na Wileńszczyźnie w 1809 roku. Pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny, co prawda niezamożnej, ale cieszącej się dobrą sławą wśród obywatelstwa ze względu na prawość i patriotyzm.

Wypada w tym miejscu zaznaczyć, że Augustynowiczowie z Litwy byli zupełnie inną rodziną, niż ród o tymże nazwisku od dawna znany w Małopolsce i na Wołyniu. Ci ostatni używali godła rodowego Odrowąż, a niektórzy historycy twierdzą (choć nie wiadomo, na jakiej podstawie), że mieli pochodzić jakoby od książąt, a nawet od królów ormiańskich. Jak informuje profesor Julian Bartoszewicz, ci Augustynowiczowie mieszkali po największej części we Lwowie i Kamieńcu Podolskim. „Rodzina ta wydała dwóch arcybiskupów lwowskich obrządku ormiańskiego. Pierwszy Jan Tobiasz urodził się z Grzegorza i Anny Jakubowiczówny, we Lwowie 24 listopada 1664 roku: trzymał go do chrztu pierwszy arcybiskup ormiański lwowski Mikołaj Torosowicz. Uczył się w rodzinnym mieście w kolegium papieskim u teatynów. Wyświęcił się na księdza 1688 roku. Został niedługo dziekanem katedralnym i oficjałem, wreszcie w roku 1711 przez duchowieństwo i lud obrany suffraganem lwowskim. W r. 1713 wyświęcony na biskupa himerieńskiego. Został w roku 1714 i koadjutorem arcybiskupa z prawem przyszłego po nim następstwa. Już w r. 1715 objął stolicę metropolitalną po śmierci swojego poprzednika Wartana Hunaniana. Podróżował do Rzymu z hołdem 1719 r. gdzie ze czcią przyjęty otrzymał od papieża lamowy ornat biały i czerwony, biały za wierność kościołowi, czerwony zaś na oznakę, że gotów jest krew rozlać dla jego obrony. Trzy miesiące bawił w Rzymie, a powrócił do Lwowa obciążony dostojnościami, został albowiem hrabią państwa rzymskiego, assystentem tronu i prałatem nadwornym papieża. W 1720 zasiadał na synodzie w Zamościu. Odtąd poświęcił się całkiem swojej owczarni rozproszonej po Rusi, Litwie, Polsce i księstwach naddunajskich. Najpokorniejszy nauczyciel i apostoł gołębiego serca. Wszyscy też oddawali mu cześć głęboką, czego szczególniejszym była dowodem uroczystość 50-letnich jego zasług kapłańskich obchodzona we Lwowie 29 marca 1739 roku, w niedzielę przewodnią, a po rusku w samo Zwiastowanie, na której Michał Rzewuski pisarz pol. kor. honory czynił arcybiskupowi. Na stare lata Augustynowicza dotknęła niemoc jednej ręki i nogi. Więc 31 lipca 1751 spisał testament, a 22 grudnia t.r. umarł w szacie dominikańskiej. Arcybiskup ten pisał żywoty swoich na katedrze poprzedników i krótką wiadomość o początkach kollegium papieskiego we Lwowie. – Drugi Augustynowicz Jakób Stefan, także syn Grzegorza i Anny Minasowiczówny, podobno pierwszego rodzony synowiec, gdy od dzieciństwa miał wielką skłonność do stanu duchownego, wysłali go rodzice około roku 1719 do Rzymu. Obrany pierwszym między innemi kandydatami koadjutorem Jana Tobiasza dnia 27 lutego 1736 roku, prekonizowany dnia 9 kwietnia 1737 roku biskupem egineńskim. Wyświęcał go kanclerz ksiądz Załuski, przyczem towarzyszyli metropolita ruski i suffraganowie łacińscy, lwowski i kijowski. Prawą ręką został starego biskupa, po którym wstąpił na stolicę 1751 roku jako także koadjutor. Pełen gorliwości pasterskiej, wspierał i upiększał kościół metropolitalny. Że ubogim był, przeto konstytucya na sejmie delegacyjnym w r. 1768 postanowiła, że pierwsze opactwo z wakujących w greckim obrządku dostanie na swoje uposażenie. Dotąd albowiem arcybiskupi ormiańscy nie mieli stałego dochodu, ale żyli jeszcze ze składek od parafian, co dla tych parafian naturalnie bardzo uciążliwe było, a pasterzowi nie zapewniało także wcale spokojnego bytu. Wtem kiedy rząd polski wdawał się w tę sprawę, Galicya odpadła od Korony, a pod nowym rządem bytowi udzielnemu katedry ormiańskiej burza zagroziła. Arcybiskup ma tutaj całą zasługę, że uratował stolicę, bo razem przez księżnę Kantakuzen i przez nuncjusza trafił do Marji Teressy, która nakazała utrzymać arcybiskupa i kapitułę przy nim, złożoną z 14 księży, wszystko na koszcie rządu. Po strasznej pożodze w roku 1778, arcybiskup odnowił i powiększył mieszkanie dla swoich następców. Umierając 11 stycznia 1783 raczej pracować niż żyć przestał. Pisał bardzo dużo, jako to: filozofię, logikę, teologię itd. Wszystko to zostaje do dziś dnia w rękopiśmie. Był również assystentem tronu rzymskiego. – Z tejże może rodziny pochodził Benedykt de Augustynowicz (tak się pisał), mianowany szambelanem Stanisława Augusta 29 marca 1792 r.”

Jak podają Roman Marcinek i Krzysztof Ślusarek w pierwszym tomie „Materiałów do genealogii szlachty galicyjskiej” (Kraków 1996, s. 13) Augustynowiczowie w Małopolsce pieczętowali się godłem Odrowąż i własnym i byli m.in. właścicielami dóbr Woszczańce; spokrewnieni m.in. z rodzinami Łosiów, Noelów. Jak podaje „Almanach Szlachecki” (t. 1, s. 132) S. Starykoń-Kasprzyckiego, byli też szlachta tego nazwiska pieczętujący się godłami Baki i Poraj.

Wszelako byli w Wielkim Księstwie Litewskim i Augustynowiczowie nic wspólnego z powyższymi nie mający. Tak np. „Wywód familii urodzonych Augustynowiczów herbu Ogończyk”, zatwierdzony przez heroldię wileńską 16 czerwca 1811 roku podaje, że „przodkowie tey familii dawną rodowitością szlachecką zaszczyceni ziemskie oraz dziedziczne majątki posiadali, a z tych pierwszy Jan Mikołajewicz Augustynowicz possessyą dziedziczną Augustynowszczyzną Chomkowszczyzną zwaną posiadał”… Posiadłość tę, leżącą w Ziemi Oszmiańskiej w części w 1603 roku Augustynowiczowie sprzedali Marcinowi Dawidowskiemu. Jan miał synów Stanisława i Jakuba”. Później posiadali Augustynowiczowie drobne zaścianki w województwie wileńskim. W 1811 roku Wincenty, Józef, Justyn, Paweł, Felicjan, Jan i (drugi) Wincenty Augustynowiczowie uznani zostali przez heroldię wileńską „za rodowitą szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 876, s. 64-66). Byli też Augustynowiczowie herbu własnego.

Augustynowiczowie z powiatu oszmiańskiego, wywodzący się od protoplasty Jerzego i jego synów Stanisława i Jakuba, Hilary, Kazimierz, Bazyli, Jakub, Jan (2), Wincenty (2), Józef, Justyn, Paweł, Felicjan zostali potwierdzeni w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską 16 czerwca 1811 r. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 44).

Spotyka się wzmianki o przedstawicielach tej rodziny także w dawnych źródłach pisanych. Dla przykładu brzeski sąd grodzki jeszcze 9 marca 1577 r. rozpatrywał sprawę o pobicie przez Wojciecha Chmielewskiego pana Lenarta Augustynowicza, w trakcie gdy ów „wiózł piwo z wolki królewskiej z Żabinki do domu swego do Chmielewa”. Jan Augustynowicz, szlachcic wileński, w 1609 r. figuruje w księgach grodzkich tego miasta. Ziemianin hospodarski Ziemi Żmudzkiej pan Augustynowicz wzmiankowany jest w księgach Głównego Trybunału w Wilnie 21 lipca 1615 r. („Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai”, Vilnius 1988, s. 258).

Generał armii carskiej Oktawiusz Augustynowicz ofiarował 5 tysięcy rubli dla Akademii Umiejętności w Krakowie na prace z historii gospodarczej („Historia nauki polskiej”, Warszawa 1987, t. 4, cz. 1-2, s. 195). 16 stycznia 1840 roku ziemianin podolski A. Augustynowicz pobił kobietę, która wskutek tego urodziła martwe dziecko; za karę był więziony przez trzy miesiące na własny rachunek (Daniel Beauvois, „Polacy na Ukrainie”, Paryż 1987, s. 51). Z tej rodziny pochodził właśnie Tomasz Augustynowicz, znakomity wileński lekarz i botanik, badacz przyrody Ukrainy, Jakucji, Sachalinu.

* * *

Źródła naukowe na Białorusi z reguły określają Tomasza Augustynowicza jako „białoruskiego podróżnika i geobotanika”, akcentując, że „pochodził z biednej rodziny chłopskiej”, co nie koniecznie jest zgodne z prawdą.

Ojciec Tomasza Augustynowicza, Maciej, figurował w zapisach urzędowych jako tzw. „wolnyj kriestjanin Wilenskoj Gubernii”, co mogło znaczyć, że urząd heroldii nie potwierdził oficjalnie jego rodowitości szlacheckiej, co władze carskie nagminnie i notorycznie czyniły w stosunku do zbiedniałej drobnej szlachty Ziemi Wileńskiej. Ale właśnie pojęcie „wolny chłop” (nie zaś „kriepostnoj” czyli chłop pańszczyźniany) daje do zrozumienia, że chodzi tu o siermiężnego szlachcica, któremu odmówiono urzędowego uznania za „dworianina” ze względu na brak znaczniejszej posiadłości ziemskiej.

Nauki gimnazjalne Tomasz Augustynowicz pobierał w Świsłoczy, miasteczku na Grodzieńszczyźnie, z którego nazwą kojarzą się młode lata szeregu wybitnych działaczy kultury polskiej, litewskiej, białoruskiej i rosyjskiej.

Studia rozpoczął młody człowiek w Wilnie, w 1830 r., na wydziale lekarskim tutejszej wszechnicy. W 1832 roku uczelnia została przez władze carskie zamknięta ze względu na to, że kilkaset studentów wzięło udział w antyrosyjskim powstaniu 1830/1831. Jednak studentom wydziału teologicznego i lekarskiego umożliwiono kontynuację nauki. Tomasz Augustynowicz w 1835 roku ukończył z wyróżnieniem (złoty medal) Akademię Medyczno-Chirurgiczną, powstałą z wydziału lekarskiego dawnego Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 roku. Jeszcze siedząc w ławce studenckiej młodzian rozmiłował się w badaniach naukowo-historycznych, napisał i wydał po łacinie książkę (1835) pt. „Instrumenta chirurgica in discentium commodum 50 tabulis depicta et lapidi incise”.

W czasie studiów zebrał obszerny zielnik ziemi wileńskiej i grodzieńskiej, przekazując go następnie w darze Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Wilnie. Już w tym geście można widzieć zapowiedź ukazania się na widnokręgu nauki botanicznej nowej jaskrawej gwiazdy. Ta nauka od dawna bowiem rozwijała się w Polsce i Litwie. „W zakresie botaniki zaczynają się oryginalne badania w Polsce od drugiej połowy XV wieku, a mianowicie od zestawienia przez Jana Stankę flory i fauny krajowej: 523 roślin, a zwierząt 219, ilość przechodzącą, i to niezmiernie, wszelkie inne katalogi średniowieczne. W XVI wieku powstał szereg zielników polskich, oryginalnym jest wśród nich „Zielnik” Marcina z Urzędowa z połowy XVI w. ...

Uniwersytet Jagielloński posiadł jeden z pierwszych katedrę botaniki, z zobowiązaniem profesora do nauczania w polu i ogrodzie (1602). Pierwszym profesorem był Szymon Syreński, którego „Zielnik” liczył przeszło półtora tysiąca stron in folio. Warszawski ogród botaniczny jest najstarszy na północ od Alp (około 1640), a katalog jego ogłoszono w roku 1652. W Wilnie urządzono ogród botaniczny w roku 1781, w Krakowie we dwa lata potem”. (Feliks Koneczny, „Polskie Logos a Ethos”, t. 1, s. 224-225).

A więc Tomasz Augustynowicz zapowiadał się już w młodości jako godny kontynuator tej chlubnej tradycji. Wydawać by się mogło, że tak zdolny, twórczy i pracowity młody człowiek idealnie nadaje się do tego, by pozostawić go na uczelni i umożliwić mu dalszy rozwój naukowy i realizację jego niepospolitych możliwości. A jednak władze zaborcze żywiły obawy przed buntowniczym duchem tutejszej młodzieży, szczególnie właśnie – młodzieży znakomicie uzdolnionej. Posyłano ją z reguły do oddalonych od Wilna o setki i tysiące kilometrów prowincji i tam dopiero pozwalano – choć nie zawsze były po temu warunki – na realizację ich pięknych zadatków w tej czy innej dziedzinie twórczości naukowej, organizacyjnej czy artystycznej. Tenże los spotkał i T. Augustynowicza. Powołano go po studiach do wojska i skierowano na pogranicze rosyjsko-ukraińskie. Po latach służby w charakterze lekarza wojskowego udało mu się wreszcie przejść do rezerwy i w cywilu rozpocząć pracę zarobkową także w tym zawodzie (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Rosji w Petersburgu, f. 1297, z. 79, nr 610, s. 21).

Tomasz Augustynowicz przez wiele lat pracował, od 1845 r., w charakterze lekarza i inspektora sanitarnego na terenie Ukrainy i Rosji (w miejscowości Łubny guberni połtawskiej, oraz w guberniach kurskiej i permskiej). W 1871 roku został powołany do Petersburga, gdzie objął posadę w Ministerstwie Ochrony Zdrowia Cesarstwa Rosyjskiego. W 1871 roku został ze specjalną komisją rządową skierowany na Sachalin w celu zbadania i przedstawienia bezstronnej analizy sytuacji więźniów katorżniczych, odbywających karę na tej wyspie. Pozostawał na Sachalinie prawie przez dwa lata, przy czym nie tylko wywiązał się z zadania rządowego, ale też zrealizował obszerny plan badań botanicznych i etnograficznych na tym terenie. Zaznaczmy na marginesie, że uczony był już wówczas po sześćdziesiątce.

Badania botaniczne prowadził też w Syberii Wschodniej i Zachodniej (m.in. w regionie Irkucka, Zabajkala, Władywostoku, w dorzeczu Obu). Jeśli chodzi o zagadnienia florystyczne, to uczony opublikował na ten temat w języku rosyjskim książkę „O dikorastuszczich wracziebnych rastienijach połtawskoj gubiernii” (Kijów 1853) oraz „Fłora Sachalina” (w periodyku „Trudy Sibirskoj Ekspiedicii Russkogo Gieograficzeskogo Obszczestwa”, nr 2, 1874).

Trudno się dziwić faktowi, że T. Augustynowicz do głębi duszy był zafascynowany światem roślin. Wśród opisanych przez niego gatunków znajdowały się m.in. tak ciekawe reprezentantki flory jak rośliny mięsożerne. Niektóre spośród nich żyją też na terenach Polski graniczących ze Słowacją. Jak wiadomo, jedną z cech charakteryzujących wszystkie organizmy żywe, zarówno roślinne, jak i zwierzęce, jest konieczność pobierania i przyswajania pokarmu. Ze względu na sposób odżywiania się cały świat istot żywych dzieli się na dwie grupy: samożywne – autotrofy i cudzożywne – heterotrofy. Większość roślin na kuli ziemskiej jest autotroficzna, co oznacza, że mają one zdolności syntetyzowania pokarmów organicznych ze związków mineralnych. Zdecydowanie mniejsza część roślin, to rośliny heterotroficzne (np. huby), nie mogące żyć całkiem niezależnie od innych organizmów, lecz skazane na korzystanie z produktów fotosyntezy wytwarzanych przez inne organizmy.

W przyrodzie występuje również mała grupa przedziwnych roślin, które w dość specyficzny sposób przysposobione są do spożywania żywności mieszanej. Są to rośliny „mięsożerne”, a ściślej owadożerne, które mają rozwinięte wszystkie organy, podobnie jak rośliny autotroficzne, ale jeśli mają możliwości uzupełnienia pokarmu potrawą pochodzenia zwierzęcego, odznaczają się wówczas wyższą witalnością i wytwarzają więcej nasion. Ten sposób odżywiania się umożliwia im bytowanie w siedliskach ubogich w sole azotowe i fosforowe oraz wyrównuje niedobór tych składników. Owady schwytane przez rośliny mięsożerne zostają rozpuszczone za pomocą enzymów wydzielanych przez specjalne gruczoły, a następnie wchłaniane. Jest to pewien rodzaj ekologicznego przystosowania jako warunku bytu w środowisku.

Dotychczas znamy około 250 gatunków roślin mięsożernych, większość z nich występuje w tropikach. Często są pozbawione systemu korzeniowego, a niektóre z nich mają zredukowany barwnik asymilacyjny. W Tatrach Słowackich rosną z pewnością 3 gatunki roślin mięsożernych. Jedną z nich jest rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia J.). Roślina trwała, 10-20 cm wysoka, z przyziemną różyczką. Pęd kwiatowy prosto wzniesiony, dłuższy od liści, skąpokwiatowy. Kwiaty białe. Liście okrągłe: 6-10 cm, pokryte gruczołami wydzielającymi lepką ciecz. Krople cieczy lśnią na słońcu, przypominając rosę. Nazwa rośliny pochodzi z greckiego słowa drosos – rosa i z kombinacji łacińskich słów rotunds – okrągły i folium – liść. Połyskujące krople zwabiają owada, który siadając na liściu, przylepia się do niego. Ruchy przylepionego owada drażnią okolice gruczołów, które wydzielając enzymy, rozkładają ciało zdobyczy. Produkty rozkładu rozprowadzane są naczyniami do komórek rośliny. Niestrawione zostają jedynie części chitynowe zabierane przez wiatr. Zdolność trawienia pokarmów zwierzęcych mają zazwyczaj tylko młode liście. Rosiczka jest rośliną ściśle chronioną, jej zbiór jest zakazany. Kiedyś służyła jako roślina lecznicza, ze względu na zawartość materiałów czynnych, powodujących obniżenie poziomu cukru we krwi. W związku z jej eksploatacją doszło w Słowacji do zaniku tej godnej uwagi rośliny. W Tatrach znanych jest tylko kilka miejsc jej występowania. W niektórych krajach rosiczka służy jako przyprawa do orzeźwiającego napoju z mleka.

Inna mięsożerna roślina to tłustosz alpejski (Pinguicula alpina L.). Jest to trwała roślina z liśćmi zebranymi w różyczkę. Liście całobrzegie, jajowate, złotozielone o brzegach zwiniętych, z wierzchu drobne gruczoły. Z różyczkami liści wyrasta złotawobiały kwiat. Organem chwytnym jest cały liść, na którym znajdują się dwa rodzaje gruczołów: wysokie – wydzielające lepkawą ciecz i niskie – wydzielające enzymy, które rozkładają ciało owada. Po chwyceniu owada zostają podrażnione rzęski na brzegu liścia, które odbierają i przewodzą bodźce ruchowe. Gruczoły zaczynają wydzielać soki trawienne i liść aktywnym ruchem zaczyna zwijać się wzdłuż nerwu głównego. Po strawieniu owada chitynowy szkielet jest unoszony przez wiatr.

Tłustosz alpejski występuje zwłaszcza w wyższych partiach Tatr, przeważnie na podłożu wapiennym. Jego ziele zawierające kwas cynamonowy stosowano kiedyś w medycynie ludowej jako lek wymiotny. Interesujący jest też tzw. pływacz drobny (Vitricularia minor L.). W literaturze można znaleźć informacje o pojawieniu się tej rośliny na torfowych zboczach Tatr. Mimo niemałego wysiłku, jej występowania nie udało się potwierdzić. Nie znaczy to wcale, że pod Tatrami Słowackimi nie rośnie. Celowe jest przedstawienie tej rośliny, bowiem sposób, w jaki chwyta swoje ofiary, jest specyficzny. Jest to roślina pływająca, bez korzeni. Pędy pływające mają drobne pęcherzyki służące jako pułapki na drobne zwierzęta wodne. Liście pierzastodzielne. Grona kwiatowe: 5-10 kwiatowe, korona bladożółta.

Organem chwytnym jest pęcherzyk z otworem zamkniętym klapką, uchylającą się tylko ku środkowi. Klapka ta działa podobnie, jak uchylające się śluzy, tzn. wpuszcza zdobycz do środka, a potem zamyka się. Wokół otworu pułapki znajduje się wieniec delikatnych szczecinek, które można porównać do czułków zwierzęcych. Szczecinki te podrażnione ruchem drobnych skorupiaków czy owadów wodnych przenoszą impulsy na ściany pęcherzyka, które wydymając się na zewnątrz, powodują zasysanie wody do wnętrza. Wraz z wodą dostają się do wnętrza owe drobne żyjątka wodne. Klapka zamyka od wnętrza otwór pęcherzyków, a wydzielony ferment trawiący rozpuszcza ciało zwierząt. Pęcherzyki pływacza od dawna budziły zainteresowanie przyrodników. Przeprowadzał na nich doświadczenia już Darwin.

* * *

Pierwsze odkrycia dziwnych właściwości roślin poczyniono już w XIX wieku. W roku 1873 uczony niemiecki Alfred v. Herzeele zauważył, że w niektórych roślinach i niektórych ziarnach, rozwijających się w wodzie destylowanej, ilość potasu, fosforu, magnezu, wapnia i siarki zwiększa się ponad zawartość tych pierwiastków w wodzie. Obserwacje te czekały długo na jakieś sensowne wyjaśnienie.

W roku 1959 w piśmie „Science et Vie” prof. Pierre Beranger z Paryża poinformował czytelników, że wielokrotnie powtórzył doświadczenie Herzeelego i doszedł do tych samych wniosków, co uczony niemiecki. Rzeczywiście rośliny posiadają moc przekształcania niektórych pierwiastków, co ma dla uprawy niezwykłe znaczenie. Można bowiem ustalić, jaka roślina może danej ziemi dostarczyć takich elementów, których tej ziemi brak, co pozwoli zrezygnować z pomocy sztucznych nawozów, wynaturzających glebę.

Natomiast inny biolog francuski, Kervran spróbował wyjaśnić to zjawisko. Jego artykuł ukazał się (1973) w pracy zbiorowej noszącej tytuł „Alchemia – marzenie czy rzeczywistość?” Kervran pisze w swoim artykule, że przemiana pierwiastków przez rośliny dokonuje się nie w układzie peryferyjnych elektronów, ale przez zmianę jądra, spowodowaną... działalnością enzymów. Nie musimy dodawać, że podobna teoria musi spowodować zgrzytanie zębami u każdego szanującego się chemika.

Chemia bowiem nie potrafi wyjaśnić tego, co zdaniem Kervrana jest zjawiskiem arcyprostym. Oto mamy sód o 11 protonach i tlen o 8 protonach. Wystarczy dodać protony (!), aby otrzymać potas, który posiada 19 protonów. W podobny sposób można, twierdzi Kervran, utworzyć wapień (20 protonów) z potasu (19 protonów) i wodoru (1 proton), albo z magnezu (12 protonów) i tlenu (8 protonów), względnie z krzemu (14 protonów) i węgla (6 protonów). Według Kervrana, tak właśnie rośliny utrzymują równowagę różnych elementów w glebie uprawnej. Także w XIX wieku jeden z uczonych hinduskich stwierdził, iż rośliny wyposażone są w system nerwowy, na który można wpływać za pomocą różnych bodźców, tak jak na system człowieka. Luther Burbank, bo tak nazywał się wspomniany uczony hinduski, drogą wieloletnich i żmudnych eksperymentów stwierdził też, iż poprzez skoncentrowany proces myślenia, można wywierać na rośliny... określony wpływ!

Badaniami uczonego hinduskiego zainteresowano się jednak dopiero w naszych czasach, kiedy to w roku 1966 Cleve Backster dokonał innego odkrycia, a mianowicie tzw. psychogalwanicznej reakcji roślin. Co to znaczy? W ogromnym skrócie: Amerykanowi udało się stwierdzić, iż rośliny, podobnie jak wszystkie inne organizmy żywe, mogą... być np. zmęczone, ulegać frustracji oraz załamaniom nerwowym. Oto w trakcie badań zdarzył się kiedyś Backsterowi przypadek, który zdążył już wejść do historii nauki. Podłączył on mianowicie do badanej rośliny aparat elektrostatyczny, który miał analizować działanie rośliny w trakcie jej odwadniania. Ponieważ badanie się przedłużało, Backster pomyślał. że dobrze byłoby badany liść nieco osmalić, żeby proces odwodnienia przyspieszyć. W tym samym momencie, spostrzegł zaskoczony mocno, że aparat zarejestrował gwałtowną zmianę natężenia promieniowania! Niesłychane! Roślina zareagowała w taki sposób, jakby wyczuwała „niecne” zamiary uczonego... Ale w jaki sposób? Czy rośliny, a może tylko niektóre ich gatunki mają zdolność kontaktu z człowiekiem...?

Założenie, jakie w dalszej pracy przyjął uczony amerykański, brzmi już prawie jak opowieść fantastyczno-naukowa. Założył on bowiem sobie, iż może to być wpływ za pomocą... telepatii. Idąc wyznaczonym śladem, Backster skonstruował urządzenie, za pomocą którego mógł wyjmować z wody żywe krewetki i wrzucać je do naczynia z wrzącą wodą. Eksperyment ten prowadził w zamkniętym pomieszczeniu, podczas gdy w tym samym czasie, za zamkniętymi drzwiami, inne urządzenia rejestrowały zachowanie się roślin. Rezultat był wprost wstrząsający. Okazało się, że wszystkie rośliny w tym pomieszczeniu reagowały błyskawicznie na każdy moment, w którym krewetka wpadała do ukropu! Na wykresach podłączonych do aparatów uwidocznione to było całą lawiną gwałtownych impulsów. Zupełnie tak, jak gdyby te wszystkie rośliny krzyczały, iż w pokoju obok morduje się jakieś inne organizmy żywe!

Backster stwierdził więc z całą satysfakcją, że widocznie każdy żywy organizm, ginąc wysyła silne sygnały rozchodzące się w najbliższym otoczeniu i mogące być rejestrowane przez inne organizmy żywe, a nawet rośliny. Uczony amerykańskiuważał też, iż pomiędzy roślinami domowymi a hodowcą, wytwarza się coś w rodzaju stałego związku, pewnej nici porozumienia. I coś, w co rzeczywiście trudno uwierzyć: otóż zdaniem Backstera „dobrze wychowane rośliny” reagują na polecenia swego pana... Wystarczy podobno tylko pomyśleć! I to w dodatku nawet na odległość do 20 kilometrów.

Rewelacyjne informacje o niesamowitych właściwościach roślin nadchodzą zresztą z różnych stron świata. Ekipa uczonych z Kazachstanu wyuczyła np. pewne rośliny odruchów warunkowych. Między innymi wyuczyli oni filodendron, by reagował na pewne skały zawierające określony rodzaj rudy. Metoda była taka sama, jaką stosował Pawłow wyuczając swoje psy odruchów warunkowych. Nieszczęsny filodendron poddawano różnym przykrym bodźcom, podsuwając mu jednocześnie ową skałę zawierającą rudę. Później na samo zbliżenie tego kawałka skały roślina reagowała gwałtownie, co uwidoczniało się na galwanometrze. Kiedy natomiast podsuwano jej skałę o takim samym wprawdzie kształcie, ale z inną rudą – roślina nie reagowała. Uczeni sądzą, że będzie można wkrótce dokonywać poszukiwań geologicznych przy pomocy roślin.

Psychologowie moskiewscy Puszkin i Fetisow dokonali innego doświadczenia. Zahipnotyzowali oni młodą dziewczynę, ale elektroencefalograf podłączyli do znajdującej się w tym samym pomieszczeniu rośliny, konkretnie – geranium. Na wszystkie zasugerowane dziewczynie stany uczuciowe reagował gwałtownie elektroencefalograf podłączony do geranium. Roślina potrafiła także wykryć kłamstwo w odpowiedziach dziewczyny, a nawet odgadnąć bezbłędnie wybraną przez nią cyfrę między 1 a 10. Oto jak prof. Puszkin tłumaczy to niezwykle zjawisko: „Jest rzeczą możliwą, że między dwoma systemami informacji – komórkami roślinnymi i komórkami nerwowymi istnieje jakaś łączność. Komórki roślinne i komórki nerwowe mogą odnaleźć wspólny »język«. Dzięki temu te dwa tak różne typy komórek mogą się zrozumieć”.

W Nowosybirskim Instytucie Medycyny Klinicznej i Doświadczalnej prof. Szczurin przeprowadził jeszcze ciekawsze doświadczenie, za które otrzymał zresztą nagrodę państwową. Nagroda została przyznana za odkrycie „konwersacji” między dwiema grupami komórek ludzkich, przy czym każda z nich znajdowała się w hermetycznie zamkniętym pudełku z kwarcu. Kiedy jedna grupa komórek została zainfekowana wirusem, druga wykazywała podobne objawy infekcji. Gdy się jedną grupę komórek zabijało za pomocą jakiejś trucizny lub napromieniowania, ginęła i druga!

Podobne zresztą doświadczenie przeprowadził Anglik, dr Bailey. Umieścił on dwie rośliny w oddalonych od siebie szklarniach i pozbawił je wody. Gdy potem podlał jedną z nich, druga momentalnie wykazywała reakcje widoczne na galwanometrze.

Rośliny mogą też przejawiać zupełnie określone gusty muzyczne. W tej materii doświadczenia są przeprowadzane od dawna. Przekonano się, że rośliny wolą muzykę klasyczną od nowoczesnej. Że wolą skrzypce od perkusji. Bardzo dobrze „reagują” na Bacha czy na ludową muzykę indiańską, która notabene powoduje ich nachylenie w kierunku głośnika o 60 stopni!

Eksperymentatorzy nie byliby eksperymentatorami, gdyby nie próbowali za pomocą muzyki zwiększyć plonów. Niejaki George Smith z Nevady w jednej z dwóch cieplarni z uprawami soi i kukurydzy nadawał „Błękitną rapsodię” Gershwina. Okazało się, że pod wpływem tego znakomitego utworu uprawa soi wzrosła o 20 proc., a uprawa kukurydzy o 35 proc. w porównaniu z uprawą kontrolną.

Praktyczne zastosowanie owych preferencji muzycznych jest proste (o ile są one, rzecz jasna, sprawdzone). Ale czemu służyć mogą owe emocje roślinne, owa czułość i nadwrażliwość? Odpowiedź jest tu na razie niepełna, dlatego chociażby, że nikt nie doszedł jeszcze, jaka jest istota owej łączności międzykomórkowej. Jedno jest pewne. Wszystkie przeprowadzone dotychczas doświadczenia wskazują, że w nawiązaniu owej łączności nic nie jest w stanie przeszkodzić. Wiadomo na pewno, że nie jest to łączność wytworzona przez fale typu elektromagnetycznego czy przez promieniowanie. Czy szybkość, z jaką łączność ta zostaje nawiązana, jest równa szybkości światła? Czy też może jest to łączność natychmiastowa, która stanowi wyraz stałej równowagi, jaka istnieje w przyrodzie?

Trudno dziś na te pytania odpowiedzieć. Aleksander Dorożyński, komentator miesięcznika „Science et Vie”, tak konkluduje: „Jeśliby rzeczywiście to ostatnie przypuszczenie odpowiadało prawdzie, ten kanał łączności mógłby zostać na przykład wykorzystany dla kontaktów ze statkiem kosmicznym znajdującym się w znacznej odległość od Ziemi, albo też w tym celu, by wykryć obecność życia na innych planetach”. Oto jakie perspektywy otwiera możliwość wykorzystania tej niezwykłej siły biotycznej, jaka tkwi w komórkach, o której niewiele dziś jeszcze potrafimy powiedzieć.

Lubo życie emocjonalne roślin stanowi w tych wszystkich zjawiskach rozdział najciekawszy, to przecież nie jedyny. Uczeni doszli tu do wniosków wręcz rewelacyjnych. Okazuje się bowiem, że nie jest wcale wykluczone, iż rośliny – jak pisaliśmy wyżej – posiadają niezwykłą umiejętność przemiany jednego pierwiastka w drugi, umiejętność, którą w sensie zaledwie bardzo ograniczonym posiada współczesna nauka, opanowując kilka reakcji jądrowych.

Na początku XX wieku doświadczenia Klimenta Timiriaziewa (1843-1920) dowiodły, że u roślin występuje specyficzny „system nerwowy”, będący odpowiednikiem systemu nerwowego u zwierząt, a jego funkcję pełni sieć włókien służących do rozpoznawania soków roślinnych. Jaka jest natura tych sygnałów?

Odpowiedzi na to pytanie udzieliły prace przeprowadzone w 1970 roku przez specjalną grupę z Akademii Rolniczej im. Timiriazewa, kierowaną przez młodego biologa, doc. Aleksieja Siniuchina. Umieścił on obok siebie dwie rośliny, połączone jedynie za pośrednictwem specjalnej aparatury elektronicznej, i „podrażniał” jedną dla sprawdzenia, czy u drugiej rośliny, połączonej z pierwszą jedynie „kablem telefonicznym”, nie tylko pojawiła się reakcja na podrażnienie pierwszej, ale była ona równa reakcji pierwszej rośliny. Tak więc między roślinami, fizycznie całkowicie rozdzielonymi, istnieje więź elektromagnetyczna: reakcja jednej rośliny na podrażnienie wywołuje zakłócenia w jej potencjale elektrycznym, odbierane bezbłędnie przez inną roślinę w pobliżu...

Co prawda, T. Augustynowicz nie badał tak głęboko fizjologii roślin, ale jego prace zawierają szereg bardzo dokładnych i interesujących uwag, dotyczących tej dziedziny wiedzy.

* * *

Owocem zaś badań etnograficznych były m.in. publikacje: „Żyzń russkich i inorodcew na ostrowie Sachalin” („Wsiemirnyj Putieszestwiennik”, nr 2, 1874); „Try goda w siewiero-wostocznoj Sibiri za polarnym krugom” („Driewniaja i Nowaja Rossija”, nr 12, 1880). Poszczególne artykuły T. Augustynowicza były też publikowane w pismach „Prawitielstwiennyj Wiestnik” i „Sowriemiennost”.

Uczony zbadał, a następnie opisał w pracach naukowych szczegóły kultury materialnej i duchowej, byt, obyczaje i tradycje takich ludów syberyjskich, jak Ajnowie, Gilakowie i Oroczonowie. Lata 1874-1876 T. Augustynowicz spędził w Jakucji na Kołymie w charakterze członka ekspedycji lekarskiej, która miała na celu zwalczanie chorób zakaźnych i organizowanie medycznej służby profilaktyczno-prewencyjnej na tych bezkresnych terenach. Był bardzo dobrym lekarzem, cieszył się wielką sławą znakomitego specjalisty i setkom ludzi uratował życie. Obok jednak pełnienia bezpośrednich obowiązków służbowych poświęcał wiele czasu swemu „konikowi” naukowemu – badaniom florystycznym i etnograficznym. Zebrał przebogate materiały z zakresu kultury materialnej (np. stroje ludowe) oraz poczynił liczne notatki dotyczące stylu życia Czukczów, Jakutów, Jukagirów, Omoków, Tunguzów. W 1878 roku te zbiory były eksponowane i wywołały duże zainteresowanie na wystawie antropologicznej w Moskwie, podczas inauguracji której T. Augustynowicz wygłosił referat o ludach i plemionach okręgu kołymskiego. Uczony podkreślał, że rzekomo „prymitywni” mieszkańcy terenów syberyjskich w rzeczy samej są nosicielami pełni człowieczeństwa, i to w nie mniejszej mierze niż dumni ze swych osiągnięć cywilizacyjnych Europejczycy. Wyakcentowywał takie m.in. cechy obyczajowości i usposobienia, jak pracowitość Jukagirów, bezwzględną uczciwość Omoków i Czuwanców, samodyscyplinę i karność Ewenków, sterylną nieomal czystość i porządek, panujące w domostwach Ewenów. Nie pomijał też uczony milczeniem okoliczności, że stosunki między rdzenną ludnością Syberii a władzami rosyjskimi są zwykle dość napięte i nacechowane wzajemną nieufnością oraz niechęcią.

W latach 1879-1880 dwukrotnie odbył podróż morską parowcem z Odessy (przez Aden, Port Said, Cejlon, Singapur) do Sachalinu; badał jednak tym razem na zlecenie rządu rosyjskiego głównie warunki klimatyczne regionu oraz przydatność tamtejszej gleby dla rolnictwa. W 1880 roku opublikował część swych obserwacji i wniosków w szóstym numerze czasopisma „Bierieg” w artykule pt. „Kratkije zamietki o poczwie i klimatie ostrowa Sachalin w otnoszienii k chlebopasziestwu”

W sumie T. Augustynowicz przemierzył jako podróżnik dziesiątki tysięcy kilometrów, dokonał szeregu ważnych obserwacji i odkryć w zakresie geografii, botaniki, epidemiologii, etnografii, klimatologii, gleboznawstwa, historii kultury, pomologii. Zgromadzona przez niego kolekcja czterdziestu tysięcy okazów flory syberyjskiej (przekazana w darze Instytutowi Botanicznemu Akademii Nauk w Petersburgu) nie miała sobie równych i przez długi czas stanowiła przedmiot badań specjalistów jako po prostu podstawowy materiał służący do poznawania flory Azji Północno-Wschodniej.

Warto, być może, wskazać także na aspekt psychospołeczny losu T. Augustynowicza i innych wysoce utalentowanych osób, pochodzących z terenów W. Ks. Litewskiego a działających w Cesarstwie Rosyjskim. Jednostka, która chce uchodzić za uczonego, musi stworzyć dzieło, zasługujące na pozytywną ocenę z punktu widzenia określonych sprawdzianów poznawczej ważności. Tworząc zaś dzieło i zyskując pozytywną ocenę zarówno czynników nadrzędnych, jak i opinii potocznej, nosiciel tak nierosyjskiego nazwiska jak Augustynowicz uwalniał się w jakimś stopniu nie tylko od ogólnoludzkiego poczucia ograniczoności indywidualnego istnienia i marności poczynań człowieka w potoku przemijalności, ale też od złośliwej dokuczliwości wszechobecnego szowinizmu rosyjskiego, doskwierającego Polakom na każdym kroku nawet w życiu powszednim.

Stając się z pogardzanego „polaczka” „dumą narodu i nauki rosyjskiej” niejeden znakomity Polak zyskiwał za jednym zamachem wspaniałe warunki życiowe, powszechne uszanowanie, majątek i władzę. A jeśli jeszcze przy tej czy innej okazji z mniejszą czy większą szczerością napomknął o swym rzekomo „czysto rosyjskim” pochodzeniu i (zazwyczaj szczerym) oddaniu Rosji – miał sam, jak i jego rodzina, przed sobą otwarte wszystkie drogi. Często w takich przypadkach – w myśl działania psychologicznego prawa „wyrównania postaw” – następowała daleko posunięta samoidentyfikacja takich Polaków z interesami rosyjskimi, z Imperium Rosyjskim, co, swoją koleją, potęgowało uczucie bezpieczeństwa, znaczenia i pozytywnej samooceny poprzez współuczestnictwo w życiu i rozwoju wielkiego mocarstwa. Proces ten realizował się w środowisku patriotycznym rosyjskim, wśród konkretnych żywych ludzi, często osobiście nader sympatycznych, a to tworzyło system wzajemnej lojalności, pewnych uwarunkowań i wartości, których nie powinno się ignorować. Przywiązywało to Polaków jeszcze bardziej do ich rosyjskiego otoczenia. „Osoba jest przedmiotem pozytywnego wartościowania ze strony swego kręgu, ponieważ jego uczestnicy są przekonani, że potrzebują jej współpracy do urzeczywistnienia pewnych dążeń związanych z owymi wartościami. (...) Z drugiej strony jest oczywiste, że jednostka nie może odgrywać roli bez współpracy swego kręgu, chociaż nie musi to być współpraca każdej poszczególnej jednostki należącej do danego kręgu. (...) Jeśli jej krąg społeczny, jej „jaźń” musi w przekonaniu jego członków mieć pewne własności fizyczne i duchowe, nie mieć natomiast innych”. (F. Znaniecki).

Podstawową, bezwzględnie mającą być ostentacyjnie deklarowaną cechą w Rosji carskiej, w jej kręgach elitarnych, musiał być patriotyzm wielkorosyjski, w przypadku osób pochodzenia polskiego – najlepiej o posmaczku antypolskim, z elementami odcinania się od swych korzeni. Niekiedy tylko godzono się na przemilczanie tych spraw, ale pilnie uważano, by nie nastąpiły jakiekolwiek „deklaracje” propolskie, które zresztą pociągnęłyby za sobą natychmiastowe poważne konsekwencje...

Niekiedy Polak taki był już stracony dla polskości. Ale nie dla ludzkości. Gdyż wielka Rosja zapewniała mu przez swój gigantyczny potencjał materialny względnie dobre warunki badań naukowych, wnoszenie godnego wkładu do ogólnoludzkiej skarbnicy wiedzy, technologii, kultury.

Od ponad stu lat Tomasz Augustynowicz uchodzi w nauce rosyjskiej nie tylko za jednego z pierwszych, ale i za jednego z najbardziej wybitnych i zasłużonych badaczy przyrody Jakucji i Sachalinu... Nazwisko Augustynowicza nadano m.in. gatunkowi turzycy (Carex Augustynowiczi Meinh).

Po przejściu na emeryturę wybitny uczony wrócił na ziemię ojczystą, zamieszkał w Święcianach na Wileńszczyźnie. Zmarł tutaj w jesieni 1891 roku.

Birula – Białynicki

Białyniccy – Birulowie lub inaczej Birulowie – Białyniccy to jedna z najstarszych i najsłynniejszych rodzin szlacheckich byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pieczętowali się herbem własnym, zwanym z reguły „Birula”, ale też „Białynia”. Nazwisko wzięli widocznie od miejscowości Białynicze, położonej w samym sercu Białorusi, zacnego i pracowitego kraju, zwanego przez Benedykta Dybowskiego „Białolechią”, a przez Sokrata Janowicza „Dobrorusią”. (Jest to bodaj jedyny w Europie kraj, który nikogo nigdy nie napadał, nikogo nie chciał podbić ani zniewolić, który nikogo nie nienawidzi i przez nikogo nie jest znienawidzony). Białynicze i dziś leżą na lewym brzegu rzeki Druci (prawego dopływu Dniepru); niegdyś były własnością panów Białynickich, następnie Sapiehów, Ogińskich, Radziwiłłów, Wittgensteinów. Tę miejscowość zwano w dawnych czasach „Białoruską Częstochową” ze względu na słynący cudami obraz Matki Boskiej Białynickiej w tutejszym kościele ojców Karmelitów.

„Polska encyklopedia szlachecka” (Warszawa 1936, t. 4, s. 178) podaje o tej rodzinie krótko: „Białynicki herbu Birula, 1600, Białynicze, województwo mohylewskie”. P. Małachowski także tylko krótko zaznacza, że Birulowie mieszkali w województwie witebskim. Była to jednak rodzina potężna i utalentowana.

W zbiorach Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku znajdują się obszerne materiały, dotyczące dziejów rodu Białynickich – Birulów (f. 319, z. 2, nr 152, s. 1-638). Przechowuje się tu m.in. list ugodowy z października 1789 roku, w którym czytamy: „My, Stefan, oyciec, a Jan, syn, Birulowie czyniemy wiadomo tym naszym ugodliwym dokumentem w tem: Iż co ja Jan Birula, będąc skrzywdzonym przez oyca moiego Stefana w nieoddaniu mnie spadku matczynego, rozpocząłem proces. Lecz gdy dziś między nami stanęła ugoda, przeto ja takowy proces umarzam. Ja zaś, Stefan Birula obowiązuję się wypłacić niewdzięcznemu synowi mojemy w przeciągu jednego roku złotych polskich dwa tysiące z tem, że już wspomniony syn mój Jan żadnego ode mnie sukcessu spodziewać się nie powinien, gdyż wydziedziczając go y usuwając od wszelkiego mojego funduszu, zastrzegam, że w żadnym zapisie y dokumencie onego jako niewdzięcznego syna nie wspomnę. I na to stanowiąc ten nasz ugodliwy dokument ony własnoręcznie podpisujemy. Dan w Oszmianie dnia 16 oktobra 1789 roku” (s. 70).

Według heraldyków polskich herb tego rodu, Białynia, pochodzi z 1332 roku. Wówczas to, za czasów Władysława Łokietka, pewien pan mazowiecki wybrał się z wojskiem na Krzyżaków. Jeden z jego rycerzy wymajstrował tymczasem trzy wymyślne strzały, wydrążone wewnątrz, tak iż można w nich było ogień utaić. Wtem posępna noc posłużyła do fortelu. Pod jej przykryciem rycerz ów puścił do namiotów krzyżackich zapalone strzały, które sprawiły pożar. Znienacka Polacy uderzyli na Niemców, a ci przerażeni, w płonących szatach nie potrafili stawić oporu. Wielu wyginęło, reszta poszła w rozsypkę. Działo się to pode wsią Białynią. Kazał więc król nadać owemu młodemu rycerzowi nowy herb, który też od wsi nazwany został. Ponieważ jednak miał bohater własny herb Jastrzębiec (podkowa z krzyżykiem) dodano mu dla wyróżnienia i uwiecznienia czynu strzałę, skierowaną wzwyż.

Semen Birula, rozmistrz kozacki, w 1567 roku walczył pod Hrehorym Chodkiewiczem przeciwko Moskwie („Archiwum Książąt Sanguszków”, t. 7, s. 140, 148, 247, 282). W styczniu roku 1595 jako świadek na sądzie występuje Hawryło Semenowicz Birula, „człowiek dobry, szlachcic”, który uczestniczył w zbadaniu nocnego napadu ziemianina Wasyla Łuskiny na dom mieszczanina witebskiego Ułasa Doroszkiewicza. W tymże roku wspominany jest krewny jego Daniel Birula, woźny województwa witebskiego. Sąsiadami Białynickich byli m.in. magnaci Żylińscy, Kisielowie, Pyszniccy…

Z 1600 roku zachował się zapis poświadczający kupno przez Daniela Birulę, ziemianina województwa witebskiego, placu i domu w Witebsku od byłej sędziny grodzkiej Tomiły Stefanowny Łuskinianki („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 31, s. 90). Zachował się dokument z 1601 roku, w którym Gabryel Kokszyński, ziemianin hospodarski województwa witebskiego, „wyznawał i czynił jawno sim moim listem dobrowolnie wyznanym”, że pożyczył 66 kop groszy litewskich od Hanny Birulanki, „poślubionej małżonki mojej w stan święty małżeński” – jak to określa sam („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 31, cz. 2, s. 85–87).

To, że mąż zobowiązywał się w ciągu roku zwrócić ten dług żonie, a świadkami w urzędzie byli ludzie obcy (Semen Pysznicki, Jan Bujewski), a i sam nader uniżony ton listu poręczycielskiego, nie świadczą raczej ani o zgodzie tego stadła, ani o równouprawnionej sytuacji męża w nim. Po jakimś czasie zresztą, na mocy tej umowy, majątek Kokszyno przeszedł na własność Hanny Birulanki, której mąż nie potrafił zwrócić długu na czas. W 1623 roku Samuel Birula był właścicielem Zajezierza na Witebszczyźnie. „Proszony oczewisto pieczętarz Jan Birula” 5 kwietnia 1624 roku poświadczył w Witebsku darowiznę mieszczanina Mikołaja Sukowatika na Cerkiew Preczystienską w tymże mieście („Archeograficzeskij Sbornik Dokumientow”, t. 3, s. 95). Od 1630 roku Birulowie posiadali sioło Horbaczewo, które Janowi Białynickiemu przekazał wojewoda Mikołaj Kisiel („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 23, s. 484-485). Jan Birula Białynicki został w 1634 roku wojewodą witebskim; wiadomo, że miał syna Jakuba. W 1635 figuruje w księgach grodzkich witebskich Jan Białynicki Birula i żona jego Halka z Bielskich, kupujący majątek Wojlewo od rodziny Wojlewiczów.

Z 1640 roku zachował się testament Maryny Pysznickiej Danielowej Birulinej, w którym wymienia ona jako swych spadkobierców m.in. swe córki Bohdanę Uciechowską i Marynę Kunicką oraz trzy wnuczki: Hannę Pogorzelską oraz Helenę i Bogumiłę Birulanki. Figurują tu też dwaj wnuczkowie płci męskiej Jakub Birula i Sylwester Pogorzelski, dwie siostry umierającej, panie Kosteniewska i Swirszczewska oraz synowie jej Łukasz i Grzegorz („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 26, s. 106-112). Siedmiu braci Białynickich po zdobyciu Witebska w 1654 roku przez wojska moskiewskie więzionych było w Kazaniu. Sto lat wcześniej kroniki donosiły zresztą, że Birula z Kozakami witebskimi spalił wiele włości moskiewskich, w tym Uświat i Wieliż.

Rycerze polscy (m.in. Jan Niewiarowski, Bohdan Ratomski, Jan Kirkor, Gabryel Białynicki Birula, Jan Bohomolec), którzy bronili twierdzy Bychów, tak nieco później opisywali szturm tego miasta: „W roku 1659 przez Iliniczową y Szulcową y towarzyszy ich zdradę w tę fortecę Bychów to woysko Cara jegomości wpadszy, ludzi wszystkich w tey osadzie będących wysiekło. Pod czas tego wysieczenia y wzięcia tey fortecy… szlachty niemało żywcem wziowszy, potym okrutnie tirańsko zamordowano… Majętność, cokolwiek jeno było, wszytko pobrano y poszarpano”… Kilkadziesiąt osób, łącznie z powyżej wymienionymi, zapędzono do Moskwy i przez długie lata męczono po więzieniach („Akty izdawajemyje”…, t. 34, s. 308–309).

26 stycznia 1664 roku do ksiąg grodzkich brzeskich wpisano kopię interesującego dokumentu, który przytaczamy tu w obszernych fragmentach: „My urzędnicy, szlachta y obywatele woiewództwa Witebskiego, w więzieniu w ziemi Moskiewskiey będące, czyniemy wiadomo, iż żydzi zamków y miasta Witebskiego z żonami y dziećmi przez Wasila Piotrowicza Szeremieciowa – boiarzyna y woiewodę Moskiewskiego y woysko osudarskie Moskiewskie, w Witebsku do więzienia wzięci, do ziemi Moskiewskiey zesłani, będąc pierwiey w Wielkim Nowogrodzie, w tey Moskiewskiey ziemi, w turmie ciemney za wielką strażą, przez niedziel kilka, w wielkiey nędzy y utrapieniu siedzieli, którym żadnego od osudara karmu, tak iako y nam nie dawano, a takim ciężkim więzieniem trapiono; gdzie ich nie mało tam w Nowogrodzie, tak y w drodze z tey wielkiey nędzy y utrapienia do kilkadziesiąt pomarło y pomarzło. A potem iako na szlachtę iednych ze Pskowa, drugich z Wielkiego Nowogroda, kędyśmy w więzieniu byli, na insze mieysca y horody Moskiewskie prowadzono. Tedy y przerzeczonych żydów Witebskich z żonami y dziećmi ich także po różnych Moskiewskich horodach, z ukazu osudarskiego, wożono y więzieniem trapiono. A zatem do Kazani zaprowadziwszy, w więzieniu czas niemały trzymano y do tego czasu trzymaią, gdzie żaden z tych przerzeczonych żydów, lubo srogie od Moskwy przymuszenia, różną groźbą y musem na krzczenie nawracani y przymuszani bywali. Jednak iako wierni iego królewskiey mości, pana naszego miłościwego, poddani y miłuiący państwo, bo iego królewskiej mości y rzecz-pospolitey naszey zwodzić się nie dali, oczekiwaiąc miłosierdzia Bożego, a z łaski i.k. mości y rzeczy-pospolitey, iż z tego więzienia moskiewskiego wyswobodzeni zostaną. A w Witebsku mieszkaiąc y będąc, wszelakie ciężary tak przed oblężeniem iako y po oblężeniu przez woysko nieprzyiacielskie moskiewskie zamków miasta Witebskiego, w którym niedziel czternaście trwaliśmy y z nami zarówno ponosili y pociągali, to iest, koło kopców zamku Witebskiego niżniego ku muru staremu opadłemu… pierwiey szesnaście sążni ostrogiem obwiedli, a potem w oblężenie, widząc gwałt y potrzebę tego, sążni trzydzieścia quatery izbicami y obłamkami tamże wedle zamku niżniego opadłego y wedle bramy żydowskiey zarobili swym własnym kosztem y drzewem, y bramę, nazwaną żydowską, budynkiem dobrym opatrzyli y obwarowali. Y także swym kosztem oniż żydzi w teyże kwaterze potaiemnik dla brania wody, w ciężkim y wielkim oblężeniu będąc, do rzeki Dźwiny uczynili… Y w samym mieście Witebskim, iako my szlachta podczas tego ciężkiego oblężenia parkan budowali y ziemią osypywali, tak y oni żydzi także budować y ziemią osypywać pomagali…

Przerzeczeni żydzi straż odprawowali ustawicznie, y każdy z nich rynsztunek y strzelbę swoią do obrony, iako też y prochi, nie potrzebuiąc za onych, u siebie mieli y na kwaterze swey, nie żałuiąc zdrowia, przeciwko temu nieprzyiacielowi broniąc się stawali, bronili y te woysko nieprzyiacielskie w szturmach odstrzeliwali… Domów też swoich budownych, które rozbierano y inszego budynku y drzewa podczas oblężenia na potrzebę zamkową y miescką do budowania, powarowania bram, wież y sztakietów y na insze budynki s potrzeby rozbierać pozwalali y dawali y we wszystkim dobrze y przystoynie stawili się y pomocni byli…

Szeremieciow… wszytkie maiętności nasze, co tylko przy nas w Witebsku było, od nas, także y od nich żydów na osudara pobrać kazał, gdzie u nich żydów w gotowych pieniądzach, złocie, śrebrze, kleynotach, perłach, szaciech, cynie, miedzi, ochędostwie, sprzęciech domowych y dostatkach szkolnych (t.j. świątynnych – J.C.)… pobrano y poszarpano więcey niż na sto tysięcy złotych polskich…

A to wszytko zabrawszy y nas samych y ich, żydów, do więzienia pobrawszy do ziemi Moskiewskiey zasłano, gdzieśmy y teraz w tem więzieniu iesteśmy, a iako my sami, tak y ci wszyscy żydzi do wielkiego ubóstwa, nędzy y straty przyszliśmy, będąc w tem więzieniu y utrapieniu moskiewskiem. Które to nasze testimonium, za potrzebowaniem y żądaniem pomienionych żydów z podpisami rąk naszych, im daiemy. Działo się w Kazani, w więzieniu będąc w ziemi Moskiewskiey, roku Pańskiego tysiąc sześćset piędziesiąt piątego”.

Wśród 39 podpisów znakomitych rycerzy, na pierwszym miejscu znajduje się należący do Kazimierza Strawińskiego, podkomorzego starodubowskiego, podwojewody. Następnie „rękę przyłożyli”: Jerzy Krzysztof Możeyko, kapitan jego królewskiej mości; Hrehory Żaba, rotmistrz; Piotr Kazimierz Eysimont („będąc tego wiadom dobrze podpisuię się”); Andryan Hrebnicki, kwatermistrz witebski; Hrehory Birula („ręką swą”); Mikołay Kundzicz Poczobut; Teodor Białynicki; Samuel Czaplic; Bohomolec Dmitr; Marcin Rogowski; Leon Białynicki Birula („Akty izdawajemyje”…, t. 5, s. 173-176).

Podczas ostrego zagrożenia swego bytu Żydzi pilnie współdziałali z władzami polskimi, jak tylko jednak niebezpieczeństwo mijało, natychmiast uchylali się od jakichkolwiek świadczeń na rzecz państwa. Gdy zaś władze lokalne próbowały zmusić ich do udziału w ogólnych pracach, udawali się ze skargami do hetmanów, książąt i królów z prezentami, a ci wydawali odpowiednie dyspozycje, stawiające Żydów w sytuacji uprzywilejowanej. Oto np. list Michała Kazimierza Radziwiłła, podkanclerza Wielkiego Księstwa Litwy z 2 września 1669 roku do oficera, kierującego pracami fortyfikacyjnymi w Brześciu: „Mości panie oberszterleytnancie iego królewskiey mości Stancel! Ponieważ teraźnieysze o tatarach y kozakach zaszłe ustały trwogi, a zatem insza ordynansów iuż być musi dispozicia; tedy odebrawszy od żydów Brzeskich doniesioną kwerymonią y prośbę, żeby nie byli żadnymi aggravovani exactiami, ani pociąganiem do restauratii zamku przeciwko iego kr. mości uniwersałowi y imści pana hetmana starszego, kolegi mego, wyraźnemu ordynansowi depaktowani: mieć chcę y z władzy mey serio upominam w.m. panu, żeby ci żydzi Brzescy we wszelakim zostawali pokoiu, żadnymi onych exactiami nie aggrawuiąc, ani do naprawy wałów, ale we wszystkim ich zachowuiąc…; inaczey by w.m. pan ściśle za to odpowiadać musiał…” („Akty izdawajemyje”…, t. 5, s. 192).

W roku 1662 podczas walk na Białej Rusi wojska moskiewskie wzięły do niewoli pewną liczbę dygnitarzy, urzędników i rycerzy zarówno Korony Polskiej, jak i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Archiwalia wspominają o takich osobach, jak Hieronim Pac, wojewoda trocki, oficerowie Jan Zniewiarowski, Wojciech Kazimierz Świencicki, Dadzibóg Stabrowski, Jakub Stanisław Chlewiński, Piotr Talmunt, Marcin Swirski, Wojciech Swinarski, Stanisław Aleksandrowicz, Aleksander Tur, Stanisław Mogilnicki, Wojciech Kobyliński, Michał Grzybowski, Karol Masalski, Kazimierz Janowski, Jan Suchorski, Bohdan Ratowski, Jan Kazimierz Skirmont, Marcjan Kozubowski, Mikołaj Łoweyko, Jan Kamieński, Mikołaj Żyrkiewicz, Krzysztof Wołowski, Paweł Wereszczaka, Michał Dworecki, Jan Kirkor, Aleksander i Jan Bohomolec, Jan Grabowski, Michał Łuckiewicz, Gabryel Bialinicki Birula, Jakób Pohoski, Hrehory Felicjan Lietecki, Walerian Ciechanowiecki („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 17, s. 216).

W roku 1676 Gabryel Birula pełnił funkcję pisarza grodzkiego witebskiego. Lew, Heliasz, Hrehory, Gabryel, Andrzej i Teodor Białyniccy Birulowie, zostali w 1677 roku wciągnięci przez sejm warszawski na listę osób od ponad 20 lat przebywających w niewoli moskiewskiej („Volumina Legum”, t. 5, s. 261).

W uchwale sejmiku witebskiego z roku 1707 wśród 12 sędziów kapturowych wymieniony został także „jegomość pan Michał Birula Białynicki, łowczy witebski” („Istoriko-juridiczeskije materiały”…, t. 13, s. 176).

We wrześniu 1708 roku do ksiąg grodzkich witebskich wniesiona została następująca skarga: „Solenną y żałosną czynili manifestatią jmć pan Michał Antoni Białynicki Birula, łowczy woiewództwa Witebskiego, y jmć pani Anastasia Krzeczetowska, sędzina Witebska, Michałowa Białynicka Birulina, łowczyna Witebska, małżąkowie, o to y w ten sposób: Gdy w roku 1708, nayjaśnieyszy król Szwedzki ciągnoł z woyskiem swym przez Koronę Polską y wielkie xstwo Littewskie, czyniąc nieznośną desolatio obywatelom Korony Polskiey y w-o x-a Litto, nawet nie przebaczaiąc świątyniom Boskim, do państwa Nayjaśnieyszego Cara Jmści Moskiewskiego, gdzie jenerał Szwedzki, Kanifer zwany, wpadszy od Mohilewa do miasta Witebska, różne usiłował contributie na woyska Szwedzkie wybierać y wybierałł; e converso, commenderowany z woyska Cara Jmści Moskiewskiego nieiakiś kapitan Sołowowow y maior Szyszkin, w pięciuset Kozaków, Kałmuków koni, roku tegoż wysz pisanego, msca Septembra dnia 27, z południa, a nazaiutrz rano, d. 28, w wilią Ś-go Michała, Święta Rzymskiego, nie daiąc nikomu frysztu nad godzin dwie do salwowania się z ognia, całe miasto Witebskie z przedmieściami, zamkami Niżnim y Wyżnim, excepto Słobody Zadunawskiey, wypalili, wyrabowali, nietylko splendor wszelki odbieraiąc, lecz do ciała samego obnażaiąc, bez żadnego miłosierdzia ogołocili. Tamże świątynie Boskie Rzymskie, Greckie, klasztory, pałace, dwory pańskie, szlacheckie, mieyskie wyrabowali, popalili. Splendory kościelne, cerkiewne, deposita pańskie, szlacheckie, mieyskie zrabowali; towary różne, pieńki, siemia lniane, konopie, zboża różne, popioły, smelcugi, potasze popalili. Owo zgoła w proch y popiół obrócili całe miasto; lud wszelki y pospólstwo do lasów zaledwo uciekli, bo wiele zmęczonych rozgromili. Pod czas którey conflagraty y rąbaniny, manifestuiącym jchmćm, w spaleniu szpichlerzów na Podwiniu y Uzhoriu z pieńką, ze zbożem, także dworku samego, w zamku Niżnim Witebskim będącego, z spichlerzami, w nich z depositem skrzyń, ochędostwa, zbóż, miodów, victualij różnych, cyny, miedzi, sprzętu różnego,… letko rachuiąc, uczynili szkody na złł. Polskich czterdzieście tysięcy. Nie dość tego; po takowey conflagracie y rąbaninie, powracaiąc z Witebskich popiołów, a różne dwory szlacheckie po woiewództwie rabuiąc y paląc, na dniu 30 msca y roku tegoż, poiechawszy rano do maiętności y dworu tychże ichmcw manifestuiących, nazwanego Zaozierza, w Witebskim w-wie leżącego, tamże iako sam dwór, skarbce, szpichlerze, folwarki, staynie, obory, gumno, ordyny z evescentią wszelką, a naprzód skrzynie roscinawszy, kleynoty, perły, złoto, srebro, ochendostwo, cynę, miedź et idque stado dworne, cugi y chłopskich koni zabrawszy a na własne konie y wozy manifestuiących złożywszy się, sklepy, lodownie odbiiaiąc, trunki różne wypiiaiąc, rozstaczaiąc, nawet pszczoły w ulach leżnich y stoiakach powydzierawszy, porozcinawszy; osobliwie sprawy starożytne wszelkie, przywileie różne, ante unionem od xiążąt ichmcw, potym od nayiaśnieyszych królów nadawane, corroborowane, domowi ichmcw pp. Białynickich Birulów y na różne fortuny ichmcw służące, oraz zapisy recognite, listy dzielcze, obodnicy, inwentarze, intromissie na różne fortuny, w Witebskim w-wie będące, zdawna y na ten czas służące, mianowicie na Ockowo, Wydrece, Zaozierze y Zaczernicze, równie po drogach y na mieyscu rozrzucali, szarpali, częścią na ładunki brali y zabrali, a Bóg wie, jeśli komu, pod czas takowego nieszczęśliwego rabunku y rozrzucania przez tychże woyska Moskiewskiego ludzi, zapalaczów, rabowników, takowych dokumentów nie dostało. Gdzie, po takowym rabunku, jako się namieniło, dwór ze wszystkim funditus wypalili y równie popioły szczególnie zostawiwszy, naostatek w maiętności Zaczerniczu tychże manifestuiących ichmcw wieś, nazwaną Stodoliszcze, wyrabowali y wypalili, zabrawszy konie temuż y w tey wsi poddaństwu… Przez którą to powtórną conflagratę, rabaninę wszelkiego splendoru… manifestantes ponoszą, letko kładąc, szkody na złł. Polskich ośmdziesiąt tysięcy, krom straty dokumentów. Dla czego, aby mianowicie przez stratę dokumentów, spraw starożytnych, dalszey jakowey uymy y szkody w fortunach swych będących, nie ponosili, conformuiąc się do prawa pospolitego, statutu w-o x-a Litto, takową swoią cięszką desolatią, krzywdę y szkodę u xiąg grodu w-a Wittbo, płaczliwie opowiedziawszy, żądali, aby ten manifest, z salvą przypomnienia do melioratij y ingrossatij dalszych ruin a reguirowania przezyskania dokumentów y szkód dalszych był ad akta tegoż grodu w-a Witebskiego wpisany. Co iestt przyięto a zapisano…” („Istoriko-juridiczeskije materiały”, t. 18, s. 191–194).

Była to jedna z wielu podobnych skarg, wpisanych do ksiąg gordzkich Witebska w tym okresie.

W roku 1712 wymienia się w wileńskich zapisach archiwalnych imię Michała Antoniego Biruli, łowczego i pisarza grodzkiego województwa witebskiego, właściciela dóbr Wschowa, Zajezierze, Służba–Starcowska. W odnośnym dokumencie hetman wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwik Pociej nakazuje porucznikowi krakowskiego Pułku Petyhorskiego natychmiastowe wycofanie się z wyżej wymienionych dóbr dziedzicznych oraz zwrócił już ściągnięte podatki, gdyż dobra dziedziczne nie podlegają tego typu „repartitiom” („Istoriko-juridiczeskije materiały”, t. 19, s. 420-421).

Birulowie – Białyniccy spokrewnieni byli z rodzinami bogatymi i wpływowymi na kresach Rzeczypospolitej. Widać to, na przykład, ze słów pewnego testamentu z 1712 roku: „W imię Boga Oyca, y Syna, y Ducha Świętego, w Tróycy jedynego, stań się ku wieczney czci y chwale Jego, nigdy nieskończoney. Amen. Kiedy generalny wyrok Boski każdemu człowiekowi, na ten świat rodzącemu się, nie determinowawszy śmierci y zeyściu iego pewnego czasu, dnia, ani godziny, śmiercią umrzeć decydowałł, przeto y ia, Antoni Krzeczetowski, skarbnik y rotmistrz w-wa Witebskiego, maiąc podledz temuż dekretowi przedwiecznego Boga y będąc na zdrowiu ciała moiego y sił moich osłabionym, na rozumie y umyśle iednak moim będąc dobrze, doskonale zdrowym, nim mnie przyidzie dekret Boski uniwersalną ludzką pełnić śmiercią, takową życia moiego y fortuny, od Majestatu Boskiego mnie do życia moiego powierzoney, czynię formalną dispositią… (…)

A ciało moie grzeszne, iako z ziemi wzięte iest, ziemi oddaię y aby było lokowane w kościele xięży Jesuitów Witebskich, których o przyięcie, a o staranie w lokowaniu Waleriana Palemona Borka, podczaszego Inflanskiego, Michała Antoniego Białynickiego Birulę, łowczego y pisarza grodzkiego w-wa Witebskiego, y ichmościów pań małżonek Heleny Krzeczetowskiey Borkowey, Anastazyi Krzeczetowskiey Biruliney, sióstr moich rodzonych, pokornie upraszam. Na który obrządek pobożny, chrześciański lokowania ciała moiego grzesznego bez żadney pompy świeckiey, ieno, na poratowanie duszy mey grzeszney przed Majestatem Boskim, przy zgromadzeniu kapłanów y celebracji przez ich ofiar świętych, aby było wypłacono z szkatuły mey złotych polskich tysiąc ieden Jesuitom Witebskim…”.

Wśród dziedziców pana Krzeczetowskiego, jego krewnych, a więc i powinowatych Birulów, wymienia się Helenę Garlińską, chorążankę smoleńską, Albrychta Rabieya, podsędka orszańskiego i innych, którzy otrzymali w spadku dziesiątki tysięcy złotych polskich. Tysiące talarów idą na wspomożenie kościołów i klasztorów katolickich. A liczni przyjaciele skarbnika i rotmistrza w-wa witebskiego (wśród których figurują takie nazwiska, jak Jędrzejewski, Stachórski, Cieszyński, Święcicki, Gardecki, Brzeziński itp.) otrzymują bądź to „kontusz karmazynowy y żupan atłasowy”, bądź to „kontusz szkarłatny, żupan biały kartunowy y jubkę podróżną, korsakami podszytą”, aby każdemu sprawiona była jakaś przyjemność „na odchodnym” pana Krzeczetowskiego. Wśród trzech świadków, podpisujących ten dokument znalazł się też Piotr Białynicki Birula, leśniczy witebski („Istoriko-juridiczeskije materiały”, t. 20, s. 195-207).

3 kwietnia 1717 roku Stefan Antoni Białynicki Birula pisał w testamencie, którego odpis przechowywał się w magistracie witebskim: „Ciało zaś moie grzeszne iako z ziemi wzięte, tak ziemi oddane y w cerkwi naszey Wydreyskiey, przy rodzicach y antenatach moich, porządkiem y obrzędem chrześciańskim katolickim, bez żadney świata tego pompy, ieno iak z naywiększym zgromadzeniem kapłanów tak rzymskiey, iako y uniiackiey religiey, z offiarami mszy świętych, bez przewłoki żadney, zaraz po śmierci moiey, przez naymilszą małżąkę moią, jeymość panią Maryannę Rymszankę… pochowane być ma. Na co wszystko, tak na msze święte, iako y na ubogie, 300 złł. pol., a na dzwonienie do kościołów y cerkwi Witebskich 10 talarów bitych naznaczam” (cyt. wydanie, t. 24, s. 477).

I zacytujmy jeszcze jeden dokument archiwalny związany z imieniem tego zacnego rodu: „Roku tegoż 1750, dnia 10 Septembra, panna Helena Birulanka z Zaścianku Rusakowicz, gdy przed zachodem słońca pod czas żniwa z pola powracając do domu, kęsem chleba posilić się chciała, ledwo tylko ów kęs chleba do ust przyniosła, w tym punkcie ciężkim paraliżem ruszona została, tak dalece, że twarz cała skrzywiona, gęba, nos, oczy, usta y uszy daleko na bok wywrócone były, iż się ludzkiemu oku straszliwym widokiem y dziwowiskiem stała. W tym utrapieniu zostając, gdy do poratowania siebie innego sposobu nie widziała, pod protekcyą Matki Boskiey (Świerzneńskiey) w tym Obrazie Cudami słynącey udała się y pożądany swey prośby skutek wnetże odniosła, bo natychmiast twarz cała jako tako się naprawiła, toż dopiero gdy mogła się wyspowiadać, po uczynioney Świętej Spowiedzi y przyjęciu Nayświętszey Komunii, do swojey należytey przyszła perfekcyi. Które łaski Boskie przy tym Cudownym Obrazie dziejące się wraz z tą panną cały pomieniony Zaścianek jako pod przysięgą wyznał, tak ona tego dobrodzieystwa Panny Nayświętszey sobie wyświadczonego o napisanie usilnie upraszała” (Cyt. wg „A Reprint of the 1754 Nieśwież Edition of Pełnia piękniey jak księżyc, łask promieniami światu przyświecająca”, Ed. by Maciej Siekierski, Berkeley, California 1985, s. 106-107).

Jeśli chodzi o wiek XIX, to „Księga Szlachty” klasy drugiej powiatu oszmiańskiego z roku 1844 wymienia między innymi Jerzego Szymona Józefa Birulę i jego żonę Florentynę z Krupskich, właścicieli części majątku Narbutowszczyzny z trzema chłopami poddanymi (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 427, s. 5; f. 391, z. 8, nr 86(1), s. 37). „Spis Ziemian Mińskiej Guberni” (Mińsk 1889, s. 5) wskazuje, że Józef Dominik Birula Białynicki był właścicielem majątku Brzozowa Lada powiatu mińskiego.

Z tej rodziny pochodziło kilku znakomitych twórców kultury i nauki w Polsce, Rosji, Białorusi, Ukrainie.

Aleksy Birula – Białynicki

Przyszedł na świat 24 października 1864 roku w miejscowości Bobków powiatu orszańskiego na Białorusi, jako syn Andrzeja Biruli – Białynickiego. Jego matka wywodziła się z utalentowanego rosyjskiego rodu szlacheckiego Polenowów (słynny artysta malarz W. Polenow, wybitny neurochirurg A. Polenow, znany prawoznawca A. Polenow i in.).

Aleksy Birula Białynicki ukończył gimnazjum w mieście Wiaźmie, później zaś wydział przyrodniczy Uniwersytetu Petersburskiego. Jeszcze będąc studentem zafascynował się i poświęcił zbieractwu oraz systematyzowaniu okazów flory i fauny. Od 1893 roku i przez dalsze czterdzieści cztery lata pracował w Muzeum Zoologicznym na Wyspie Wasiljewskiej w Petersburgu. Jedną z najbardziej jaskrawych stron w karierze naukowej Aleksego Biruli – Białynickiego stanowił udział w wyprawie polarnej na statku „Zaria” pod dowództwem barona Edwarda Tolla. Jak wiadomo, ekspedycja rozpoczęła się 8 lipca 1900 roku i zmierzała ku Wyspom Nowosyberyjskim, leżącym na północ od Jakucji.

Potężne zwały lodu zatarasowały jednak w jesieni dalszą drogę i załoga „Zari” była zmuszona zimować w Zalewie Tajmyrskim. Brakowało żywności, szczególnie warzyw i owoców, co spowodowało, że niektórzy członkowie załogi, w tym Birula – Białynicki, zapadli na szkorbut. Przyszło więc za tę wyprawę już na jej początku zapłacić stratą kilku zębów. A jednak uczony nie zasypywał gruszek w popiele, poświęcał cały czas gromadzeniu zbiorów botanicznych, codziennie niemal w trzaskający mróz robiąc wyprawy do tundry i zbierając tu okazy, co prawda skąpej, lecz wówczas nie opisanej jeszcze przez naukę roślinności. Nasz rodak był właśnie pierwszym uczonym, który opisał i usystematyzował florę polarną tej części kontynentu azjatyckiego.

„Zaria” tkwiła w lodach Arktyki przez jedenaście miesięcy, zanim mogła wyruszyć w dalszą drogę. Ale po paru miesiącach statek ponownie utkwił w zatorach. Podczas tego wymuszonego postoju A. Birula – Białynicki przeprowadził 76 badań fauny Oceanu Północnego i odkrył szereg nowych jej gatunków.

Od 11 maja 1902 roku A. Birula – Białynicki badał na lądzie florę i faunę Wysp Nowosyberyjskich, dokonując dużej liczby odkryć nowych gatunków roślin i ptaków (opisał m.in. jako pierwszy w nauce światowej różową czajkę polarną). 26 sierpnia 1902 roku „Zaria” ukazała się na horyzoncie Wysp Nowosybirskich. A Birula – Białynicki rozpaczliwie machał czapką, by dać o sobie znać, załoga jednak go nie zauważyła i parowiec niebawem znikł za linią widnokręgu. Uczony i trzech jego przewodników było zmuszonych budować domek z lodu i zbierać zapasy na długą polarną zimę, m.in. polując na renifery, soląc, susząc i zamrażając ich mięso.

Przetrwać jednak całej zimy w takiej izolacji podróżnicy nie mogli. Na początku grudnia wyruszyli więc w kierunku przylądka Święty Nos, skąd 28 grudnia przybyli do sioła Kazaczje, gdzie się dowiedzieli m.in. o zaginięciu Edwarda Tolla i części jego załogi. Dwie wyprawy ratownicze, zorganizowane przez Petersburską Akademię Nauk, nic nie wskórały. Widocznie Edward Toll i jego towarzysze utonęli, gdy po cienkim lodzie zmierzali ze statku ku lądowi.

A. Birula – Białynicki wrócił do Petersburga na początku 1903 roku i zajął się szczegółowym opracowywaniem zgromadzonych przez siebie przebogatych zbiorów florystycznych i faunistycznych. Wyniki systematyki publikował i został niebawem uznany za jednego z czołowych przyrodników świata. W obliczu zasług nadano mu członkostwo pięciu towarzystw naukowych.

W 1917 roku ukazały się jego książki (ilustrowane osobiście przez autora sugestywnymi rysunkami): „Czlenistobriuchije i paukoobraznyje Kawkazskogo Kraja”, „Skorpiony”, „Falangi”. W tej drugiej publikacji znajdujemy wiele bardzo interesujących informacji naukowych o świecie pajęczaków. Jak wiadomo, skorpiony (Scorpiones) są zwierzętami napawającymi ludzi przerażeniem ze względu na możliwość niebezpiecznego „ukąszenia”. Należą do gromady pajęczaków (Arachnida), bliscy krewni pająków i roztoczy. Dotychczas opisano ok. 1200 gatunków skorpionów, zamieszkujących głównie tropiki i inne cieple regiony. Należą do nich największe pajęczaki, gdyż skorpion cesarski z Gwinei osiąga 180 mm długości, najmniejszy skorpion zaś mierzy tylko 13 mm.

Skorpiony mają cztery pary odnóży krocznych oraz parę nogogłaszczków (pedipalpi) zakończonych dużymi szczypcami z przodu ciała. Nogogłaszczki są wspólne wszystkim pajęczakom, ale zakończenie w postaci szczypców oprócz skorpionów mają jedynie zaleszczotki i spawęki. Skorpion chwyta szczypcami zdobycz. Inną cechą odróżniającą skorpiony w gromadzie jest nożycowata budowa delikatnych szczękoczółków (chelicerae) położonych przed otworem gębowym. Na dolnej stronie ciała znajdują się u nich tzw. grzebienie (pectines). Nie jest do końca wyjaśniona ich rola – czy służą do odbioru drgań podłoża, czy też pełnią jakieś funkcje wspomagające oddychanie. Ubarwienie skorpionów przechodzi od jasnobrązowego do czarnego.

W zasadzie nie powinno się mylić pajęczaków z owadami, nawet w przypadku drobnych stworzeń, mających szkielet zewnętrzny i większą liczbę odnóży. Owady mają trzy pary nóg, pajęczaki zaś cztery pary nóg krocznych. Pajęczaki nie mają również czułków umożliwiających im orientację w otaczającym środowisku.

Skorpiony polują nocą, a w dzień kryją się w szczelinach, pod kamieniami, w ściółce i opuszczonych zabudowaniach. Przystosowały się do nocnego trybu życia, gdyż zwierzęta stanowiące ich główne pożywienie – karaczany i świerszcze są aktywne właśnie nocą. Skorpiony szukając kryjówki mogą zawędrować do pozostawionych przez człowieka butów, torby, podróżnej lub worka ze sprzętem, czym stwarzają zagrożenie, mogą bowiem paskudnie „ukąsić” ich właściciela, gdy nieopatrznie zakłóci im odpoczynek. Ukłucie skorpiona, pustynnego skorpiona włochatego jest wprawdzie bolesne, lecz nie zagraża życiu. Jednak niektóre tropikalne gatunki mogą być niebezpieczne, zwłaszcza dla małych dzieci czy osób starszych. Skorpiony kryją się w ciągu dnia, jednak wypłoszone z kryjówki atakują.

Zaniepokojony lub zagrożony skorpion unosi odwłok ponad grzbiet z ostrzem kolca jadowego skierowanym do przodu. Są dwa zasadnicze rodzaje jadu. Pierwszy – jest w stanie zabić lub sparaliżować bezkręgowca, lecz dla człowieka skutki są podobne do użądlenia osy. Drugi zaś może spowodować śmierć człowieka, gdyż poraża nerwy w sercu i mięśnie klatki piersiowej. Pewna liczba gatunków skorpionów ma właśnie taki jad. Ukłucie może zabić psa w ciągu 7 minut, a człowieka w kilka godzin, przy czym szczególnie narażone są dzieci. Podanie odpowiedniej surowicy zwiększa znacznie szanse przeżycia ofiary.

Chociaż skorpiony występują głównie w klimacie gorącym, znaleziono je niemal na wszystkich lądach, poza Grenlandią, Antarktydą, Nową Zelandią i wieloma małymi wyspami. W Europie sięgają na północy do Niemiec, a występowanie jednego gatunku – skorpiona żółtoodwłokowego (Euscorpius flavicaudus) stwierdzono nawet na Wyspach Brytyjskich. Nie jest on jednak groźny dla człowieka.

Skorpion lokalizuje swoją ofiarę albo dzięki odbieraniu wywoływanych przez nią ruchów powietrza albo drgań podłoża. Gdy zbliży się do niej na odpowiednią odległość, robi w jej kierunku gwałtowny wypad i chwyta ją mocno szczypcami. Zdobycz zwykle usiłuje się wyrwać, więc skorpion zagina swój biczowaty odwłok i kłując kolcem wprowadza jad do jej ciała. Skorpiony maja nieduży otwór gębowy, dlatego zjedzenie zdobyczy rozdrabnianej aparatem gębowym trwa długo. Potem zasysają do żołądka jej tkanki miękkie i płyny ustrojowe. Nie żerują codziennie: nie muszą także dużo pić, gdyż odpowiednie mechanizmy potrafią zatrzymywać wodę zawartą w płynach ofiary. Naukowcy uważają, że przodkowie skorpionów byli prawdopodobnie pierwszymi pajęczakami, które opuściły środowisko wodne i przystosowały się do życia na lądzie. Najstarszym kopalnym pajęczakiem jest właśnie skorpion sprzed 400 milionów lat, niewiele różniący się budową od obecnie żyjących skorpionów. Cechy ich budowy okazały się widocznie na tyle efektywne, że te zwierzęta nie musiały się bardzo zmienić, by zaadoptować się do nowych środowisk.

Zaleszczotki (Pseudoscorpiones) są małymi pajęczakami wyglądającymi jak miniaturowe skorpiony. Opisano 2000 gatunków. Nie maju biczowatego odwłoka zakończonego kolcem, nie zagrażają więc człowiekowi. Swoje ofiary zabijają jadem z nogogłaszczków. Tylko nieliczne osiadają ponad 8 mm długości. Są to stworzenia żyjące głównie w glebie i ściółce. W gruczołach przędnych wytwarzają, podobnie jak pająki, nić jedwabną, z której przędą kokony, do których samice składają jaja.

Gody u pewnych gatunków skorpionów to skomplikowane tańce trwające niekiedy wiele godzin. Samiec trzymając samicę za nogogłaszczki wodzi ją po ziemi do tyłu i do przodu. Składa spermę na podłożu i powoli naprowadza samicę w to miejsce, aby mogła podjąć nasienie otworem genitalnym. Zarówno samiec, jak i samica przystępują do godów kilkakrotnie. Sperma zachowuje żywotność przez pewien czas, a gdy już znajdzie się w ciele samicy, plemniki mogą zapłodnić kilka kolejnych porcji jaj.

Jaja rozwijają się wewnątrz ciała samicy; rozwój może trwać nawet rok, młode rodzą się żywe. Zależnie od gatunku może ich być w miocie od jednego do stu. Gdy na świat przychodzi większa liczba młodych, poród trwa długo, nawet kilka dni, jednak samice większości skorpionów rodzą w dwóch turach, zazwyczaj oddzielonych 24-godzinną przerwą. Poród odbywa się na ogół nocą. Młode spędzają pierwsze swoje dni tłocząc się na grzbiecie matki. Linieją i uzyskują twardy szkielet zewnętrzny, wówczas są już gotowe do rozpoczęcia samodzielnego życia.

* * *

W 1923 roku Aleksy Birula – Białynicki został członkiem korespondencyjnym Rosyjskiej Akademii Nauk, był wówczas autorem 115 prac naukowych. Jego imię nadano górze i jednemu z zalewów przy wybrzeżu Półwyspu Tajmyr.

Znakomity uczony zakończył życie 18 czerwca 1937 roku w Leningradzie. Na uniwersytecie w Petersburgu do dziś żywa jest pamięć o wielkich zasługach A. Białynickiego – Biruli, który jest tu uważany za jedną z najbardziej świetlanych postaci grodu nad Newą.

* * *

Także Wincenty Birula–Białynicki (ur. 1834) był zasłużonym podróżnikiem, uczestnikiem w 1855 roku wyprawy nad Amur. Ku jego czci nazwano w nomenklaturze naukowej jeden z gatunków bobra syberyjsko-mongolskiego.

Witold Białynicki – Birula

Witold Białynicki – Birula urodził się 29 lutego 1872 roku w dobrach rodowych Krynki rejonu białynickiego w obwodzie mohylewskim Białorusi, wśród ludności płowowłosej, prawej i wiernej, niewiedzącej, co to jest zdrada, cios zadany w plecy przyjaciela, niegodziwość i przewrotność. Dzieciństwo spędził na ojczystej Ziemi Witebskiej, wśród jej sielankowych krajobrazów i spokojnych, pracowitych mieszkańców.

O dzieciństwie pozostały mu miłe wspomnienia, związane z podróżą parostatkiem w towarzystwie ojca po Prypeci i Dnieprze, wspólne z nim wyprawy myśliwskie. Matka dbała o estetyczny rozwój syna, nauczyła go czytać, śpiewała mu polskie i rosyjskie pieśni pod fortepian, nauczyła gry na tym instrumencie; a gdy spostrzegła, że sześcioletni synek lubi rysować, podarowała mu komplet kolorowych ołówków, molbert i farby dla akwareli. Tak minęło kilka lat i nadszedł czas opuszczania ojczystego gniazda. Młodzieńca oddano do Korpusu Kadetów im. Św. Włodzimierza w Kijowie, gdzie otrzymał wcale przyzwoite wykształcenie ogólne i wojskowe. Ale nie budziła niczyich wątpliwości także okoliczność, że jednak prawdziwym powołaniem Witolda będzie sztuka, malarstwo. Uciułano więc nieco grosza i umożliwiono (1884) przez pewien czas uczęszczanie do prywatnej szkoły rysunku M. Muraszki w Kijowie.

Minęło znów kilka kolejnych lat, siedemnastoletni Witold Białynicki – Birula w 1889 roku ukończył Korpus Kadetów i wyjechał do starszego brata do Moskwy, miasta wówczas dynamicznie rozwijającego się, pulsującego urozmaiconym życiem kulturalnym, a więc dającego możliwości nauki i rozwoju. Młody przybysz z Białorusi wstąpił do Moskiewskiej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Plastyki, w której uczył się w latach 1889-1896. Wśród jego nauczycieli byli wówczas znani artyści rosyjscy W. Polenow, S. Korowin, M. Niewriew, I. Prianisznikow. Później Witold wspominał: „Kochaliśmy naszych nauczycieli i ufaliśmy im. Byli dla nas autorytetem. Pracowali obok nas, razem z nami, uczyli nas na własnym przykładzie, jak obserwuje się naturę i jak się przekazuje to, co się widzi”...

Niebawem przyszły też pierwsze sukcesy. W 1897 roku słynny koneser i kolekcjoner dzieł malarskich Paweł Tretiakow nabył młodzieńczy, lecz nader udany, obraz Witolda Białynickiego – Biruli „W okolicy Piatigorska”, który zresztą dotychczas jest prezentowany w słynnej Galerii Treriakowskiej w Moskwie. Było to bardzo wymowne wyróżnienia dla młodego malarza, z którego był oczywiście słusznie dumny. W 1899 roku pan Witold uzyskał również pierwszą nagrodę za obraz „Nadchodzi wiosna” na corocznej wystawie malarskiej „pieredwiżników” w Moskwie. W tym okresie duży wpływ na kształtowanie się osobowości i światopoglądu młodego artysty wywarł wybitny rosyjsko-żydowski malarz, autor niepowtarzalnych krajobrazów Izaak Lewitan (1860-1900), klasyk europejskiej kultury artystycznej, urodzony zresztą w litewskich Kibortach. Przez dwa lata W. Białynicki – Birula przyjaźnił się z tym wielkim pejzażystą, bywał u niego w domu, a po przedwczesnej śmierci Lewitana nieraz wspominał go z głębokim szacunkiem i miłością. Nie sposób przeoczyć faktu, że w szeregu utworów W. Białynickiego – Biruli daje się zauważyć wpływ sztuki Lewitana, ów klimat zadumy, smutku i majestatycznej wielkości przyrody, przekazywany w krajobrazach.

Na przełomie wieków XIX – XX pan Witold odbył podróż początkowo do Szwecji, gdzie znalazł się pod ogromnym wrażeniem sztuki skandynawskiej. Nawiasem mówiąc także jego własne malarstwo od początku miało niewątpliwy charakter nordycki, było od początku do końca bardzo klarowne, szczere, pozbawione wymyślności i dziwactw stylu. Podczas pobytu w Niderlandach nie mniejsze wrażenie niż sztuka Skandynawii zrobiło na nim holenderskie malarstwo rodzajowe i pejzażowe, z którego też się wiele nauczył. W. Białynicki – Birula malował przede wszystkim krajobrazy – w stylu delikatnym i lirycznym, a jednocześnie pogłębionym pod względem psychologicznym i filozoficznym. Jego obrazy posiadają doskonałą „klasyczną” kompozycję, są jednak subtelnie i wielowarstwowo wyniuansowane pod względem kolorystyki.

W 1901 roku pan Witold otrzymuje złoty medal za obraz „Wieczne śniegi” na wystawie w Tyflisie. Szereg jego płócien nabywają najsolidniejsze instytucje: Rosyjskie Muzeum, Galeria Trieriakowska, Muzeum Akademii Sztuki, Towarzystwo Kuindżi. Młody twórca staje się artystą uznanym i – co również ważne – zabezpieczonym pod względem materialnym, a więc wolnym jako człowiek i jako malarz. W 1908 ukończył też Akademię Malarstwa, a następnie był czynnym członkiem kilku rosyjskich towarzystw artystycznych, uczestniczył (od 1892) w wielu zbiorowych wystawach zarówno w Rosji, jak też we Francji, Niemczech, Belgii, Danii, Norwegii, Hiszpanii. Do najsłynniejszych dzieł plastycznych W. Białynickiego – Biruli tego okresu z reguły zalicza się następujące: „Nadchodzi wiosna” (1899), „Wieczne śniegi” (1901), „Wiosenny dzień” (1902), „U kresu zimy” (1907), „Jesień” (1908), „Kwietniowy dzień” (1908), „W godzinie ciszy” (1909, złoty medal na wystawie w Monachium), „Zimowy sen” (1911), „Przedwiośnie” (1911, złoty medal w Barcelonie), „Cicha jesień” (1917).

W latach 1917-1920 czyli w okresie początkowym budowy socjalizmu w Rosji, W. Białynicki – Birula pracuje na niwie pedagogicznej, organizuje szkoły w guberni twerskiej i moskiewskiej, wykłada w nich malarstwo dla dzieci biedoty wiejskiej. Po śmierci w 1924 roku W. Lenina maluje cykl obrazów mu poświęconych, ściśle współpracuje z władzami komunistycznymi w dziedzinie kultury i oświaty.

Trzeba jednak przyznać, że tematyka realizmu socjalistycznego, czyli praca w przemyśle i rolnictwie, gloryfikowanie klasy robotniczej i jej przywódców, czy opiewanie walki rewolucyjnej, – nie nadawała się jako przedmiot dla subtelnego i delikatnego pędzla tego twórcy, malującego w niebieskawej, niekontrastowej tonacji i raczej skłaniającego się ku byciu sam na sam z przyrodą, ku lirycznemu smutkowi, ku metafizyce.

Fakt, że obrazy Białynickiego – Biruli są wypełnione nastrojem filozoficznej zadumy, nie jest przypadkowy, artysta bowiem zupełnie świadomie i programowo uważał, że sztuka powinna zawierać określone treści rozumowe, musi zwracać się do człowieka z tym czy innym przesłaniem duchowym i intelektualnym. Pod koniec życia wyznawał, mówiąc o twórcach swego kierunku: „Jesteśmy przeciwni sztuce pozbawionej myśli. Sztuka bezmyślna to marnota. Rzeczą dla nas najważniejszą jest treść ideowo-emocjonalna, prawdziwe przeniknięcie do istoty przyrody”...

Samym tylko krajobrazom wiosennym artysta poświęcił ponad dwieście płócien, a wśród nich prawdziwe arcydzieła z dojrzałego okresu twórczości: „Wiosenne wody”, „Przyciemki młodego maja”, „Maj się zieleni”, „Niebieską wiosną”, „Dni majskich grzmotów”, „Wiosna nadciąga”, „Znów kwitnie wiosna”, „Zielony maj”.

W latach 1930-tych malarz odbył kilka wypraw na północ ZSRR, a ich plonem twórczym zostały liczne obrazy przedstawiające surowe krajobrazy, widoki morza Białego i Barentsa. W 1936 roku zorganizowano w Moskwie pierwszą obszerną wystawę indywidualną W. Białynickiego – Biruli, poświęconą czterdziestoleciu jego pracy twórczej. Następną taką wystawę mieszkańcy stolicy ZSRR mogli obejrzeć w 1947 roku. Witold Białynicki – Birula w końcowym okresie swego życia pisał: „U podstaw talentu malarza pejzażysty zawsze znajduje się szczera miłość do przyrody. Jest jasne, iż wczuć się w przyrodę, usłyszeć jej szept – potrafi dalece nie każdy. Przez całe swe życie wiele pracowałem, uczyłem się, obserwowałem i wsłuchiwałem się zarówno w milczenie, jak i w mowę natury. I teraz, w swej samotni, wciąż przypatruję się jej wiecznie zmieniającemu się życiu. Przyroda budzi w człowieku rozmaite pod względem swego charakteru uczucia i przeżycia. Różne jej stany w niejednakowy sposób odzywają się w duszy. Zawsze z wielkim zniecierpliwieniem oczekuję nadejścia mojej błękitnej wiosny”... I rzeczywiście, Witolda Białynickiego–Birulę nie bez podstaw można byłoby nazwać „malarzem wiosny”, tak często i tak wiele razy – jak zaznaczyliśmy powyżej – ta pora roku została przedstawiona na jego znakomitych płótnach.

Od realiów socjalnych nie można było uciec. W okresie drugiej wojny światowej malarz stworzył serię obrazów poświęconych walce mieszkańców Związku Radzieckiego przeciwko najeźdźcom niemieckim. W 1944 roku nadano artyście tytuł honorowy Malarza Ludowego Białorusi, w 1947 – Malarza Ludowego Rosji. Także w 1947 został zarówno członkiem honorowym Akademii Nauk Białorusi, jak i członkiem rzeczywistym Akademii Nauk ZSRR.

Od 1947 roku twórca mieszkał niedaleko stolicy Białorusi, Mińska i również uwiecznił te piękne mieściny na swych obrazach.

Zmarł 18 czerwca 1957 roku. Nieco później w Białyniczach i Mohylewie otwarto dwa muzea sztuki jego imienia. Od lat w Mohylewie odbywają się też międzynarodowe plenery artystów plastyków, poświęcone pamięci Witolda Białynickiego – Biruli. W Białoruskim Państwowym Muzeum Sztuki w Mińsku znajdują się 444 dzieła tego artysty. Albumy dzieł Witolda Białynickiego–Biruli wydawano w ZSRR w 1953 i 1958 roku. Dotychczas zaś na Białorusi i w Rosji wydano też kilka monografii, poświęconych życiu i dziełu znakomitego malarza, który jest też w tych krajach słusznie uważany za klasyka sztuki plastycznej XX wieku.

* * *

Znaną w Rosji malarką jest zamieszkała w Petersburgu Irena Birula, utalentowana autorka pejzaży, martwych natur, portretów; wielokrotnie i często wystawiana w galeriach obrazów szeregu krajów.

Bohomolec

Była to starożytna szlachta Ziemi Witebskiej, od XVI wieku słynąca z męstwa i czynów rycerskich, używająca godła rodowego Bogorya. A. Boniecki („Herbarz Polski”, t. 1, s. 360-361, Warszawa 1899) notuje: „Bohomolec herbu Bogorya. Seńko, bojar witebski 1530 r. Iwan Semenowicz B. w województwie witebskim 1593 r. Semen Iwanowicz B. sprzedał 1633 r. część swoją Pohostyszcz bratu Grzegorzowi. Aleksander, ich brat. Samuel pisał się z województwem witebskim na elekcję Jana Kazimierza a Dymitry i Jan, pisarz grodzki witebski, na obiór Jana III. Aleksander i Jan wzięci do niewoli po zdobyciu Witebska 1654 r., i Dymitry pozostawali w niewoli w Kazaniu 1655 r. Jan podpisał elekcję Augusta II-go. Paweł Józef, stolnik, pisarz grodzki i poseł witebski, podpisał akt konfederacyi warszawskiej 1733 r. Owdowiawszy został Jezuitą. Synowie jego urodzeni z Franciszki Cedrowskiej: Franciszek, Józef, Piotr, Joachim i Klemens. Synami jego byli także Jan i Ignacy, Jezuici. Franciszek, prokurator Jezuitów prowincyi mazowieckiej, wniósł do grodu czerskiego 1765 r. akt fundacyi kolegium Jezuitów w Warszawie. W 1733 r. otrzymał przywilej na założenie drukarni w Warszawie. Znany z czasów Stanisława Augusta autor licznych komedyi i wielu dzieł, zmarł 1784 r.

Leon, stolnik witebski 1712 r., żonaty z Krystyną Bartoszewiczówną. Józef, koniuszy witebski 1769 r. Piotr Tadeusz, stolnik witebski 1764 r., następnie pisarz ziemski witebski, podpisał elekcyę Stanisława Augusta. Joachim, sędzia grodzki połocki 1785 r. i starosta boblewski. Syn jego Antoni, właściciel Wietrzyna w województwie połockim 1799 r. Piotr, kawaler orderu Św. Stanisława 1789 r. Cypryan, szambelan dworu polskiego, właściciel wsi Zalesie w województwie połockim 1799 r. Jan, Jezuita, a po skasowaniu zakonu proboszcz skaryszewski i pragski 1789 r.

Piotr Tadeusz z Dołż z Eleonory Wyszyńskiej miał synów: Stanisława, marszałka szlachty powiatu witebskiego, i Romualda, marszałka szlachty guberni witebskiej. Stanisław z Doroty Felkerzambówny pozostawił: 1) Juliusza, po którym z Kotłubajówny syn Eugeniusz; 2) Antoniego, właściciela Jannmujży, żonatego z Maryanną z Kaczanowskich, z której synowie: Aleksy i Ksawery, i córka Marya; 3) Stanisława; 4) Teresę za Antonim Chełchowskim; 5) Eugenię za Michałem Nitosławskim i 6) Walentynę za Eugeniuszem Kiełpszem.

Romuald z Teresy z Felkerzambów pozostawił córkę Józefę, zaślubioną 1836 r. Justynianowi Niemirowiczowi – Szczytowi, i syna Michała, który z Adeli Depret ma synów: Romualda, Filipa, Michała, oraz córki: Maryę i Adelę”.

Julian Bartoszewicz z kolei pisał o kilku przedstawicielach tego rodu: „Bohomolcowie. Paweł i Józef Bohomolec starosta dworzycki, był najprzód deputatem na trybunał, potem pisarzem i stolnikiem witebskim, posłem po kilkakrotnie na sejmy z tegoż województwa, na koniec podziękowawszy za podkomorstwo, na które był obrany, został jezuitą i przed skasowaniem tego zakonu umarł kapłanem. Zostawił siedmiu synów, to jest Franciszka, Józefa, Jana Chryzostoma Antoniego, Piotra Tadeusza, Joachima, Klemensa, Ignacego. Z tych: Franciszek, Jan i Ignacy wstępując w ślady ojca byli jezuitami. O Franciszku, autorze sławnych w swoim czasie komedii i redaktorze Wiadomości Warszawskich to jest gazety, której w r. 1773 ustąpił Łuskinie, czytać w Życiorysach K. Wł. Wojcickiego Tom I, umarł ten uczony i dowcipny ex jezuita w Warszawie 24 marca 1784 roku, narodzony 29 stycznia 1720 r. Wstąpił w Wilnie do jezuitów 21 czerwca 1737 r. – O Janie Chryzostomie zaś, sławnym dobroczynnością proboszczu pragskim, czytać w „Kościołach Warszawskich rzymsko-katolickich”: szczegóły znajdują się w kronice kościoła pragskiego.”

Franciszek Bohomolec

Urodził się 19 lub 29 stycznia 1720 roku w posiadłości rodowej pod Witebskiem, zmarł w Warszawie 22 października 1768 roku, w rozkwicie sił twórczych, przeżywszy zaledwie lat 47. Był wybitnym działaczem oświecenia polskiego w dziedzinie szkolnictwa, literatury, teatru. Studia ukończył w Akademii Wileńskiej, następnie jeszcze, już jako członek zakonu jezuitów w Rzymie. Po powrocie z Włoch rozpoczął wykłady w zakresie elokwencji na Akademii Św. Jana w Wilnie. Będąc człowiekiem wybitnie uzdolnionym, wywierał znaczny wpływ na życie umysłowe Wilna, a nawet całej Rzeczypospolitej.

Jeden z późniejszych krytyków pisał o Bohomolcu: „On to pismami swemi zaprawdę najwięcej przed Krasickim wpływał na opinię publiczną, kierował nią i wiódł do szlachetnych celów. Bohomolec wykorzenił wiele szkodliwych przesądów, rozbudził naród ze zgubnego snu letargicznego; jemu winien język tę ogładę i czystość, jakiemi zajaśniał w wieku Stanisława Augusta. Król ten rad go zapraszał na „czwartkowe obiady”.

W „Rozmowie o języku polskim” (1752) Fr. Bohomolec bronił mowy ojczystej przed dominującą łaciną, dawał wyraz przekonaniu, że w polskich szkołach powinno się nauczać po polsku, oraz, wbrew obiegowym opiniom, dowodził, że Polacy wcale nie są przysłowiowym „stadem owiec”, lecz inteligentnym, dzielnym i pracowitym narodem. Dzięki jego staraniom język polski zadomowił się niebawem w szkolnictwie wszystkich poziomów w całej Rzeczypospolitej, a młodzież była wychowywana w duchu roztropności moralnej i szacunku dla swej ojczyzny. Zabawy oratorskie (1759) tego poety i pisarza odbiły się dodatnio na procesie powolnego odradzania się w XVIII wieku poezji i – szerzej – literatury polskiej.

Wiersze F. Bohomolca cechuje elegancja, bezpośredniość, poczucie humoru, ale pobrzmiewa w nich zawsze nutka filozoficzna, jak np. w utworze pt. „O życiu szczęśliwym”:

„Powiedz mi, jaką w życiu rozkosz czujesz?

Miałżeś zupełnie dzień szczęśliwy kiedy?

Jeśli się z sobą dobrze porachujesz,

Wyznasz, że nigdy nie byłeś bez biedy.

Czy w niskim człowiek, czy w wysokim stanie,

Czy już siwizną okryty, czy młody,

Zawsze go troska natrętna dostanie,

Różne na niego zwalając przygody.

W dziecinnym wieku ustawnie płaczemy,

Dorosłych miłość i fortuna dręczy,

Gdy zaś sędziwych lat miary dojdziemy,

Trwoga, troskliwość i sam wiek nas męczy.

Ci, którzy chęciom swoim dogadzają,

W ustawnym sami z sobą żyją boju.

Tym zaś. co cnoty usilnie szukają,

Zazdrość i zdrada nie daje pokoju.

Raz bojaźń jakiejś rzeczy utracenia,

Drugi raz dręczy nas chęć jej szukania:

Błędy, sny, mary, próżne omamienia

Są celem naszej żądzy i starania.

Skoro zaś na tym kresie lat staniemy,

Na którym rozum zwykł się nam otwierać,

Skoro zaś prawdy poznawać zaczniemy,

Wnet kończym życie i musiem umierać”.

Jest to wiersz znajdujący się w potężnym nurcie twórczości poetycko-refleksyjnej, obecnej w wielu kulturach narodowych Europy. W wierszu „Napis na świątyni śmiertelności” poeta niemiecki Andreas Gryphius (1616-1664) np. pisał:

„Ihr irrt, indem ihr lebt; die ganz verschränkte Bahn

Lässt keinen richtig gehn. Dies, was ihr wünscht zu finden,

Ist Irrtum; Irrtum ist’s, der euch den Sinn kann binden.

Was euer Herz ansteckt, ist nur ein falscher Wahn.

Schaut, Arme, was ihr sucht! Warum so viel getan?

Um dies, was Fleisch und Schweiss und Blut und Gut und Sünden

Und Fall und Weh nicht hält? Wie plötzlich muss verschwinden,

Was diesen, der es hat, setzt in des Todes Kahn.

Ihr irrt, indem ihr schlaft, ihr irrt, indem ihr wachet,

Ihr irrt, indem ihr traurt, ihr irrt, indem ihr lachet,

Indem ihr dies verhöhnt und das für köstlich acht’,

Indem ihr Freund als Feind und Feind als Freunde setzet,

Indem ihr Lust verwerft und Weh vor Wollust schätzet,

Bis der gefundne Tod euch frei vom Irren macht“.

Ludzie, także – a może przede wszystkim – poeci, często uciekają przed lękiem egzystencjalnym stosując znany środek „psychoterapeutyczny” – wino. Tak się stało, że i Franciszek Bohomolec nieraz zabierał się do tego wdzięcznego tematu. W „Pochwale wesołości”, mającej podtytuł „Do wina”, pisał:

Ten mym zdaniem dobrze żyje,

Ten na długie lata godzi,

Kto pod miarą winko pije

I piosnkami troski słodzi.