Takahashi Korekiyo, the Rotszyldowie i wojna rosyjsko-japońska, 1904–1907

Czytelniku,

By lepiej zrozumieć historię, musimy wiedzieć jak funkcjonyje finansowanie wojen. Oprócz armii kraj, który nie ma własnej siły handlowej i bankowej prędzej czy póżniej zostanie zdmuchnięty z powierzchni przez siły, które są lepiej zorganizowane.

Poniżej pewna historia, Takahashiego Korekiyo -  premier Japonii w latach 1921 - 1922 i ministra finansów. W trakcie i po wojnie rosyjsko - japońskiej w latach 1904-1905 Takahashi zaciągnął zagraniczne pożyczki, które miały kluczowe znaczenie dla japońskiego wysiłku wojennego. 

z:  66900 Rothschild Archive Jap-Rus War

Takahashi Korekiyo, the Rotszyldowie i wojna rosyjsko-japońska, 1904–1907

 

Richard Smethurst przypomina genezę relacji między bankami Rothschilda a jedną z wielkich postaci w historii Japonii, Takahashi Korekiyo.

Historycy ekonomii najlepiej znają Takahashiego Korekiyo (1854–1936) z jego antycyklicznej polityki monetarnej i fiskalnej podczas Wielkiego Kryzysu w latach 30. XX wieku. Takahashi, który pełnił funkcję gubernatora banku centralnego, premiera i siedmiokrotnie ministra finansów w latach 1913-1936, kiedy to został zamordowany, zdewaluował jena, obniżył stopy procentowe, zwiększył podaż pieniądza i rozpoczął znaczące finansowanie deficytu w latach 1931–1932, pięć lat przed opublikowaniem przez Johna Maynarda Keynesa jego przełomowej Ogólnej teorii zatrudnienia, oprocentowania i pieniądza. Polityka Takahashiego była tak skuteczna w kierowaniu ożywieniem gospodarczym Japonii, że jeden z jego biografów, Goto¯ Shin’ichi, nazwał go „Japońskim Keynesem”.^₁

 

Takahashi, który rozpoczął naukę języka angielskiego w wieku dziesięciu lat z amerykańskimi misjonarzami w Jokohamie, zbudował swoją udaną karierę biurokratyczną i polityczną na podstawie znajomości podstawowego języka obcego tamtych czasów. Urodzony jako nieślubne dziecko artysty dworu szoguna i 15-letniej pokojówki, Takahashi został adoptowany jako niemowlę do najniższej rangi klasy wojowników. W związku z tym, Takahashi otrzymał bardzo mało formalnego wykształcenia – nie mamy żadnych dowodów na to, że w ogóle uczęszczał do szkoły. Chociaż mamy list do jego rodziców z San Francisco, napisany, gdy miał 14 lat, nie wiemy, gdzie nauczył się czytać i pisać po japońsku. Umiejętność mówienia potocznym angielskim była kluczem do jego awansu społecznego. Swoją pierwszą pracę, jako instruktor języka angielskiego w Daigaku nanko¯, poprzednikowi Cesarskiego Uniwersytetu w Tokio, rozpoczął w 1869 r., ucząc starszych i lepiej wykształconych przełożonych w hierarchii samurajów. W latach 70. XIX wieku, będąc jeszcze nastolatkiem, Takahashi był tłumaczem Davida Murraya, amerykańskiego doradcy rządu Meiji, i pomógł przetłumaczyć Czysta Teorię Współczesnego Handlu Alfreda Marshalla. W latach 80s. XIX wieku napisał, a następnie po roku badań w Stanach Zjednoczonych i Europie przepisał pierwsze japońskie prawa autorskie i patentowe, pełnił funkcję komisarza założycielskiego urzędu patentowego swojego kraju i zarządzał jednym z pierwszych japońskich przedsięwzięć przemysłowych za granicą, (upadłą) kopalnią srebra w Peru. W latach 90. XIX wieku, jako początkujący bakier centralny, pomógł w procesie wejścia Japonii do złotego standardu. Podczas wojny z Rosją w latach 1904–1905, sprzedał w Londynie i Nowym Jorku japońskie obligacje wojenne o wartości 82 milionów funtów, co stanowiło prawie połowę kosztów wojny, brytyjskim, amerykańskim, a później niemieckim inwestorom. Po wojnie w latach 1905–1907, wynegocjował w Europie emisję obligacji o wartości 48 milionów funtów więcej, głównie za pośrednictwem londyńskich i paryskich Rotszyldów. W latach 1906–1915, kolejno jako wicegubernator, a następnie gubernator Banku Japonii, minister finansów i przywódca partii politycznej, starał się ograniczyć wydatki rządowe, aby uniknąć niewypłacalności Japonii w związku z obligacjami wojennymi – wysiłki te obejmowały sprzeciw wobec nacjonalizacji kolei w 1906 r., dodania dwóch dywizji do armii w 1912 r. i niesławnych dwudziestu jeden żądań wobec Chin w 1915 r. Po wojnie, jako minister finansów i premier, Takahashi próbował przekazać znaczną część władzy władz centralnych samorządowi lokalnemu i odegrał kluczową rolę w dojściu do władzy japońskich partii politycznych. Przez drugą połowę swojej kariery, Takahashi odważnie walczył o cywilną kontrolę nad armią i marynarką oraz przeciwko nadmiernym wydatkom wojskowym, co doprowadził do jego zamordowania przez młodych oficerów w 1936 roku.²

 

Tematem tego eseju jest jeden rozdział z fascynującego życia Takahashiego: jego kontakty z rodziną Rotszyldów w latach 1904–1907. Gdzie indziej pisałem o wysiłkach Takahashiego, aby sprzedać japońskie obligacje wojenne w latach 1904–1905, więc pozwólcie, że w tym temacie będę zwięzły.³ Krótko po wybuchu wojny Japonii z Rosją w lutym 1904 r., rząd mianował Takashiego swoim przedstawicielem finansowym w celu sprzedaży japońskich obligacji skarbowych „kapitalistom” w Londynie. Takahashi najpierw podróżował statkiem i pociągiem do Nowego Jorku, spotkał się tam z bankierami i niecały tydzień później popłynął do Liverpoolu (w swoich wspomnieniach opowiada o rozmowie na pokładzie statku z Lillie Langtry). Po przybyciu do Londynu 1 kwietnia, Takahashi spotkał się z wieloma najważniejszymi londyńskimi bankierami i finansistami tamtych czasów: Lordem Revelstoke (John Baring), najwyższymi urzędnikami Parr’s Bank (Parr’s, obecnie część Królewskiego Banku z Grupy Szkockiej, miał powiązania z Japonią od lat 80. XIX wieku), Sir Ewenem Cameronem z Banku Hongkongu i Szanghajskiego, W.M. Kochem i Arthurem Francisem Levitą z Panmure Gordon, Sir Marcusem Samuelem i W. Foot Mitchellem z Samuel, Samuel, Carl Meyer, i Otto Kahn. 12 kwietnia Takahashi zanotował w swoim anglojęzycznym dzienniku z 1904 r.: „Pan Shand przyszedł do mnie po południu na moją prośbę i rozmawialiśmy o formie bonu skarbowego i sposobach na pobudzenie pozytywnych emocji u Camerona i Rotszylda”, a 13 kwietnia, „spotkał się z oboma Rotszyldami (Nathanielem i Alfredem) w ich biurze”.⁴ 22 kwietnia Takahashi napisał, że spotkał się z mężczyzną o nazwisku H.R. Beeton, który polecił mu, aby zwrócił się o pomoc do Sir Ernesta Cassela, bankiera królewskiego, wraz z lordami Revelstoke i Rotszyldem, jednego z trzech najbardziej prominentnych finansistów w Londynie. Takahashi doniósł, że Beeton powiedział: „Żydzi są pierwszorzędnymi finansistami.  A Cassel jest najbardziej wpływowy w Londynie. Może zaprosić Rotszylda, a także Morgana, i tak dalej. Udzielić dużej pożyczki, aby wzbudzić zainteresowanie Anglo-Amerykanów”. Tego samego dnia, Sir Marcus Samuel odwiedził Takahashiego i powiedział mu: „On może zwerbować Rotszylda po wojnie”. 3 maja Takahashi zamieścił długi wpis o Rotszyldach i napisał: „Dom Rotszyldów nie może wejść otwarcie podczas wojny. Jeśli tak zrobili, to będzie wiedział o tym Paris Rotszyld, a także Petersburg. Nie mogą zrobić nic, co mogłoby wywrzeć ucisk na Żydów przez rząd rosyjski. Lord Rotszyld był za 30-50 tysiącami, ale Alfred był przeciwny z racji powyższych powodów.⁵

Pierwsza seria japońskich obligacji wojennych, na „warunkach kolonialnych” – 10 milionów funtów po 6 procentach, cena 93½, przy czym Japończycy otrzymali 90, ale spłacili 199, tylko na siedem lat, z cłami jako zabezpieczeniem, trafiła do sprzedaży na początku maja bez pomocy Rotszylda. Głównym motorem napędowym był Jacob Schiff, starszy partner Kuhn, Loeb, którego firma została wciągnięta do konsorcjum Parr’s Bank i Banku Hongkongu i Szanghajskiego przez Lorda Revelstoke i podejrzanego Ernesta Cassela, którego rola w tej sprawie wydaje się znacząca ale trudna do udokumentowania. Motywacja Schiffa do zgody na objęcie połowy japońskich obligacji wojennych była taka sama, jaką według Takahashiego kierowali się Rotszyldowie, chcąc  pozostać na zewnątrz: chęć pomocy rosyjskim Żydom.

 

Japoński rząd szybko stwierdził, że pierwsza pożyczka nie zaspokoiła jego zapotrzebowania na fundusze zewnętrzne i pod koniec października 1904 r. wyemitował obligacje o wartości 12 mln funtów więcej, na jeszcze gorszych warunkach niż w maju: sześć procent na siedem lat, a Japonia miała otrzymać 86½ za każde spłacone 100. Chociaż nazwisko Rotszyld pojawia się kilkakrotnie w dzienniku Takashiego między majem a listopadem, Rotszyldowie również nie uczestniczyli w tym konsorcjum pożyczkowym. Takahashi napisał w swoim dzienniku pod data 26 października, czyli tego samego dnia, w którym druga partia obligacji trafiła na rynek: „On (Mitchell) pokazał mi list Charlesa Rotszylda (młodszego syna lorda Rotszylda). Odpowiedź dla Sir Marcusa, że Marcus musiał go źle zrozumieć, kiedy rozmawiali przez telefon. Że tym razem nie zaciągnie pożyczki japońskiej, ale nie widzi powodu, dla którego nie mieliby mieć obligacji japońskich w przyszłości”.⁶  Powiedziawszy to, Rotszyldowie nie wzięli udziału w dwóch innych emisjach obligacji wojennych rządu japońskiego, w kwietniu i lipcu 1905 r., w których, jak poprzednio Kuhn Schiff, Loeb w Nowym Jorku był największym gwarantem. 29 sierpnia w Portsmouth w stanie New Hampshire, hrabia Serge Witte z Rosji i minister spraw zagranicznych Japonii Komura Jutarô podpisali traktat pokojowy kończący wojnę. Ledwie atrament wysechł, Tokio wysłało telegram do Takahashiego w Londynie: „Negocjacje pokojowe zostały zakończone bez odszkodowania. Będziemy musieli wyemitować dwieście lub trzysta milionów jenów (dwadzieścia lub trzydzieści milionów funtów) w obligacjach, aby zreorganizować nasze zaległ obligacje. Proszę zebrać opinie finansistów, póki nasza popularność jest wysoka, i złożyć nam raport”.⁷ To właśnie w tym momencie, czyli po zakończeniu wojny, Rotszyldowie w końcu wkroczyli na centralną scenę.

We wrześniu Takahashi udał się do Paryża, aby porozmawiać z francuskimi finansistami i urzędnikami rządowymi. Będąc tam, Takahashi, z listem polecającym od Lorda Rotszylda i Alfreda, odwiedził swoich paryskich kuzynów, którzy zgodzili się wziąć udział w japońskiej emisji obligacji, aby umożliwić im reorganizację ich długów wojennych, jeśli londyńska gałąź rodziny również weźmie w niej udział. Lord Rotszyld wahał się, ponieważ, jak napisał do Paryża, „podczas wojny londyńscy bankierzy nie włączyli nas do swojej grupy i udało im się skutecznie wprowadzić duże emisje.

 Teraz Japończycy przyszli do nas, ponieważ najwyraźniej nas potrzebują”. Arthur Levita interweniował, a oba domy Rotszyldów zgodziły się na uczestnictwo. Wtedy pojawił się nowy problem, gdy Lord Rotszyld nalegał, aby zastąpić Cecila Parra na stanowisku szefa konsorcjum; Revelstoke ostatecznie mu to wyperswadował. Następnie kuzyni z Paryża sprzeciwili się pomysłowi wykorzystania ich pieniędzy do wykupu brytyjskich i amerykańskich obligacji sześcioprocentowych; Takahashi rozwiązał ten problem, wykorzystując obligacje do restrukturyzacji japońskich obligacji krajowych, odkładając reorganizację obligacji londyńskich z 1904 r. na później. 28 listopada w Londynie, Nowym Jorku, Paryżu, Hamburgu i Berlinie wystawiono na sprzedaż obligacje japońskie o wartości 25 mln funtów. Paryscy Rotszyldowie objęli gwarancją całą francuską alokację 12 mln funtów, Rotszyldowie w Londynie, wcześniejsze brytyjskie konsorcjum, a Kuhn, Loeb w Nowym Jorku objęli gwarancją trzy i ćwierć miliona każdy, natomiast M.M. Warburg w Hamburgu i Deutsch-Asiatische Banku w Berlinie objęły gwarancją połowę z trzech i ćwierć miliona więcej.⁸ Jacob Schiff z Nowego Jorku nie był w pełni zadowolony z wyniku pożyczek listopadowych, co może nieco wyjaśniać napięte stosunki między dwoma najpotężniejszymi żydowskimi domami finansowymi w anglojęzycznym świecie w 1905 roku. Napisał do R.W. Whalley, Dyrektora Zarządzającego Parr’s Bank, „Przyjęliśmy Twoją propozycję (dotyczącą niewielkiego udziału w ubezpieczeniu)… tylko na pilną prośbę Pana Takahashiego i aby być dla niego miłym i pomocnym.

 

…Nie otrzymaliśmy od Associated Banks takiego wynagrodzenia, na które, jak sądzimy, powinniśmy byli nalegać”.⁹

 

20 grudnia Takahashi opuścił Londyn i wrócił do Japonii. Przed jego wyjazdem jego główni londyńscy sponsorzy, Parr’s Bank i HSBC, zorganizowali pożegnalną kolację w hotelu Savoy. Chociaż nie mamy sprawozdania z kolacji, mamy zdjęcie uczestników, wspaniale ubranych w białe krawaty i fraki, zrobione tuż po posiłku. Wśród 26 mężczyzn na zdjęciu byli Sir Thomas Jackson, Cameron, Charles Addis, I A.M. Townsend z HSBC, Whalley i inni urzędnicy Parr’s Bank, Carl  Meyer, Arthur Stanley, i czterech głównych gości: gospodarz, Cecil F. Parr, raczej pompatycznie wyglądający Takahashi, i dwóch siwobrodych i dostojnie wyglądających dżentelmenów, japoński minister Hayashi Tadasu i Lord Rotszyld. Takahashi wrócił do domu w styczniu 1906 r., nadzorował dwumiesięczną wizytę Jacoba Schiffa w Japonii, a pod koniec lata był już w drodze powrotnej do Londynu, aby zreorganizować sześcioprocentowe obligacje z 1904 r. Wiadomości szybko rozeszły się w świecie finansów w 1906 r. 7 maja, gdy Schiff był jeszcze w Tokio, gdzie spotykał się z cesarzem i niemal każdym ważnym mężem stanu, przywódcą wojskowym, biznesmenem i finansistą w Japonii, Lord Rotszyld wyraził swoje uczucia wobec Schiffa i jego niemieckich teściów, pisząc do Paryża:

 

Bez wątpienia wiesz, że pan Jacob Schiff opuścił Nowy Jork jakiś czas temu, aby udać się na zasłużone wakacje, a może po to, aby opuścić Nowy Jork w oczekiwaniu na pytania dotyczące kolei prezydenta Roosevelta. Jakkolwiek by było, pan Schiff odbył triumfalną podróż prywatnym wagonem, z wszelkimi luksusami na różnych liniach kolejowych, którymi jest zainteresowany, popłynął dużym parowcem do Jokohamy i był mile widzianym i bardzo szanowanym gościem w Tokio. Naturalnie, pośród kadzidła, które wylano na jego oddaną głowę, był on zupełnie nieświadomy tego, co działo się w domu lub w Europie, a prawdopodobnie jedyną osobą, od której otrzymuje informacje, jest jego siostrzeniec Warburg z Hamburga, który przypomina żabę z bajki i jest przepełniony próżnością i wiarą we własną władzę nad rynkami europejskimi…

 

Ale jednocześnie listy Lorda Rotszylda wyrażają szczere zaufanie do Takahashiego i niemal naiwną wiarę w japoński rząd. Lord Rotszyld nieustannie starał się rozwiać wszelkie obawy, jakie jego paryscy kuzyni mogli mieć co do finansowej wiarygodności Japonii, tak że pod jego przywództwem obie grupy Rotszyldów objęły przywództwo w tym, co miało stać się japońskimi pożyczkami z marca 1907 roku. ¹⁰

 

Korespondencja między dwiema gałęziami rodziny Rotszyldów na temat japońskich obligacji trwała prawie rok, aż do ich ostatecznej emisji w 1907 r. Na przykład, 8 maja 1906 roku, Lord Rotszyld napisał, że powiedział Takahashiemu, że zareagują, gdy „nadejdzie sprzyjający moment”, ale że taki moment jest mało prawdopodobny przed „kwietniem przyszłego roku”. Dopiero od lutego 1907 r., po tym jak Takahashi wrócił do Europy na ponad pół roku, korespondencja pokazuje, że emisja obligacji zaczyna nabierać kształtu.

Takahashi nalega na obligacje czteroprocentowe, ale Rotszyldowie odpowiadają pięcioprocentowymi. Takahashi pyta, dlaczego Japonia miałaby płacić pięć procent, a Chiny i Syjam mniej. Francuski minister spraw zagranicznych mówi Takahashiemu, że martwi się napięciami między Japonią a Rosją. Paryż chce, aby stopa procentowa i cena obligacji zostały ustalone w Londynie.  Japoński rząd chce również zaangażowania Nowego Jorku i Niemiec. Do 28 lutego negocjacje wydają się zbliżać do skutku: będą to obligacje pięcioprocentowe, ale z niższą prowizją dla ubezpieczyciela i wyższą ceną niż wcześniejsze obligacje japońskie. I wreszcie 1 marca Lord Rotszyld donosi, że „Pan Takahashi jak zwykle zachowywał się podziwu godnie; oczywiście sprzeciwy, które początkowo podniósł, były w pełni uzasadnione”. 7 marca kontynuuje, że „Japończycy są niezwykłym narodem, udowodnili swoją wartość na lądzie i morzu, a ich przedstawiciel finansowy, pan Takahashi, zasługuje na najwyższe pochwały za to, że postawił finanse kraju na tak solidnych i stabilnych podstawach”, a 8 marca, że „wszystkie przygotowania do japońskiej pożyczki są poczynione, a prospekty zostaną wydane dziś po południu i sądząc po pozorach, spodziewam się, że pożyczka okaże się wielkim sukcesem”.¹¹

6 marca 1907 r. Arthur J. Fraser z Parr’s Bank, A.M. Townsend z HSBC, T.S. Nishimaki z Banku Yokohama Specie, prawnik Albert Bright reprezentujący londyńskich Rotszyldów, F. Heinrich reprezentujący paryskich Rotszyldów, oraz Takahashi reprezentujący japoński rząd podpisali umowę o emisji obligacji skarbowych o wartości 23 milionów funtów, połowę w Londynie, a połowę w Paryżu, po 5 procentach, z ceną emisyjną 99½ funtów – prawie parytetową – i w przeciwieństwie do pożyczek wojennych, bez zabezpieczeń. Zwykłe konsorcjum plus Rotszyldowie wyemitowali 11,500,000 milionów funtów w Londynie; paryscy Rotszyldowie poręczyli całą emisję paryską; Nowy Jork został całkowicie pominięty. Ponieważ banki wyemitowały obligacje z 1904 r. po 6 procentach i po cenach sprzedaży 93½ i 90½, oszczędności były ogromne. Toshio Suzuki szacuje, że rząd japoński zmniejszył same odsetki o 220,000 funtów (ponad dwa miliony jenów) rocznie dzięki tej emisji obligacji.¹²

 

7 maja Lord Rotszyld napisał do Paryża: „Możemy szczerze pogratulować wam spodziewanego, satysfakcjonującego zakończenia francusko-japońskiego porozumienia. Zawsze mieliśmy wielkie zaufanie do Japonii, zaufanie do ich potęgi militarnej i morskiej, którą ostatnia wojna w pełni uzasadniła, zaufanie do zasobów ich kraju i jeszcze większe zaufanie do mądrości japońskich władców…”¹³. Chociaż Lord Rotszyld i Alfred poznali Takahashiego, gdy przybył do Londynu wiosną 1904 roku, „zawsze” zaczęło się dopiero w listopadzie 1905 roku, czyli po pokoju, gdy ryzyko pożyczania Japonii zostało znacznie zmniejszone. Takahashi powrócił do Japonii 10 maja 1907 roku triumfalnie. 23 marca, zanim opuścił Londyn, rząd w Tokio nadał mu tytuł barona Takahashi. W roku 1919, podczas swojej drugiej kadencji jako minister finansów, został wicehrabią, zanim zrezygnował z tytułu szlacheckiego, aby kandydować do niższej izby parlamentu podczas demokratyzującej przerwy w Japonii w latach 20s. XX wieku.

 

Richard Smethurst jest profesorem historii Japonii na Uniwersytecie w Pittsburghu. Pisał i wygłaszał wykłady na temat Takahashiego w Japonii, Hong Kongu, Europie, Wielkiej Brytanii i Ameryce Północnej. Jego biografia Takashiego, Takahashi Korekiyo: Od zwykłego żołnierza do Keynesowskiego Ministra Finansów, ukaże się w serii Centrum Azjatyckiego Uniwersytetu Harwardzkiego w roku 2007. Eseje na temat Takahashiego pojawiają się również w książkach wydawanych przez Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge, I.B. Tauris, i Bibliotekę Japońską w Wielkiej Brytanii, a także w okazjonalnych seriach Centrum Suntory w Londyńskiej Szkole Ekonomicznej.

u w a g i

1  Goto¯ Shin’ichi, Takahashi Korekiyo – Nihon no Keinzu (Takahashi Korekiyo – japoński Keynes) (Tokio: Nihon keizai shinbunsha, 1977).

 

2  Zob. Smethurst, „Samouk biurokrata: Takahashi Korekiyo i polityka gospodarcza w okresie Wielkiego Kryzysu”, w Nauka w prawdopodobnych miejscach: odmiany praktyk w Japonii, wy. John Singleton (Cambridge: Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge, 1998), s. 226–38; „Polityka fiskalna Takahashi Korekiyo i wzrost militaryzmu w Japonii w okresie Wielkiego Kryzysu”, w Punkty zwrotne historii Japonii, wyd. Bert Edström (Richmond VA: Biblioteka Japonii, 2002), s. 163–79; „Polityka gospodarcza Takahashi Korekiyo w okresie Wielkiego Kryzysu i jej korzenie w epoce Meiji”, w Polityka i gospodarka w przedwojennej Japonii (Londyn: Centrum Suntory, Londyńska Szkoła Ekonomii i Nauk Politycznych, 2000), s. 1–24; oraz Takahashi Korekiyo: Od zwykłego żołnierza do Keynesowskiego Ministra Finansów (Cambridge, MA:

Centrum Studiów Azjatyckich Uniwersytetu Harvarda, 2007).

 

3  „Takahashi Korekiyo i zwycięstwo Japonii w wojnie rosyjsko-japońskiej, 1904–5”, w Brytania i Japonia w Dwudziestym Wieku: Sto lat handlu i uprzedzeń, wyd.

 

Philip Towle i Nobuko Margaret Kosuge (Londyn: I.B. Tauris, 2007).

 

4  Dziennik (12 kwietnia, 13 kwietnia). Chociaż Takahashi bardzo dbał o pisanie listów po angielsku (por. jego obszerną korespondencję z Jacobem Schiff w latach 1906-1920), dziennik został napisany wyłącznie na jego własny użytek i jest pełen skrótów, błędów

ortograficznych i solecyzmów.

 

Jego słowa pozostały niezmienione.

 

5  Dziennik (22 kwietnia, 3 maja).

 

6  Dziennik (26 października).

 

7 Takahashi Korekiyo, Takahashi Korekiyo jiden (Autobiografia Takahashiego Korekiyo) (Tokio: Chûô kôron 1976), s. 277.

8  ral 000/401, listopad 1905 r.

9  ral 000/401, listopad 1905 r.

 

10  W sprawie zaufania do Takahashiego i Japonii patrz ral xi/130a/0, listy z 25, 26, 29 stycznia i 12 lutego 1906 r.; w sprawie listu „oddanej głowy” patrz xi/130a/0/,

 

list z 7 maja 1906 r.

 

11  ral xi/130a/0/, list z 8 maja 1906 r.; xi/130a/1/, listy z 18, 25, 26, 28 lutego oraz 1, 7 i 8 marca 1907 r.

 

12  Umowę, Rozporządzenie Cesarskie nr 23 zatwierdzające pożyczkę oraz instrukcje Ministra Finansów w Tokio dla Takahashiego i ambasadora Komury w Londynie można znaleźć w dokumencie ral 000/401, marzec 1907 r.; Toshio Suzuki, Japońskie pożyczki rządowe na londyńskim rynku kapitałowym w latach 1870–1913 (Londyn: Wydawnictwo Athlone, 1994), s. 134–136.

 

13  ral xi/130a/1/, list z 7 maja 1907 r.

 dr Jerzy Jaskowski Kształcenie pożytecznych idiotów