SCORPIONOMACHIA cz. 2 - Polemiki o „kwestii polskiej” w Wilnie, 1978-2015 [MATERIAŁY PRASOWE]

* * *

17 września 1989 roku „The Warsaw Voice” opublikował wywiad z J. Ciechanowiczem pt. „As Many Enemies As Slaves”:

„On September 7, during a meeting of the People's CounciI in Soleczniki near Vilnius, the participants voted for the establishment of the first Polish National-Territorial Region within the Lithuanian Republic. Voice's informant in Vilnius said that the region was established as a result of a Polish grass-roots initiative. The Poles prevailed upon their representatives to the Lithuanian Parliament to take such an initiative.

Polish activists in Lithuania consider the establishment of the Polish Region to be the first step on the road to creating an autonomous district or territorial district of the Polish population in Lithuania. During a telephone conversation on September 8, Jan Ciechanowicz, one of the main forces behind the move to establish Polish autonomy in Lithuania, said that the „region was established as a self-defence reflex against the colonial policy of the Lithuanian centre. At present the Lithuanians arę very surprised by this move; they did not expect us to act so fast and with such determination. Of course we expect many strong protests and attempts to undermine our decision. But the situation has become so tense that any move taken by the Lithuanians to repress the Polish population will meet with a response from us. We will retaliate against any repressions.”

The decision to set up the first Polish Region was obviously spurred by the special circular issued by the Lithuanian CounciI of Ministers on appointing only people with a perfect command of Lithuanian (which would de facto mean only Lithuanians, says Ciechanowicz) to management posts, from minister to store-keeper. The process of firing Po/es from various management jobs nad already begun. One of the first decisions taken by the newly established Polish Region concerned the full equality of the Lithuanian, Polish and Russian languages.

Polish activists intend to set up other autonomous Polish Regions this year: the Vilnius Region, where Poles make up 70 per cent of the population, and some parts of the Trotski region (around the town Troki), Shirvintski (the town Shirvinti), Shvetchiansky region (the town Shvetchany) and Moletsky, where Poles constitute 30 to 60 per cent of the population.

Representatives of the Polish cause in Lithuania say that the Polish Autonomous District, which is to be established in the future to unite these territories will have a population of about 300 thousand and will occupy about 10 per cent of the Lithuanian Republic's territory.

In June this year in Warsaw Jan Ciechanowicz, Doctor of Philosophy, lecturer in the history ofphilosophy at the State Pedagogical Institute in Vilnius, is a Polish activist in Lithuania, deeply involved in the life of the Polish community living there, was interviewed byVoice's Przemysław Berg.

In one of your speeches you said that in spite of the progress in demogratic transformations, it was still difficult to be a Pole in the Soviet Union: Could you enlarge on this statement?

Under the Stalinist system, which is not quite dead yet, the Poles were pushed into the category of third rate citizens. We were discriminated against especially in the spheres of culture and education, the advancement of which, in accordance with Polish national tradition, was either severely restricted or simply madę impossible. Just think: there are three million Poles living in the USSR without an all-republic Polish paper. The Poles' chances of entering universities are very slim, and the state of Polish schooling could be justly called rudimentary! In Lithuania alone there are 88 active Polish schools, one third of the number set up thirty years ago. Everything is being eroded.

They tell us: no wonder there are fewer Polish schools if you don't send your children to them. That’s right, only it remains to explain why Polish youth in the Soviet Union shows little inclination to attend Polish schools. This is important. The answer is that because after finishing a Polish school, one has practically no chance of entering a university.

And what to the situation like outside Lithuania?

In Byelorussia, for example, there are several hundred thousand Poles without a single Polish school, a single Polish paper; the destruction of superb Polish cemeteries is commonplace, for example the Święta Górka (Holy Hill) cemetery in Mińsk, or the enormous, historical cemetery on Odojewski Alley where the tombstones have been stolen for use as building materiał for stairs and roads! The remnants of Jewish culture have encountered the same fate there, and from that point of view we, Poles, are sharing the lot of that great and unhappy nation. This is sad.

Has perestroika changed anything in this respect for Poles living in the USSR?

Our lot has not improved one bit in terms of material gains. Now we can at least articulate our needs, we can protest and speak out in public about our situation and openly object to it. On the other hand, the party-bureaucratic apparatus is stiIl unfawurably disposed towards us, and in addition, the new, national forces which are now being revived, let’s call them young patriotism, comprehend their own rebirth as not admitting a Polish rebirth. lt's true that Poles became more active in Lithuania a little later. The Lithuanians were the first to stand steadfast in defence of their national identity. We Poles have an absolutely positive attitude towards this and we would be willing to support them in their endeavour if not in their attitude towards us. Now, all of a sudden, it turns out that we are their main enemies. When SAIUDIS, organization of Lithuanians' national rebirth, was founded, Poles sought a place in it in the naive conviction that it would be a democratic organization in the sense of fighting for freedom and liberties for everyone. We were very astonished when at the very first SAIUDIS congress we heard very strong antiPolish accents. Let me give you an example. Last year, for the first time since the war, eighteen young Poles from Lithuania were sent to study in Poland. Some people in Lithuania really didn't like that and the SAIUDIS's right wing (the Vilniya organization) sent an official protest to the Lithuanian govemment demanding that they return immediateły. Unbelievable, yet true. This appeal was published in official party papers and in the underground press. But what’s the use of talking – just come and see tor yourself – the Lithuanian press very often contains chauvinist, simply filthy anti-Polish dedarations.

Could this turn into an open conflict between the Poles and the Lithuanians?

An irrational situation has arisen: the Lithuanians are stwing fortheir republic's sovereignty – very well – but the Poles are afraid ofthis sovereignty, they are afraid that from the very first day of an independent Lithuania's existence, they will be destroyed in a ruthless fashion. In other words, this is a very complex, tense, even exptosive situation, and dangerous developments might occur at any moment. There might even – and let’s say this openly – be bloodshed. But bloodshed never leads to any solutions, on the contrary – it only makes the situation even more complicated. The onty solution is mutual respect, respect for human dignity and for human rights.

How will you defend your interests?

Our method is autonomisation. We want to create a Polish autonomous district in Lithuania, and in time – also in Beylorussia, the Ukraine, Kazakhstan and Latvia, and perhaps the Russian Federation: everywhere, where there are large, multi-thousand Polish communities. The creation of autonomous territorial districts will be just the first step towards achieving real equality. We would have our own territory then and certain mechanisms of a political and economic self-government. This would be very important, since the Poles from the Vilnius area are very hard-working people but for decades they have been dominated. Polish regions receive only half the subsidies altotted to Lithuanian ones for social devetopment, even though their per capita production levels arę almost twice as high. Is that theway things should be? For every 1000 people emptoyed the number of Poles with higher education is seven times Iower than among Lithuanians, four times Iower than among Russians, twice as tow as among Byelorussians, and is equivalant to the number among Gypsies. These arę frightening proportions, the effects of a conscious policy on the part of the party and state apparatus, which has been imptemented for years in the USSR, a policy of discrimination and apartheid. Nów is the time to start remedying all this. We already have 29 autonomous Polish communities and Nemeczyn – the one autonomous city. Nów we have to connect all this. The concept of a Polish autonomous region is at the stage of preparation and the Litiiuanian govemment will shortly be presented with an appropriate document. l would like to stress once again that this is to be a Polish selfgovemment in a defined area within the Lithuanian republic.

Will the Lithuanians altow you to form an utonomous region?

There are very strong objections, but we think that this is the best solution for the Lithuanians and for Lithuania. We arę not separatists, We don't want the Vilnius region to break away from Lithuania, and l wish to stress this strongly: we want nothing of the sort. Once we receive the rights of self-government, we will be able to move on to our other objectives: Polish schooling of various levels and character, Polish magazines, papers, publications, books, etc. And then we will feel like normal citizens in a normal country. Seneca once said: „As many enemies, as slaves.” We don't want to be either enemies or slaves and that’s why we are demanding self-govemment in the form of autonomy.

Where in the USSR is the situation of Polish thnic groups most difficult?

The situation in Lithuania is the least difficult. By contrast in Latvia, the Ukraine, Byelorussia, the Russian Federation, in Kazakhstan, the Poles are deprived of everything as a nationality. They simply work, they arę a labour force, and not the slightest attention is paid to their cuftural and spirituał needs.

Maybe these people simply do not have such needs, maybe they are not reveallng any active interest in maintalning their Polish national identity?

I can assure you that they wish to maintain that identity. So why can't they manage? Because for decades they have been living in a totalitarian state, not a democratic one. The political system of this country discriminated against all minorities, not just the Potish one: the Volga Germans, the Crimean Tatars, the Koreans – this is our common fate. The Poles would like to have Polish theatres, Polish schools, Polish books, but up to now, every initiative of this sort was dubbed Polish nationalism. I myself was often labelled at work: Piłsudski’s man, fascist, Home Army dupe, etc. For years l couldn't print a single article about these matters in the press, there was a ban on writing about these things. This has started changing only now. Now we are openly beginning to fight for our rights; the bigger the inroads democracy makes in the USSR, the clearer will be the desire of minorities to preserve their national identities.”

* * *

W tymże czasie ukazał się w jednym z polskim pism tekst Mariana Boratyńskiego pt. „Polak w radzieckim parlamencie”:

„Do Wilna przyjechałem 6 września wczesnym popołudniem. W tym właśnie czasie w pobliskich Solecznikach odbywał się wiec, po którym nadzwyczajna sesja Solecznickiej Rejonowej Rady Deputowanych Ludowych postanowiła „proklamować Polski Rejon Narodowy”. O tworzeniu autonomicznych rejonów zamieszkałych na Litwie przez Polaków mówiło się od dłuższego czasu. Soleczniki (Szalczininkai) i okoliczne wsie położone na trasie Wilno-Lida zamieszkałe są w ogromnej większości przez Polaków (82 proc.), którzy mimo upływu lat wciąż posługują się językiem polskim. Sam zamysł utworzenia rejonu autonomicznego przez Polaków, z jednej strony rozpalał umysły i serca naszych rodaków, z drugiej – wielce niepokoił najwyższe władze partyjne, które, niechętnie ustosunkowały się do takich prób demonstrowania polskości. Polski Rejon Autonomiczny – takie hasło spędzało sen z powiek władz KC KP i Rady Najwyższej Litwy. A jednak stało się! 6 września 1989 roku Rada Rejonu Soleczniki uchwaliła powstanie Polskiego Rejonu Narodowego!

Podczas pobytu w Wilnie i na Litwie przeprowadziłem wiele rozmów na tematy mniejszości narodowych. Dziś dużo się o tym mówi i pisze. Autorytetem w tych sprawach jest deputowany ludowy ZSRR – Jan Ciechanowicz, 43-letni doc. filozofii, wykładowca Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Ale o rozmowę z Ciechanowiczem nie jest łatwo. „Młody gniewny” w radzieckim parlamencie oblegany jest przez dziennikarzy z wielu krajów. Tuż przede mną rozmawiał z nim Vincent J. Schodolski z „Chicago Tribune”.

– W jaki sposób pan, jako Polak, znalazł się w radzieckim parlamencie?

– Początkowo o to miejsce wcale nie zabiegałem. W instytucie wykładam filozofię w języku polskim i rosyjskim. Na łamach „Czerwonego Sztandaru” – to ukazująca się w Wilnie jedyna w ZSRR gazeta w języku polskim – przez ostatnie lata opublikowałem blisko 600 artykułów o kulturze i tradycji polskiej na WIleńszczyźnie. Przez to stałem się dosyć popularny, ale o karierze polityka nigdy nie myślałem. Kiedy zaczęły się wybory do Rady Najwyższej ZSRR, polskie szkoły i kołchozy zaczęły zgłaszać moją kandydaturę . Ci ludzie widzieli we mnie obrońcę polskości. Nie mogłem zawieść ich zaufania, więc przystąpiłem do kampanii wyborczej, No i wtedy zaczęło się...

– Proszę przypomnieć polskim czytelnikom wydarzenia sprzed kilku miesięcy, pańską walkę o mandat do radzieckiego parlamentu...

– Zaczęło się od tego, że najpierw zwolniono mnie ze stanowiska prodziekana Wydziału Języków Obcych w Instytucie. W prasie litewskiej pisano, że broniąc Polaków obrażam naród litewski. Studenci jako pierwsi wystąpili w mojej obronie, ale ich protest szybko został stłumiony. Wtedy powstał Społeczny Komitet Obrony Jana Ciechanowicza. Do Moskwy słano setki pism i telegramów. Mimo pieriestrojki, droga odwrotna z Moskwy do Wilna jest jednak znacznie dłuższa. Efekt był taki, że pozwolono mi wykładać w Instytucie, stanowiska prodziekana do dziś nie odzyskałem. W pierwszej rundzie wyborów było nas siedmiu z dużego i ważnego rejonu Wilna i Trok. Aby rozbić głosy Polaków „Sajudis” jako kontrkandydata wysunął swego człowieka – Zygmunta Mackiewicza. Zebrałem jednak 105 tys. głosów, a mój rywal niewiele ponad tysiąc. Wtedy uwierzyłem, że mam szanse, ale nie wiedziałem, że najgorsze jest jeszcze przede mną. Zostało nas dwóch. Tym drugim, czyli faworytem, był sekretarz generalny „Sajudisu” – Virgilijus Czepaitis. Rozpętało się piekło. W prasie partyjnej i sajudisowskiej pisano o mnie: „Polski faszysta”, „Piłsudczyk”, „Pogrobowiec okupacyjnej Armii Krajowej”. Co działo się w audycjach radiowych i telewizyjnych – trudno nawet opowiedzieć. Wobec mnie zastosowano wszystkie chwyty wolnoamerykanki. Być może panu trudno w to uwierzyć, ale szykanowano mnie wszędzie, na każdym kroku. Nie miałem dostępu do środków masowego przekazu, żadnych szans obrony. Ale moi napastnicy zapomnieli o jednym: że atakując mnie, atakowali również moich wyborców! Zostałem osaczony, ale nie opuszczony przez ludzi, którzy na mnie stawiali i we mnie widzieli swojego obrońcę. I chociaż w to nie wierzyłem, stało się. Cała wielka machina kłamstw i oszczerstw obróciła się przeciwko moim przeciwnikom. Wygrałem ten finał z Czepaitisem. Otrzymałem 64 proc. głosów i mandat do Rady Najwyższej ZSRR. Mój sukces jest zwycięstwem wszystkich Polaków na Litwie i tych, którzy na mnie głosowali, i tych, którzy postąpili inaczej.

– Mówi pan o wrogiej postawie „Sajudisu” wobec Polaków, a przecież miała to być organizacja demokratyczna?

– W pierwotnym założeniu – tak. Później w jej szeregi wkradł się szowinizm, zdominował ją litewski nacjonalizm. My, Polacy i inne mniejszości narodowe w „Sajudisie” widzieliśmy organizację, która nas przygarnie, będzie nam przyjacielem i doradcą. Stało się odwrotnie. Już na pierwszym zjeździe „Sajudis” podjął 32 uchwały, z których cztery skierowane były przeciwko Polakom, przeciwko tworzeniu polskich szkół i przedszkoli, przeciwko nadawaniu polskich audycji radiowych i telewizyjnych, przeciwko otwarciu w Wilnie polskiego konsulatu. Chociaż czasy się zmieniły, Czepaitis i jego ludzie to prawdziwie stalinowska organizacja. Byliśmy bardzo naiwni sądząc, że oni nas przygarną.

– Właśnie, „Sajudis” twierdzi, że Polacy wspólnie z Rosjanami występują przeciwko Litwinom.

– Czepaitis łże. Chcemy dogadać się i z jednymi, i z drugimi, ale z Litwinami coraz trudniej. Nie wiem, czy w ogóle to będzie możliwe. Rada Najwyższa Litwy wydała dekret, na mocy którego wszystkie stanowiska mogą być zajmowane jedynie przez Litwinów, z brygadzistą włącznie. W najwyższych władzach Litwy nie ma już Rosjan, wszystkie stanowiska zajmują wyłącznie Litwini. Litwa nie ukrywa, że pragnie oderwać się od Kraju Rad.

– Jak można określić pozycję Polaków na Litwie?

– Pod względem wykształcenia – jest bardzo niska. Na tysiąc ludzi z wyższym wykształceniem Polaków jest sześć razy mniej od Litwinów, cztery razy mniej od Rosjan, dwa razy mniej od Białorusinów. To skutek długoletniej polityki okresu stalinizmu skierowanej przeciwko Polakom. Na szczęście ostatnio powoli to się zmienia. Walczymy i krok po kroku posuwamy się do przodu. Powstają polskie przedszkola, polskie klasy są już w kilku szkołach. Ale Litwini poczuli się mocno zagrożeni i rozpoczęli z nami bezpardonową walkę. Na Białorusi jest jeszcze gorzej. Tam nie ma ani jednej polskiej szkoły, Polaków zwalniano z pracy, zamknięto kościoły, tam panuje prawdziwy terroryzm.

– Mówiono mi, że w jednym z pism zamieszczono mapę Litwy, na której Wileńszczyzna otoczona była czerwoną linią z podpisem: „Polska Republika Autonomiczna Jana Ciechanowicza”...

– Bywają i gorsze akcenty. Na jednym z wieców przedstawiciele „Sajudisu” nieśli hasło z języku polskim „Precz z Armią Czerwoną”. Są nie tylko przeciwko nam, ale dążą także do skłócenia nas z Rosjanami. Swoją prawdziwą twarz działacze „Sajudisu” odkryli na wiecu wywieszając w języku litewskim hasło: „Polacy do pieca”. Sam pan widzi, co się tu dzieje. Wy w Polsce nie macie o tym pojęcia. Do was to nie dociera, a tutaj toczy się walka.

– Wczoraj (6 września), na kanwie tej walki, w Solecznikach powstał Polski Rejon Narodowy. To odważne i niebezpieczne. Widziałem dziś jadącą w tym kierunku kolumnę wojskową. Do Solecznik podobno pojechało całe KC KP Litwy. W Wilnie mówi się, że może być wprowadzony stan wyjątkowy...

– Kierownictwo Litwy pojechało, aby obietnicami zagłaskać lub groźbami przestraszyć Radę Regionu w Solecznikach. Myślę, że nic nie zdziałają. Wojska też nikt się nie przestraszy. My się nie boimy. Łagrów już nie będzie.

– Jak wspominacie wizytę gen. Jaruzelskiego na Litwie?

– Podczas spotkania w Wileńskim Państwowym Instytucie Pedagogicznym generał, jako pierwszy polski przywódca, mówił o problemie Polaków żyjących w ZSRR. Swoje przemówienie generał rozpoczął w języku rosyjskim. Rozległy się głosy, żeby mówił po polsku. I gen. W. Jaruzelski zaczął od początku, mówił po polsku – i on był bardzo wzruszony, i my wszyscy mieliśmy łzy w oczach.

– Czy zabierał pan głos na pierwszym zjeździe Rady Najwyższej ZSRR?

– To nie takie proste. Na Kremlu wiele zmieniło się na korzyść, ale wciąż istnieją jeszcze stare uwarunkowania. Zgłosiłem się do dyskusji, ale prowadzący obrady tak ustawili kolejność, że zabrałko dla mnie czasu. Rozmawiałem z Michaiłem Gorbaczowem, a także z Jelcynem i Jakowlewem, i mam ich poparcie w mojej walce o obronę praw człowieka. Stanowi to przygotowanie gruntu pod moją przyszłą działalność. W parlamencie zasiada 2250 ludzi ze wszystkich republik. Kadencja trwa pięć lat, jeszcze na mnie przyjdzie czas.

– Czy jest pan jedynym Polakiem w Radzie Najwyższej ZSRR?

– Nie, jest nas siedmiu: 2 z Białorusi, 2 z Ukrainy, 1 z Łotwy, a z Litwy, oprócz mnie, jest jeszcze dyrektor Wileńskiego Sowchozu Technikum – Anicet Brodawski. I tylko Brodawski przyznaje się do tego, że jest Polakiej i z nim znajduję wspólną płaszczyznę dyskusji. Pozostali zostali wybrani według starego scenariusza. Są zastraszeni pamięcią minionej epoki. Oni są do tego żeby podnosić rękę, kiedy trzeba i siedzieć cicho. Ich nazywają „tutejsi”. Staram się ich zrozumieć, chociaż wstyd mi za nich. Jestem pierwszym, który w Kraju Rad rozpoczął walkę o prawa dla Polaków. Przecież myśmy się tutaj urodzili, zostaliśmy na ziemi rodzinnej i nikt nie może zabronić nam prawa do życia na niej. Nie robimy nic złego. Chcemy mieszkać i pracować dla tego kraju, ale chcemy też mieć prawo do tego, żeby myśleć jak Polacy, żebyśmy mieli prawo do używania języka ojczystego.

– Co w tym kierunku, w radzieckim parlamencie, może zdziałać Polak Ciechanowicz?

– Nie będąc dopuszczony do głosu na zjeździe, nie dałem za wygraną. Wystosowałem interpelację poselską na piśmie do Rady Najwyższej ZSRR m.in. w sprawach: tworzenia polskich obwodów autonomicznych, powiedzenia wreszcie prawdy o zbrodniach w Katyniu, o stwarzanie dla Polaków normalnych warunków w sferze ekonomiki i kultury, o zaprzestanie w prasie radzieckiej i litewskiej propagandy przeciwko Polakom zamieszkałym w ZSRR, wreszcie o zagwarantowanie ustawodawczej pełnej i bezwzględnej wolności religii, prawa nauczania religii w szkołach oraz restytuowania ukraińskiego kościoła katolickiego.

– Jaki był los pańskiej interpelacji?

– Odpowiedź otrzymałem tylko w sprawie tworzenia obwodów. Rada Najwyższa ZSRR nie widzi przeszkód, jednak decyzję podejmują republiki. Odpowiedź gładka i dyplomatyczna, no ale początek jest. No i małe Soleczniki dały przykład, że w Kraju Rad można być Polakiem. Oczywiście wiem, że i to trudny początek, bo Litwini twierdzą, że powstanie obwodu w Solecznikach jest wbrew ich konstytucji. Wiem, że Uchwałę Rady Rejonu musi zatwierdzić Rada Najwyższa Litewskiej SRR. Sądzę, że Litwa takiej decyzji nie podejmie. Będzie to początek awantury. Ale nas nikt już nie zatrzyma. Jesteśmy z każdym dniem silniejsi. Powstał Związek Polaków na Litwie. Nasz ruch rozprzestrzenia się. W samym Wilnie na 600 tys. mieszkańców jest 105 tys. Polaków. Jest nas dużo. Jednoczymy się.

Potrzebna nam w tej walce przede wszystkim duchowa pomoc z kraju. Niezmiernie ważne byłoby zbudowanie w Białymstoku przekaźnika, który umożliwiłby odbiór Polskiej Telewizji. Potrzebujemy też polskiej mowy, chociażby takiego kontaktu z krajem. Potrzebne są nam książki, głównie dla nauki dzieci w szkołach podstawowych, polskie płyty, lekarstwa. Umieralność dzieci w polskich rejonach jest dwukrotnie większa, bo dla Polaków nie ma dostaw leków.

– Nie boi się pan tego wszystkiego mówić?

– Początkowo wahałem się, nie wiedziałem, czy podołam tak ogromnemu zadaniu. Ale teraz już wiem, że bez względu na to, co się stanie, swoją misję wypełnię do końca. Otrzymałem wiele pogróżek na piśmie i przez telefon. Otrzymuję je nadal. Ale nie dam się zastraszyć.

– Dziękuję za rozmowę.”

* * *

„Biały Orzeł –White Eagle” October 22, 1989

List otwarty do Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR doc. dra Jana Ciechanowicza Deputowanego Ludowego ZSRR

Prace docenta Ciechanowicza nie są drukowane na Litwie, dlatego też drukujemy Jego List Otwarty, podając go do publicznej wiadomości Polonii Amerykańskiej.

„6 września 1989 roku sesja rejonowej rady deputowanych ludowych w m. Solecznikach ogłosiła ten rejon „polskim narodowym”. 15 września tegoż roku podobny krok uczyniła rada rejonu wileńskiego na sesji odbytej w Niemenczynie. Prócz tego cały szereg gmin wiejskich, zamieszkałych w 70-95 procentach przez Polaków, ogłosił swą „autonomię”. Wszystkie te kroki poczynione zostały na żądanie i pod naciskiem obywateli, ludzi pracy tych rejonów, (którzy nie chcą być jak przedtem wyzyskiwani i poniżani) a nie na skutek „knowań” poszczególnych działaczy, jak to fałszywie przedstawia litewska prasa partyjna i opozycyjna.

Wszelako 21 września 1989 roku Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR – ignorując wolę ludności, na mocy specjalnego postanowienia ogłosiło polskie rejony i gminy narodowe w składzie Litwy za bezprawne i nieistniejące, co wywołało oburzenie i przygnębienie wśród 300-tysięcznej rzeszy Polaków Wileńszczyzny. W związku z tym uważam za konieczne powiedzieć co następuje:

1. Nie należy ani do gestii, ani do mocy Prezydium Rady Najwyższej wydawanie takich aktów, jak ów z 21 września bieżącego roku. Ten akt jest sprzeczny zarówno z Konstytucją Litewskiej SRR, jak i z Konstytucją ZSRR, a więc jest sprzeczny z prawem, a dlatego nieważny i nieobowiązujący.

2. Podobny akt Prezydium Rady Najwyższej Lit. SRR podjęło najprawdopodobniej kierując się nie dobrem wszystkich obywateli Republiki, lecz pod naciskiem antypolskich, autorytarnych nastrojów, rozpalanych zarówno przez prasę komunistyczną, jak i antykomunistyczną na Litwie. Jak wykazał cały szereg zdarzeń, a m.in. także przebieg sesji Rady Najwyższej Litewskiej SRR w dniach 22-23 i 28-29 września 1989 roku nienawiść do Polaków jest właśnie tym spoiwem, które łączy hierarchię państwowo-partyjną, Sajudis, inne siły polityczne, nie wyłączając litewskiego kościoła katolickiego. Jednak marna to „jedność”, wznoszona na nienawiści do poniewieranej i uciskanej od dziesięcioleci mniejszości narodowej. Na takim fundamencie nie zbuduje się silnej, demokratycznej i praworządnej Litwy czy takiegoż Związku Radzieckiego. Tak, Polaków w Republice jest dziesięciokrotnie mniej niż przedstawicieli innych narodowości, lecz to nie daje nikomu prawa poniżać ich i dyskryminować.

3. Polacy w ZSRR w ciągu ostatniego półwiecza przekształceni zostali z wysokokulturalnego etnosu w upośledzoną klasę społeczną, znajdującą się na najniższym szczeblu hierarchii socjalnej. To jest dziś klasa kołchożników, robotników, kucharek, sprzątaczek, niekiedy drobnych urzędników (buhalterów itp.). Widocznie po to prasa radziecka ciągle brała w obronę Murzynów w USA czy Republice Południowej Afryki, by zamaskować nie mniej okrutny los własnych „murzynów” – Polaków i przedstawicieli kilku innych narodowości, niszczonych w sposób szczególnie metodyczny i zawzięty. Dotychczas przymusowo zapisuje się Polaków w paszportach Białorusinami, Litwinami itp. Dotychczas nie ma w ZSRR polskiej prasy, edytorstwa, odpowiedniej ilości szkół itd. Carsko-stalinowska polityka antypolska jest nadal kontynuowana.

Tak się stało, że właśnie na Litwie – na fali przebudowy i demokratyzacji – Polacy radzieccy podjęli pierwszą próbę przypomnienia o swej ludzkiej godności i podstawowych prawach człowieka, których ich pozbawiano przez wiele dziesięcioleci. Dzięki temu naród litewski i Państwo Litewskie zyskały historyczną szansę ukazania swego prawdziwego oblicza, swej prawdziwej kultury politycznej, swego prawdziwego stosunku nie tylko do Polaków Wileńszczyzny, ale też w ogóle do wolności i praw ludzkich. Gdyśmy w rozmowach z Litwinami skarżyli się na swe upośledzenie, odpowiadali oni nam, że to wina Moskwy, że Litwini nie byli gospodarzami w swym kraju i że nie oni są winni polskiej biedy. Cóż, praktyka jest sprawdzianem twierdzeń teoretycznych... Pozwólcie więc zapytać: Czy to Moskwa rozpętała w prasie litewskojęzycznej trwającą miesiącami brudną, oszczerczą nagonkę na Polaków Wileńszczyzny? Czy to Moskwa zmusiła Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR do podjęcia dyskryminacyjnej antypolskiej uchwały 21 września 1989 r.? Czy to Moskwa sprawiła i sprawia, że prawie nie przyjmuje się miejscowej młodzieży polskiej na studia w Republice? Czy to Moskwa zmusza „Sajudis”, „Wilniję” i inne szowinistyczne organizacje do polityki jaskrawo polakożerczej? A może to Moskwa zmusza przedstawicieli różnych państwowych służb Litwy, jak i nieformalnych organizacji udawać się do tejże Moskwy i „straszyć” ją dezinformacją o tym, że oto polscy „separatyści” na Wileńszczyźnie chcą oderwać od ZSRR i przyłączyć do PRL Wilno, Grodno, Lwów itp? Najzabawniejsze, że Moskwa nawzajem też straszy mitycznym polskim separatyzmem Litwinów, Białorusinów, Ukraińców.

Szereg tych pytań można by kontynuować i odpowiedź na nie byłaby równie łatwa.

Wydaje się, że Moskwa dziś naprawdę zaczyna powoli rozumieć, że budowle państwowe, wznoszone na fałszu, przemocy, poniżaniu człowieka, bezprawiu, szowinizmie, są nietrwałe.

Na Litwie nadal ma się na ten temat inne zdanie. Czas już wszelako pojąć, że nie można walczyć o własną wolność, a jednocześnie odmawiać jej innym. „Nie może być wolnym naród uciskający inne narody.” Wolność jest niepodzielna: albo przysługuje wszystkim, albo nikomu. Jeśli Litwini odmawiają Polakom Wileńszczyzny, rdzennej ludności tych ziem, prawa publicznego posługiwania się swoim językiem ojczystym, prawa do lokalnego samorządu w sferze gospodarki i kultury, to przecież tym samym pozbawiają samych siebie moralnego prawa do realizowania podobnych wartości; bo i im, już inna „większość” może powiedzieć dokladnie to, co oni mówią swej polskiej „mniejszości”.

4. „Kwestia polska” dopiero się wynurza w ZSRR na powierzchnię życia politycznego. Lecz wkrótce może on zostać ważnym czynnikiem polityki nie tylko wewnątrzradzieckiej, ale i światowej. Póki nie jest za późno – zacznijcie rozstrzygać ten bolesny problem na zasadach demokracji i humanizmu. Tak czy inaczej, ani kilka milionów Polaków w ZSRR, ani 60 milionów Polaków na świecie nie zgodzą się na to, byśmy nadal zostawali „białymi niewolnikami w najbardziej demokratycznym kraju na świecie”...

Jan Ciechanowicz

deputowany Ludowy ZSRR

29 IX 1989 r.”

* * *

„Dziennik Pojezierza” nr 200 (13-15 X 1989)

„Polak i Litwin w jednym stali domu”... (– Jerzy Uścinowicz):

„Powinieneś wisieć polska świnio”, „Zabijemy cię” – to wcale nie najostrzejsze fragmenty wypowiedzi, jakie znajdują się w listach od kilku miesięcy nadsyłanych do Jana Ciechanowicza, jednego z założycieli Związku Polaków na Litwie, członka Rady Deputowanych Ludowych ZSRR.

Adresat pracuje w Wileńskim Instytucie Pedagogicznym na stanowisku docenta katedry filozofii. Przez osiem miesięcy (do marca 1989 roku) był prodziekanem Wydziału Języków Obcych tegoż instytutu. Kategorycznym poleceniem rektora uczelni zwolniony został z obowiązków prodziekana „za to, iż z własnej woli przestał się tymi obowiązkami zajmować”.

– Na mojej osobie zogniskowały się sprawy Polaków na Litwie – powiedział mi Jan Ciechanowicz, gdy spotkaliśmy się w budynku Instytutu Pedagogicznego. – Pomówienia, szykany, dyskredytowanie mnie jako Polaka, są typowym działaniem przedstawicieli litewskiego nacjonalizmu, proszę to podkreślić – nacjonalizmu.

Początek sprawy Ciechanowicza można datować na 12 lsitopada ubiegłego roku. W Mejszagolskim Domu Kultury odbywało się akurat założycielskie zebranie Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego Polaków na Litwie. Głos zabrał również Jan Ciechanowicz, od czerwca 1988 roku prodziekan Wydziału Języków Obcych Instytutu Pedagogicznego w Wilnie. Mówił o potrzebie odrodzenia kultury, pielęgnacji mowy ojczystej, budzeniu świadomości narodowej wszystkich obywateli zamieszkujących republikę. Jednak nie wszyscy zebrani odczytali te słowa jednakowo. Po pewnym czasie w biuletynie „Sajudżio Żinios” pojawił się „Ostry sygnał z Mejszagolskiej Szkoły Średniej” opatrzony znamiennym nagłówkiem Zaczyna się...! Autorami wystąpienia było kilku nauczycieli – Litwinów. I mimo iż na zebraniu partyjnym nauczycieli tej szkoły oficjalnie – w uchwale – stwierdzono, że publikacja w biuletynie „Sajudisu” absolutnie nie odpowiada prawdzie, mechanizm został uruchomiony. Organizacja „Sajudisu” w Instytucie Pedagogicznym stwierdziła, że „J. Ciechanowicz wypacza fakty z historii Litwy, ma zdanie odmienne od wykwalifikowanych historyków w kwestii pochodzenia Polaków na Litwie”, a jego mejszagolskie przemówienie to „działanie z premedytacją na szkodę stosunków między Polakami i Litwinami”. Wywody zakończono pytaniem: Czy wobec tego J. Ciechanowicz może być dalej wykładowcą?

Do KC Komunistycznej Partii Litwy, ministra szkolnictwa i rektora uczelni zwraca się „emerytowana nauczycielka J. Waitkiene z rodziną”. Jej postulat „całkowitej i jak najszybszej izolacji J. Ciechanowicza” należy do najłagodniejszych. Wtóruje jej J. Powilonis z Kowna pisząc: „albo wyrzucić go z pracy, albo niech sam się wynosi”.

Najcięższe armaty wytacza „do głębi serca oburzony, boleśnie dotknięty” – profesor A. Griszka – „doktor nauk filozoficznych, zasłużony wykładowca ZSRR, weteran wojny i pracy, emeryt personalny rangi republikańskiej”. Oburzyły go „złośliwe wypady, nie kończące się przemówienia Ciechanowicza, w których ubliża on narodowi litewskiemu, obraża jego język, odmawia mu kultury i tradycji, przekręca historię, wykazuje brak szacunku do cenionych mężów nauki, działaczy społecznych”. Swój elaborat A. Griszka kończy wezwaniem, by zwolnić J. Ciechanowicza z obowiązków prodziekana, jako skompromitowanego i niegodnego miana pracownika instytutu. Swoją cegiełkę do zwolnienia J. Ciechanowicza z zajmowanego stanowiska dołączyli też prorektor uczelni i dziekan wydziału. W marcu tego roku profesor Ciechanowicz bez zastosowania jakichkolwiek środków zapobiegawczych (upomnienie, nagana, itp.) przestał być prodziekanem Wydziału Języków Obcych. Do tej chwili pełni obowiązki docenta katedry filozofii.

– Nie boi się Pan, że i z tego stanowiska władze uczelni mogą Pana zwolnić?

– Kadencja trwa cztery lata. Zostały mi jeszcze trzy. Co będzie potem, nie wiem. Jednak moim moralnym obowiązkiem jest bronienie praw polskiej ludności zamieszkującej Wileńszczyznę. Nie poddam się.

– Są przecież polskie szkoły, jest Wydział Filologii Polskiej w Instytucie Pedagogicznym, wydaje się polskojęzyczny „Czerwony Sztandar”. Czyżby Polakom było aż tak źle?

– Liczba szkół z polskim językiem wykładowym maleje. Kiedyś było ich trzysta, teraz zostało niewiele ponad osiemdziesiąt. Co roku zamyka się kilka szkół. Dlaczego? Bo po takiej szkole wszystkie drzwi przed jej absolwentami są zamknięte. Na Wydziale Filologii Polskiej kształci się kilkudziesięciu studentów. To jedyne miejsce, z którego wychodzi kadra dla polskich szkół. Ale w ciągu trzydziestu lat jego istnienia, nie pozwolono na przygotowanie i obronę ani jednej pracy doktorskiej. Próbowałem założyć tu zespół pieśni, kółko literackie. Szybko wybito mi to z głowy. Mówił pan o „Czerwonym Sztandarze”. Przecież jest to organ Komunistycznej Partii Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. O tym, jak ukazywane są tam sprawy Polaków, mógłby najwięcej powiedzieć Jan Sienkiewicz. Gdy został przewodniczącym Związku Polaków na Litwie, podziękowano mu za pracę w tym dzienniku.

– Przez czterdzieści ostatnich lat nie słychać było o zadrażnieniach między Polakami i Litwinami na Wileńszczyźnie. Od kilkunastu miesięcy odnosi się wrażenie, że trwa tam stan cichej wojny...

– Żeby to wyjaśnić, trzeba cofnąć się do czasów Stalina. To on po wojnie stworzył tu niemal kryptokolonialny system zakładający, iż Polacy muszą być zepchnięci do poziomu ludzi trzeciej kategorii. W tym działaniu połączyli swe siły nacjonaliści rosyjscy i litewscy. Do draństwa dorobiono ideologię. Polakiem nie opłacało się być. Siano nienawiść i pogardę. Trzeba jeszcze pamiętać o tym, że po wojnie największą grupę wśród wyjeżdżających do Polski stanowiła inteligencja. Na Wileńszczyźnie zostali prości ludzie. Bali się, pamiętali stalinowskie wywózki. Podobnie było za czasów Breżniewa. W rejonie wileńskim Polacy, stanowiący siedemdziesiąt procent mieszkańców, zajmują tylko siedem procent stanowisk kierowniczych. Natomiast Litwini aż siedemdziesiąt sześć procent stanowisk. Po wyborze Gorbaczowa Litwini zaczęli podnosić głowy. Powstał „Sajudis” – Narodowy Ruch Odnowy, głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne. Na placu Katedralnym podczas jednego z wieców „Sajudisu” widziałem transparent: „Rosjanie na Syberię, Żydzi do Izraela, Polacy do krematorium”. Posuwano się do stwierdzeń, że w czasach okupacji hitlerowskiej bandyci z białopolskiej AK mordowali Żydów. Jakoś nikt nie pamiętał o tym, że u boku Niemców walczyły ochotnicze dywizje litewskie. Moje nazwisko przerabiano na Tichonowicz twierdząc, że nie jestem Polakiem, a Białorusinem. Taka postawa musiała zrodzić reakcje obronne ludności polskiej. Zaczęliśmy się organizować. Wiosną powstał Związek Polaków na Litwie. Działacze „Sajudisu” nie mogli tego ścierpieć. Poczuli się rozwścieczeni jeszcze bardziej, gdy w wyborach do Rady Deputowanych Ludowych ZSRR przepadł ich sekretarz generalny Czepajtis, a ludność Wileńszczyzny wybrała mnie. W maju wprowadzono, jako państwowy, język litewski. Ci, którzy w ciągu dwóch lat nie opanują go, nie będą mogli zajmować żadnych kierowniczych stanowisk. I gdzie tu równouprawnienie?

– We wrześniu powstały na Litwie dwa polskie samorządne rejony narodowe. Władze litewskie uznały te decyzje za nielegalne...

– To kolejny dowód na to, że litewski nacjonalizm nie słabnie. Sprzeciwiono się w ten sposób woli mieszkańców rejonu wileńskiego i solecznickiego. Mieszkający tam Polacy chcą być samorządni, władze Litwy odmawiają im tego, głosząc jednocześnie frazesy o równouprawnieniu i dążeniu do demokracji. Na razie jednak widać tylko dążenie do całkowitej suwerenności Litwy, a czym to grozi, dobrze wiemy. Wszelkie nasze działania są odczytywane jako działalność antypaństwowa i antylitewska. Nie dalej jak rok temu skrajnie nacjonalistyczne stowarzyszenie „Vilnija”, wspólnie z niektórymi działaczami „Sajudisu”, opracowało dokument postulujący zamknięcie szkół polskich i „reedukację” Polaków na Litwinów. Wiemy zatem co nas może czekać. A przecież nie chcemy tak wiele, tylko faktycznego równouprawnienia wszystkich narodowości zamieszkujących Wileńszczyznę. Chciałbym zaapelować do rodaków w Polsce, by uczynili wszystko dla umocnienia prawdziwej przyjaźni między narodami polskim i litewskim. Myślę, że rolę pomostu w tej sprawie powinny odegrać mniejszości: litewska w Polsce i polska na Litwie. Aby mogły tę funkcję spełniać, muszą być uszanowane w swej ludzkiej, narodowej i obywatelskiej godności.

Jerzy Uścinowicz

P.S. Przy pisaniu tego materiału korzystałem z informacji zawartych w publikacji zamieszczonej w „Czerwonym Sztandarze” pt. „Historia dokumentalna pewnej nagonki”.

* * *

„Szpilki” (nr 39, 21 października 1989):

„Po szkle

Głosy

Film dokumentalny Józefa Gębskiego pt. „Elementarz polski” miał kilka merytorycznych, pozytywnych recenzji już po pierwszych pokazach. Ludzie żyjący filmem (i z filmu) docenili pasję autora w dziele ujawniania najnowszej historii. Dziś, gdy odwaga staniała (kolejna przecena), nikt już nie mówi o „odważnym podejściu do tematu”; w zupełności wystarcza, gdy twórcy nie wciskają widowni kitu, kiedy świadomie starają się nie kłamać. I coś takiego właśnie przydarzyło się Gębskiemu. Zrobił dobry film, co go powinno cieszyć, ale nie wbijać w dumę, bo filmowcy powinni robić wyłącznie dobre filmy.

Ważniejsze, że Gębski zrobił film prawdziwy. I pokazał Polaków żyjących (i umarłych) w Związku Radzieckim, takimi, jacy byli i są.

Zastanawiam się czasem, czy my nie przesadzamy z tym odkrywaniem białych plam? Akcent kładę na słowo „odkrywanie”. O deportacjach, Gułagu, NKWD i bezpiece w całkiem naturalny sposób nabywało wiedzę, już w połowie lat pięćdziesiątych każde dziecko na robotniczej Woli. Akurat zaczęli wracać nieznani ojcowie kolegów z Wronek, pojawiali się repatrianci, a inżynier z Fabryki Samochodów Osobowych na Żeraniu, o dość popularnym w tym czasie z gazet nazwisku Minc, pakował rodzinę i emigrował do Australii. Śmiem twierdzić, że całe polskie społeczeństwo doskonale wiedziało, gdzie żyje, jak i dlaczego. I o tym ludzie zawsze mówili, bo taka jest naturalna, biologiczna potrzeba. Teraz można o tym nie tylko usłyszeć (a wówczas nawet słuchanie pociągało za sobą pewne ryzyko – paragraf: „szeptanka”), ale zobaczyć na ekranie własnego telewizora.

Gębski przedstawia nam w konwencji jak najbardziej telewizyjnej („Gadająca głowa”) Polaka-intelektualistę z Wilna. I ten pan mówi, o czym wiemy, ale chcemy raz jeszcze posłuchać. O tym, że w najbardziej postępowym i tolerancyjnym państwie świata Polak, członek mniejszości narodowej, był przez pół wieku obywatelem drugiej czy wręcz trzeciej kategorii, może nawet bardziej niż obywatelem – był poddanym, niezmiennie skazanym na głosowanie bez skreśleń, na entuzjastyczną pracę w „subotniki” i wystającym w kolejce do maszyny w fabryce, która to maszyna miała być mądrzejsza od niego. Polak nie miał prawa wymyśleć noża Kolesowa i nawet nie miał prawa wzięcia udziału w wielkim fałszerstwie „stachanowszczyzny”. Miał wegetować na marginesie życia. Jego brat-rodak ze wsi w tym samym czasie miał na głodno, musiał (!), nawilżać stepy Kazachstanu.

Gębski to wszystko utrwalił na taśmie filmowej, udokumentował, ocalił. Wcale nie ocalił od zapomnienia, bo nikt o tym nigdy nie zapomniał. Ale zasługą reżysera jest zebranie materialnego dowodu. Ten Elementarz polski po prostu jest, choćby kolejnym kaprysem historii miałby – jak wiele innych materialnych dowodów – powędrować pod klucz. Ważne, że tego głosu prawdy nie będzie można zagłuszyć...

Głosy... Jak wiele znaczy intonacja, styl perswazji. Telewizja powtarza wielki serialowy hit drugiej połowy lat siedemdziesiątych pt. Polskie drogi. W warstwie dramaturgicznej, obyczajowej jest to serial wzorcowy. Reżysersko – niemal doskonały. Wielką zasługą panów Janickiego i Morgensterna jest stworzenie tak wyrazistych postaci jak kamienicznik Sommer, kapral Kuraś, czy nauczyciel tańca i takie poprowadzenie aktorów, że panowie Boruński, Kaczor i Maklakiewicz dali nam nie role nawet, ale kreacje.

A przecież tego serialu dzisiaj, pomimo tak wielkich artystycznych wzruszeń, pomimo perfekcyjnej fabuły i znamionującego prawdziwą sztukę filmowego tempa, nie da się oglądać bez irytacji albo nawet wściekłości. Nie można spokojnie patrzeć na tych „stojących z bronią u nogi” oficerów AK i na tych spiskujących od pierwszej chwili wizjonerów w kolejarskich mundurach, którzy już w 1939 roku wiedzą, jak się to wszystko skończy i którzy są wiernymi funkcjonariuszami partii dużo wcześniej, niż ta partia w ogóle powstała. Jakże wzruszająca jest scena, kiedy lądujący na spadochronie funkcjonariusz Nowotko łamie nogę, ale bezrobotny nauczyciel (Piotr Fronczewski) radośnie się uśmiecha, bo zna Nowotkę z Rawicza i nie ma wątpliwości, że teraz to dopiero się zacznie.

Dlaczego pozwalam sobie na taką zbitkę: skromnego dokumentu Gębskiego z fabularną superprodukcją spółki Janicki-Morgenstern? Bo to dwa głosy naraz o naszej wspólnej historii. Głosów pomieszanie, zabełtanie. Wieża Babel przed tragedią.

Atlas”

* * *

„Życie Literackie” nr 38/1989:

„Połajanki zamiast argumentów

Z pewnym opóźnieniem dotarł do mnie nr 34 „Tygodnika Powszechnego”, w którym Józefa Hennelowa z moją relacją o Polakach na Litwie (Ziemia ojców naszą ziemią, „Życie Literackie” nr 31) rozprawia się ex cathedra uważając, że zebrane i przytoczone przeze mnie fakty są bałamutne, oparte na plotkach i tak podane, żeby postawić w krzywym zwierciadle Litwinów, a zwłaszcza istniejącą od roku organizację Sajudis.

Jestem zwykłym obywatelem, nie pracuję w żadnej gazecie, nie chroni mnie też żaden immunitet, natomiast posłanka Hennelowa jest dziś uosobieniem władzy i, czy chce czy nie, jej wypowiedzi są też zajęciem oficjalnego stanowiska. Pytam więc posłankę Hennelową: dlaczego nie chce widzieć krzywdy Polaków na Wileńszczyźnie? O tej krzywdzie już po moim artykule coraz śmielej piszą nasze gazety przytaczając te same co ja lub podobne fakty, a radio udających się na Litwę polskich turystów ostrzega przed grasującymi tam bandami. Wolno P. Hennelowej darzyć sympatią Sajudis, organizację oględnie mówiąc Polakom nieżyczliwą, ale nie wolno celami tej organizacji meirzyć spraw ludzi czujących się Polakami, a w dodatku obrażać ich. Bo czymże jest rzucone lekko twierdzenie, że dlatego maleje liczba polskich szkół na Litwie, bo sami Polacy nie są zainteresowani w posyłaniu do nich swoich dzieci. Czyż posłanka Hennelowa nie wie, kto finansuje oświatę i decyduje o jej charakterze? Kto czuwa, żeby w rejonach z ogromną przewagą Polaków, gdzie produkcja jest dwukrotnie wyższa niż w rejonach etnicznie litewskich, subsydia dla tych rejonów były dwukrotnie niższe niż dla litewskich, nie mówiąc o środkach na rozwój oświaty, kultury czy ochrony zdrowia?

Polacy na Litwie nie chcą niczego nadzwyczajnego, chcą tylko praw oraz swobodnego używania języka polskiego i chwalenia po polsku Boga w kościołach, które sami budowali.

Na Litwie byłem na przełomie czerwca i lipca br. Spędziłem tam dwa tygodnie. Mojej wizyty nikt nie przygotowywał, a więc patrzyłem na życie od kulis. I zadawałem wszystkim pytanie: czy nie możecie się ułożyć? Zawsze dostawałem odpowiedź: wszyscy Polacy dotąd tego pragnęli, ale druga strona traktowała i traktuje ich instrumentalnie. A niektórzy turyści z Polski nawet dziwią się: po co tym ludziom polskie szkoły, skoro mieszkają na Litwie? Więc tamtejsi Polacy zaczęli liczyć tylko na siebie. I powiedzieli: dość. Więcej nie chcą się już czuć obcymi we własnym domu. Dlatego 6 września br. powstał na Litwie pierwszy autonomiczny rejon polski – Salczyński, nomen omen 44 – ostatni, na Litwie, gdzie Polacy stanowią przeważającą większość. (Podobno, tak uważa miejscowa ludność, krajobraz rejonu Salczyńskiego jest krajobrazem „Pana Tadeusza”, również jeden z dworków tamtejszych Mickiewicz uczynił Soplicowem). Władze litewskie tej decyzji nie uznały, a co dziwniejsze, również niektórzy Polacy w Polsce uważają, że jest w tym palec Moskwy, żeby podsycać niepokoje narodowościowe, dając tym domniemaniem z kolei dla nieprzychylnych Polakom czynników litewskich argument przeciw zgodnym z duchem pieriestrojki upominaniem się o swe prawa.

Nie będę jeszcze raz cytować dobrze sprawdzonych faktów z mojego artykułu, dodam tylko, że gospodarz, u którego mieszkałem, został ciężko pobity przez dwóch Litwinów dla zasady, bo czuje się Polakiem. Sprawców nie odnaleziono. I takie przypadki ostatnio zdarzają się. Co zaszło w Nagornoj Karabachii, już wiemy. Wiemy też, że nie wolno dać się sprowokować, ale z kolei nie można udawać, że wszystko jest w porządku, gdyż druga strona może się obrazić. A tymczasem ludzie niech się boją, bo to boli ich, nie nas.

I jeszcze jedno: widziałem więcej Polaków z Polski na Rossach, z powagą kłoniących głowy przed grobem Matki i sercem Syna, kładących kwiaty na mogile poety Ludwika Kondratowicza, niż tych pustoszących „wszystkie sklepy wileńskie z telewizorów i innego elektronicznego dobra”. I na wszystko patrzyłem własnymi oczyma, bez podpowiadaczy, rozmawiałem z naukowcami polskiego pochodzenia, z deputowanym z Wilna do Rady Najwyższej ZSRR, Janem Ciechanowiczem, niekwestionowanym autorytetem dla prawie wszystkich Polaków na Litwie i ich prawdziwą nadzieją, z polskimi księżmi, których dobrym stalinowskim obyczajem wysyła się do parafii litewskich. I zadawałem „dociekliwe pytania” tam, gdzie było to możliwe i w miarę bezpieczne, bo chodziłem bez osób towarzyszących. I z prawdziwym szacunkiem patrzyłem na gospodarcze osiągnięcia Litwy.

Posłanka Hennelowa, wymyślając mi tylko, w ferworze zapomniała o jednej rzeczy: że zarówno w artykule opublikowanym w „Życiu Literackim” jak i nieco wcześniej innym w „Kierunkach”, pisząc o różnych stronach litewskiej rzeczywistości, jednocześnie akcentowałem konieczność wzajemnej tolerancji i poszanowania praw wszystkich grup narodowościowych na Litwie.

Mam nadzieję, że p. Hennelowa nie będzie już na nikogo pokrzykiwać. Władza bowiem winna być cierpliwa i taktowna wobec zwykłych obywateli i przekonywać argumentami, a nie rzucać się na nich ze złością i wymysłami. Przeprosin nie oczekuję, natomiast proszę, żeby w przyszłości publicystka i posłanka Hennelowa okazywała więcej serca tym, którzy nigdy na nikogo nie liczą.

Aleksander Nawrocki

Warszawa”

Zadziwiające (dla naiwnych), że żydowska formacja w Polsce od początku i aż do chwili obecnej stoi na pozycjach jaskrawo antypolskich, zawiązuje sojusze ze wszystkimi wrogami naszego narodu, który jest aż tak niedołężny, że z własnej pracy finansuje szatańskie antypolskie poczynania swych wrogów na Litwie i na całym świecie.

* * *

W październikowym numerze niezwykle wartościowego pisma, ukazującego się w Krakowie „Zdanie” ukazał się tekst w poczytnej rubryce „Trzech na jednego”:

„Totalitaryzm nie lubi tego, co małe”

Jeden: Jan Ciechanowicz

Trzech: Jerzy Lewiński, Andrzej Magdoń, Włodzimierz Rydzewski

Włodzimierz Rydzewski: Proponuję zacząć naszą rozmowę od wątku biograficznego. Polak z WIlna – to brzmi intrygująco, szczególnie dzisiaj. Czy zechciałby Pan przybliżyć nam dzieje swojej rodziny, wyjaśnić, jak się Pan tam uchował?

Jan Ciechanowicz: Nie wiem, czy moje dzieje osobiste, dzieje rodzinne, mają jakieś szersze znaczenie, ale oczywiście spróbuję króciutko się przedstawić, skoro Panowie tego sobie życzą. Pochodzę z rodziny polskiej, urodziłem się już po wojnie, w 1946 roku, na Wileńszczyźnie (były powiat trocko-wileński). Ojciec był kierownikiem Gospodarstwa Eksperymentalnego Uniwersytetu Wileńskiego w miasteczku Worniany. Właściwie, „po mieczu”, pochodził z Białorusi, spod Mińska, gdzie znajduje się miejscowość Bielica, która była przez wiele pokoleń naszą własnością. To obok Dzierżynowa – posiadłości Dzierżyńskich. Jak ojciec wspomina, podobno nawet kojarzyliśmy po sąsiedzku małżeństwa – Dzierżyńscy herbu Sulima, Ciechanowiczowie herbu Mogiła; Januszewscy, Strawińscy, Zielińscy itd... Matka pochodzi z Białej Cerkwi, jest ukraińską Polką. Oboje rodzice, dzięki Bogu, żyją. W ubiegłych stuleciach byliśmy też obecni i na Wileńszczyźnie, i w samym Wilnie. Najwcześniejsze wszelako dane z XV-XVI wieku świadczą, że Ciechanowiczowie pochodzili z Podlasia, posiadali m.in. Drohiczyn, jak też Ciechanowiec na Mazowszu.

Jerzy Lewiński: Nie miał Pan, z tego wynika, najlepszego pochodzenia – jak na tamte warunki.

Ciechanowicz: Jak najgorsze! Ciążyła na mnie przede wszystkim polskość. W ciągu wielu dziesięcioleci Polacy w Związku Radzieckim – mówię to z całą odpowiedzialnością – należeli do obywateli trzeciej kategorii. Nie wiem, dlaczego Stalin żywił tak „szczególne” uczucia do naszej grupy etnicznej. Być może dlatego, że cechuje nas wrodzona krnąbrność – polska niepokora. A despotyzm nie lubi żadnej niepokory. Stalin stworzył dla nas na terenach zabranych Polsce półkolonialny system dyskryminacji, apartheidu i wyzysku. Byliśmy więc najpierw niszczeni fizycznie, zaś resztki poddano takiemu reżimowi, że... doprawdy, powiem Panom, być Polakiem w Związku Radzieckim w epoce stalinizmu i breżniewizmu – delikatnie mówiąc – nie opłacało się. Opłacało się wszelako, naszym zdaniem, moralnie. Bowiem większość z nas, przytłaczająca większość, wybierała nie karierę, nie wygodę życiową, ale zamknięcie się w polskości. Rodzina i kościół były jedynymi miejscami, gdzie można było ją zachowywać i przejawiać. W związku z tym nasza grupa narodowościowa, jak mało która inna, zepchnięta została na najniższe szczeble hierarchii społecznej. Karierę polityczną, administracyjną czy naukową można było robić tylko kosztem wyrzeczenia się polskości. Nasza grupa etniczna należy do tych, których liczebność nieustannie się kurczyła i kurczy na skutek polityki asymilacyjnej aparatu biurokratycznego. Uderza w tym też fakt, że nikt nigdy w szerokim świecie nie podniósł głosu w naszej obronie...

Rydzewski: Pan jest jednak poniekąd zaprzeczeniem tej typowej drogi. Panu się udało zrobić karierę i naukową i polityczną.

Ciechanowicz: Nie ma reguły bez wyjątków. A że jestem takim właśnie wyjątkiem, niech świadczą liczby: wśród 300 tys. Polaków na Litwie jest tylko około sześćdziesięciu naukowców i paru artystów. Niesamowicie mało! A nie jest tu jeszcze najgorzej. Powiedziałbym: mamy na Litwie najmniej źle. Na Białorusi czy Ukrainie los Polaków był jeszcze trudniejszy, fatalny jest również dzisiaj.

Co do mnie, myślę, że przy mojej pracowitości w innych warunkach osiągnąłbym nieporównywalnie więcej. Moją książkę W kręgu postępowych tradycji napisaną w języku polskim, „wałkowano” w wydawnictwie przez siedem lat i w końcu wydano w Kownie w 1987 roku w wersji okrojonej o ok. 35% tekstu. Doktorat (broniony w Mińsku) musiałem przerabiać cztery razy, różne pisma odrzuciły setki moich artykułów, bo ujrzano w nich coś nieprawomyślnego, inne zaś drukowano w postaci wykastrowanej.

Lewiński: Jaki był temat pracy doktorskiej?

Ciechanowicz: „Człowiek i kultura w filozofii Teodora Adorno” – napisana oczywiście po rosyjsku.

Lewiński: To wybrał Pan dość „śliski” problem – poglądy autora marksizującego, ale jednak „nieprawomyślnego”.

Ciechanowicz: Dziwię się czasem, dlaczego w ogóle wybrałem – mieszkając w kraju totalitarnym – filozofię jako dziedzinę badań naukowych. Nie myślałem chyba o karierze naukowej jako takiej, ale po prostu interesowałem się od wczesnej młodości zagadnieniami przemijania, istoty bytu, śmierci, sensu życia itd. Czytałem wszystko, co było dostępne na ten temat w biblioteczce domowej i w rodzinnym miasteczku, w szkole.

Andrzej Magdoń: Mówi Pan o trudnym położeniu Polaków, choć przecież wszystkim wówczas było niełatwo – także Rosjanom.

Ciechanowicz: To nie ulega wątpliwości, wszak najważniejsze dla naszego położenia było to, że żyliśmy w systemie totalitarnym, w którym żaden naród nie może być szczęśliwym i w którym wszyscy są niewolnikami. To dotyczyło także – jak słusznie Pan zauważył – Rosjan. Kultura rosyjska poniosła w tamtym czasie straszliwe straty w każdej właściwie dziedzinie.

Lewiński: To dla nie-Rosjan w Związku Radzieckim słaba pociecha.

Ciechanowicz: Żadna. Chodzi mi tu o poczucie wspólnie przeżywanej biedy. Przy czym ta bieda miała jednak narodowościowy aspekt: narody najmniej liczne były gnębione w sposób szczególnie okrutny. Bowiem totalitaryzm nie lubi tego, co małe. Według niego, piękne jest to, co wielkie. Wielkie i jednakowe. Uniformizacja i stereotypizacja życia, realizowane brutalnie przez dziesiątki lat, to dla społeczeństwa radzieckiego prawdziwa katastrofa. W czasach Stalina zgładzono ludzi niekonformistycznych, barwnych, myślących – najlepszy element genetyczny wszystkich narodów wchodzących w skład ZSRR. Być może to zniszczenie naturalnej elity powoduje, że nie potrafimy uporać się z najelementarniejszymi problemami.

Lewiński: Być może to najkwiększa przeszkoda dla pieriestrojki.

Ciechanowicz: Być może! Także pokora, myślenie mechaniczne, niezdolność do inwencji, rytualny dogmatyzm ideologiczny...

Magdoń: Te „kameleonowe” zachowania, niechęć do wyróżniania się z tła, są w Rosji, gdzie niedawno byłem, nadal bardzo widoczne. Ale też odniosłem wrażenie, że te negatywne procesy nie sięgnęły dna, że ludzie zachowali w sobie coś, co teraz wychodzi na powiechrznię i pozwala im być sobą w pewien piękny, głęboki sposób. Zaobserwowałem to w telewizji, gdzie zaproszone osoby zachowują się w sposób niesłychanie godny, bez częstego np. u nas pozerstwa. Co Pan o tym sądzi?

Ciechanowicz: W zupełności się z Panem zgadzam. W człowieku jest coś niezniszczalnego, co Max Brod nazywał „das Unzerstörbare”. Niedawny pierwszy Zjazd Deputowanych Ludowych, w którym uczestniczyłem, przekonał nas wszystkich, że jednak nie zostaliśmy zniszczeni. Podczas poprzednich zjazdów – inaczej się wtedy nazywały – panowała barania jednomyślność. W ciągu 70 lat istnienia parlamentu radzieckiego nie zdarzył się ani jeden głos „przeciw”. Nie było nawet wstrzymujących się, zawsze decyzje zapadały „jednomyślnie”.

Rydzewski: Powiedział Pan, że epoka stalinizmu niszczyła wszystkie nacje. Ale przecież, jak podkreślają zwłaszcza zachodni sowietolodzy, w stalinizmie jest bardzo wyraźnie obecny pierwiastek wielkorosyjskiego nacjonalizmu. Rosjanie, owszem, cierpieli jako ludzie, ale jako nacja – jak pisał de Custine jeszcze w XIX wieku – byli w sytuacji niewolnika, który czuje dumę z imperium. Tego nie miały inne narodowości, zwłaszcza te najmniejsze i najostrzej tępione, i to musiało wywoływać opór przeciw temu nacjonalizmowi wielkorosyjskiemu.

Ciechanowicz: Według mnie, w określeniu „stalinizm”, które jest określeniem historycznym, odnoszącym się do konkretnego czasu, mieści się również autorytaryzm myślenia rosyjskiego jako takiego. Przecież w ciągu tysiąclecia istnienia Rosja zawsze była państwem despotycznym. Ten despotyzm kształtował pewne struktury myślowe, które z kolei kształtowały reżim polityczny. I niezależnie od tego, jakiej narodowości ludzie włączani byli do aparatu, musieli przyjąć ten styl myślenia, działania, odczuwania świata. A więc stalinizm jest, być może, tylko jedną z form tradycyjnego, imperialnego, rosyjskiego autorytaryzmu w myśleniu i w polityce.

Rydzewski: Z moich obserwacji radzieckich dyskusji o stalinizmie wynoszę, że dominuje w nich pogląd, iż to cechy osobowościowe Stalina i członków jego ekipy zdecydowały o takim a nie innym przebiegu wypadków po rewolucji.

Ciechanowicz: Całkowicie się z takim ujęciem nie zgadzam, ponieważ uważam, że Stalin nie mógł być inny w tym środowisku. Albo Stalin zniszczyłby swoich przeciwników, albo oni jego – i robiliby to samo. W Polsce, powiedzmy, i Stalin, i Hitler mogliby zostać tylko błaznami cyrkowymi, ale nie w Rosji i nie w Niemczech. Tam zostali „ojcami” narodu.

Lewiński: Jakie było miejsce ideologii w systemie stalinowskim?

Ciechanowicz: Ideologia była po prostu podprowadzeniem bazy teoretycznej pod określoną praktykę. Stalin dlatego tak długo rządził, że jego postępowanie idealnie pasowało do tradycyjnego w Rosji myślenia o władzy państwowej. W tym kontekście szczególnie jasno widzimy fenomen Gorbaczowa. To jest polityk tysiąclecia rosyjskiego – jako pierwszy odważył się niszczyć totalitaryzm i despotyzm w sposób bezkrwawy. W interesie Rosji, jej wielkości. Wcześniejsi wielcy reformatorzy, od Iwana Groźnego i Piotra I przelewali rzeki krwi. I w ten sposób potęgowali bestialski autorytaryzm w myśleniu i w życiu. Ale teraz Gorbaczow staje się niepopularny.

Rydzewski: Jednak większość establishmentu zaczyna rozumieć, że rządy w dawnym stylu utrwalają i pogłębiają jedynie coraz wyraźniejsze zacofanie technologiczne w stosunku do Zachodu, co oczywiście nie leży również, a może nawet przede wszystkim, w interesie armii, w interesie kompleksu militarno-przemysłowego.

Ciechanowicz: Tak, i dlatego trzeba mieć świadomość, że pieriestrojka nie jest tylko wyrazem dobrej woli Gorbaczowa czy jakijś ekipy. Po prostu kraj stanął wobec groźby rozkładu.

Lewiński: Tak jak cały świat socjalistyczny. Wielu uważa, że to dobrze.

Ciechanowicz: Związek Radziecki nie jest zwykłym krajem – jest jednym z tych wielorybów, na których tzryma się światowa równowaga. Rozpad Związku Radzieckiego nie leży ani w interesie Polski, ani również innych państw (rzecz oczywista, elementy paternalizmu powinny być ze stosunków wzajemnych bez reszty wyeliminowane). Konsekwencje takiego zachwiania globalnej równowagi byłyby nieobliczalne i ludzie, którzy staraliby się doprowadzić do upadku państwa radzieckiego – przeklinaliby później ten moment.

Ale to tylko teoria. Do rozpadu Związku Radzieckiego, według mnie, nie dojdzie. To sprawa przesądzona. Chodzi więc nie o rozbijanie Związku Radzieckiego od wewnątrz, ale o to, aby go uczynić takim, żeby narody nie chciały się wycofywać, lecz lgnęły do niego. Demokratyczny, wolnościowy, prosperujący, a więc i pokojowy na zewnątrz, Kraj Rad – oto do czego warto dążyć.

Lewiński: Dziś jednak wygląda na to, że nim różne narodowości zaczną lgnąć do państwa radzieckiego, co zresztą nie jest wcale pewne, nastąpi długi okres uaktywnienia się dążeń odśrodkowych. Właściwie już jesteśmy świadkami tego procesu. Nawet biorąc pod uwagę wszystkie wynikające stąd zagrożenia globalne, trudno tych ruchów nie uznać za naturalne, zwłaszcza gdy pamiętamy o tragicznych zaszłościach.

Ciechanowicz: Problemy narodowościowe w dużej mierze wynikają z powszechnego kryzysu: moralnego, ekonomicznego, socjalnego, kulturalnego itd. Zwracam uwagę na kryzys moralny. Przez całe dziesięciolecia na skalę gigantyczną stosowano u nas przemoc i kłamstwo jako metodę kierowania sprawami państwowymi. Pomieszały się pojęcia dobra i zła – zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. Ludzie szczycą się tym, czego trzeba się wstydzić, np. miejscem pracy, w którym się nic nie robi, swoim pijaństwem itp. To samo w polityce: mówiono głośno o internacjonalizmie, a w rzeczywistości prowadzono brutalną unifikację. Teraz ludzie zaczynają odreagowywać.

Magdoń: Czy los Polaków był równie zły jak np. Litwinów i czy zbliżało to obie te narodowości do siebie, niejako w opozycji do Rosjan?

Ciechanowicz: Sprawy układały się inaczej niż to sobie wyobraża wielu ludzi w Polsce. Sytuacja Polaków na Litwie była podwójnie niebezpieczna. Zagrażała nam nie tylko rusyfikacja, lecz również lituanizacja. Autorytarny styl myślenia, jaki został narzucony przez okres hitleryzmu i potem stalinizmu, a jednocześnie dosyć niska kultura polityczna i ogólna na tych terenach – doprowadziły do powstania specyficznej sytuacji psychologicznej: każdy nienawidził każdego, każdy każdego się bał, każdy każdego chciał pognębić. Jako mniejszość zarówno w stosunku do Rosjan, jak i Litwinów narażeni byliśmy z obu stron. Z tą tylko różnicą, że metody ucisku były ze strony Litwinów bardziej prostolinijne, a Rosjan – bardziej przebiegłe.

Rydzewski: W końcu jednak przyszedł Gorbaczow. Co nowego – patrząc z perspektywy Wilna – przyniosła pieriestrojka w układzie tych trzech narodowości?

Ciechanowicz: Niewątpliwą zmianą jakościową jest postępująca decentralizacja – przeniesienie prawa decyzji w wielu sprawach z Moskwy do poszczególnych republik. Dotrzegam co prawda w tym pewien zabieg socjotechniczny zastosowany przez polityków z Moskwy, mianowicie chęć przerzucenia odpowiedzialności za własne błędy, za to, co nabroili, na szersze grono ludzi i przy okazji nałożenia na nich ciężaru wychodzenia z kryzysu. Ale niewątpliwie jest to krok we właściwym kierunku. Na przykład jeśli chodzi o Polaków, to po raz pierwszy otrzymaliśmy prawo artykułowania swoich potrzeb, głośnego domagania się należnych praw.

Magdoń: Mam tu pewne zastrzeżenie. Z Pana słów wynika, że istnieje jakiś makiaweliczny plan ułożony w Moskwie...

Ciechanowicz: ...nabroiła moskiewska biurokracja. Obstaję przy tym twierdzeniu.

Magdoń: Nie chcę zaprzeczać. Rzecz w tym, że w Polsce mamy podobną sytuację: można powiedzieć, że komuniści doprowadzili do kryzysu gospodarczego, a teraz zwabili do rządzenia „Solidarność”, aby rozrzedzić odpowiedzialność. Chyba jednak nie chodzi o mnożenie winnych, ale mobilizowanie sił społecznych do rozwiązywania problemów.

Ciechanowicz: Z tym się zgadzam: rozliczenia to przeszłość. Teraz najważniejsze, żeby wykorzystać okazję, gdy biurokracja sięgnęła do demokratycznych metod i odchodzi – i u was, i u nas – od monopolu rządzenia. Może potrafimy ją wyeliminować.

Rydzewski: Jednak droga ku demokratyzacji wydaje się trudna. Odżywają lokalne nacjonalizmy i okazuje się – takie przynajmniej dochodzą do nas informacje – że niewielkim grupom narodowościowym łatwiej jest dziś przedstawić swoje postulaty w Moskwie niż np. w Wilnie. Czy rzeczywiście jedynym sposobem potwierdzenia swojej tożsamości jest ograniczanie aspiracji innych mniejszości.

Lewiński: Czy chodzi tu może o „odkuwanie się” za krzywdy doznane od silniejszego na kimś jeszcze słabszym, zgodnie z zasadą, że większa ryba pożera mniejszą?

Ciechanowicz: Tragiczne w obecnej sytuacji jest to, że po otrzymaniu pewnej dozy wolności, otwarciu możliwości tworzenia narodowych ruchów, wielu z tych, którzy dążą do własnej wolności, nie potrafią uszanować wolności innych. Polacy litewscy nigdy nie życzyli Litwinom źle. Obawiamy się jednak, że w niepodległej Litwie zostaniemy zniszczeni. Jak przedtem, tak i teraz w prasie tamtejszej prowadzi się bezczelną, chamską, antypolską akcję propagandową. Dziwi mnie, że prasa polska właściwie na ten temat milczy. A wystarczyłoby przedrukowywać te materiały – bez komentarza – żeby wiadomo było, z kim ma się do czynienia. Obawiam się o nasz los, jeśli Moskwa – która zresztą „podarowała” nas Litwinom – przestanie nas bronić. Wiem, że to paradoks, ale tak jest! W Polsce wielu nie chce przyjąć tego do wiadomości. Przyjeżdżają często do Wilna z Kraju ludzie i napominają nas: Dlaczego walczycie z Litwinami? Powinniście z nimi łączyć się przeciw wspólnemu wrogowi. Odpowiadam im: Przyjeżdżacie tu z różnymi teoriami i koncepcjami, marzą się wam sojusze, unie itp. bzdury, nie mające żadnego pokrycia w realiach. Nam nie potrzeba pouczeń, ale silnej, gospodarnej, promieniującej kulturą Polski. Odbudujcie ją, a potem pouczycie nas, jak to się robi.

Lewiński: W tej chwili, jak słyszymy, przedmiotem szczególnie ostrego sporu między Polakami a Litwinami jest dążenie strony polskiej do ustanowienia własnych autonomicznych jednostek terytorialnych. Proszę powiedzieć coś więcej na ten temat.

Ciechanowicz: Domagamy się samorządności dla większych skupisk Polaków w pięciu republikach – poza Litwa także na Łotwie, Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie. Konkretnie chodzi w Litewskiej SRR o utworzenie 29 autonomicznych polskich gmin wiejskich i jednego miasta – Niemenczyna (a od 7 września 1989 r. także Solecznickiego Polskiego Narodowo-Terytorialnego Rejonu w składzie tejże Republiki). Jest to pierwszy krok w kierunku prawdziwego równouprawnienia dla ludzi, którzy są rdzennymi mieszkańcami tych ziem. Ich prawa były i są nadal łamane. U nas na Litwie, na przykład, produkcja na głowę mieszkańca na terenach, gdzie większość stanowią Polacy, jest przeciętnie dwa razy większa niż w innych rejonach, a subsydia na cele socjalne – dwa razy mniejsze. Inne przykłady dyskryminacji: W rejonie wileńskim Polacy stanowią 70% mieszkańców, a tymczasem w sferach kierowniczych zajmują zaledwie 5% stanowisk. Litwini, którzy prawie wszyscy są przyjezdni i stanowią w sumie nie więcej niż 15% ludności, zajmują 76% tych stnaowisk; Rosjanie, przy 9% ludności, zajmują 15% miejsc w „hierarchii”. Albo spójrzmy na proporcje ludzi z wyższym wykształceniem: na 1000 pracujących takich wśród Polaków jest 6-krotnie mniej niż wśród Litwinów i 4-krotnie mniej niż wśród Rosjan. Jest to rezultat wieloletniej świadomej polityki aparatu partyjno-biurokratycznego, prowadzonej w systemie stalinowsko-breżniewowskim. Dziś nadal odmawia się nam zwiększenia limitu miejsc w uczelniach, tłumacząc, że byłaby to „dyskryminacja”... Litwinów. Nie będę już wspominał o odmowie retransmitowania programu telewizji polskiej. Takich szykan jest mnóstwo.

Z tym wszystkim nie wolno nam się pogodzić. Dlatego musimy sami tworzyć fakty, tak jak z tymi gminami i rejonem, które choć nie uznane oficjalnie – istnieją. Istnieją pomimo apelu Rady Najwyższej, która obiecuje dbać o nasze potrzeby kulturalne... Nie będą dbać! Nie ma co liczyć ani na oficjalne, ani nieformalne struktury i organizacje. Gdyby nam rzeczywiście życzyli dobrze, poparliby naszą autonomię.

Rydzewski: W wywiadach z przedstawicielami litewskiego „Sajudisu”, jakich ukazało się stosunkowo wiele na łamach naszej prasy, przede wszystkim katolickiej i solidarnościowej, czytaliśmy, że jakoby mniejszość polska popełnia niesłychane niezręczności, że nie przyłącza się do nich, a wręcz dystansuje, że wreszcie wpada w ramiona Moskwy, szukając sojusznika przeciwko szczytnym ideałom odrębności Litwy.

Ciechanowicz: „Sajudis” to nacjonalistyczna organizacja litewska, masowy ruch o nastawieniu, jak dotychczas, jaskrawo antypolskim. Ten fałszywy obraz, jaki Pan tu zrekonstruował, przedstawiany jest gościom z Polski, jak też przekazywany tutaj głównie kanałami kościelnymi, co chcę szczególnie pokreślić. Kościół litewski, a w każdym razie wielu przedstawicieli hierarchii i kleru, nastawionych jest szowinistycznie i antypolsko. Przerażająco antypolsko! Znany jest fakt niedopuszczenia nabożeństw w języku polskim w Katedrze wileńskiej. W czasie kampanii przedwyborczej wielu księży litewskich nazywało mnie z ambon „sługusem Moskwy”, „czerwonym bandytą”, „pogrobowcem bandyckiej AK”, „polskim faszystą”, „rewanżystą”, „piłsudczykiem”. (Aż dziw, jak to wszystko godzili ze sobą!). Krzyczeli, że chcę przyłączenia Wileńszczyzny do Polski. Odmawiali spowiedzi wiernym, którzy głosowali na mnie, Polaka, w wyborach. Pojawiła się nawet plotka, że Ciechanowicz „zastrzelił jakiegoś człowieka w kościele”! Podawano nawet z ambon, w którym... Żeby wszystko było jasne: sam jestem lewicowcem. Uważam jednak, że każdy ma niezaprzeczalne prawo do pełnej wolności sumienia i swobody praktyk religijnych – mówiłem o tym na Zjedździe Deputowanych.

Natomiast stanowisko Związku Polaków na Litwie, którego byłem współorganizatorem, wygląda tak: Nie będziemy łączyć się z Litwinami przeciwko Rosjanom, i z Rosjanami przeciwko Litwinom. Ze wszystkimi pragniemy ułożyć stosunki na zasadzie wzajemnego poszanowania. Popieramy słuszne dążenia Litwinów do suwerenności, lecz jednocześnie uważamy, że zamieszkali tam Rosjanie, Polacy, Białorusini, Żydzi, Ukraińcy, Tatarzy i inni nie mogą być dyskryminowani i muszą mieć prawo do pielęgnowania swojego języka i swojej kultury. Tylko tego się domagamy. Przypisywanie nam intencji antywolnościowych czy antydemokratycznych jest wierutnym łgarstwem. Nie pozwolimy zepchnąć się znów do roli „białych Murzynów”, jakimi byliśmy przez pięćdziesiąt lat w Związku Radzieckim. Sięgniemy po wszystkie środki, legalne i nielegalne, ale nie zrezygnujemy i nie poddamy się Dość!

Lewiński: Czy próbujecie szukać w „Sajudisie” jakichś politycznych sprzymierzeńców.

Ciechanowicz: Gdy powstał „Sajudis”, Polacy całym sercem przylgnęli do tej organizacji. Hasła, które towarzyszyły narodzinom ruchu, brzmiały dla nas bardzo zachęcająco. Ale oto nastąpił pierwszy zjazd organizacji i okazało się, że z 32 przyjętych rezolucji 4 są antypolskie. To był zimny prysznic. Podejmowane, mimo wszystko, przez nas próby zbliżenia nie znajdowały zrozumienia. Wyciągniętą rękę odtrącono.

Magdoń: Wszystko, co Pan teraz mówi i co czytam na ten temat, napawa mnie ogromnym pesymizmem. Sprawy zaszły naprawdę bardzo daleko i sama chęć rozwiązania konfliktu w cywilizowany sposób może nie wystarczyć. Jak właściwie do tego doszło? Gdzie i kiedy popełniono błąd?

Ciechanowicz: Już na samym początku. W sferze praktycznej zastosowaliśmy w Związku Radzieckim niestety nie leninowską koncepcję rozwiązania problemu narodowościowego, ale koncepcję bliższą propozycjom Róży Luksemburg i Feliksa Dzierżyńskiego. Próbowaliśmy wszystko zmieszać w jednym wielkim „tyglu”, ale warunki były zupełnie inne niż w Ameryce, gdzie przebywały tylko ułamki narodów. Przecież Litwin nie ma żadnej innej ojczyzny, ani Gruzin, ani Ormianin, czy ktoś jeszcze inny – tu jest to jedyne miejsce na świecie, gdzie czują się sobą.

Magdoń: Tak, ale jak się okazuje, Gruzja to nie jest tylko Gruzja, bo żyją tam również inne narodowości, które z Gruzinami ne muszą się lubić. To samo gdzie indziej. Są takie miejsca, w których żeby normalnie żyć, trzeba znać cztery języki.

Lewiński: Niektórych trzeba potem z takich miejsc wywozić helikopterami...

Ciechanowicz: To przede wszystkim kwestia temperamentu. Ludzie na północy jakoś potrafią utrzymać równowagę, choćby na ostrzu noża. Na południu wystarczy czasem jedno obraźliwe słowo i natychmiast zaczyna się walka.

Rydzewski: Pojawia się pytanie: Czy metodą na rozwiązanie konfliktów jest samodzielność republik, skoro podbija to bębenka różnego rodzaju nacjonalizmom i separatyzmom? Jest tu pewna sprzeczność.

Ciechanowicz: Panowie domagacie się ode mnie podania jakiejś recepty, tymczasem życie jest splotem sprzeczności. Co mam odpowiedzieć (powtarzając za jednym z mędrców starożytnej Grecji), gdy ktoś mnie pyta, jaką dziewczynę pojąć za żonę – ładną czy brzydką? Cokolwiek zrobisz – powiadam – pożałujesz. Ładną będziesz dzielił się z innymi, na brzydką sam nie zechcesz patrzeć. Ale mówiąc poważnie – jaką pójść drogą? Czy scalenie na bazie języka rosyjskiego, rosyjskiej kultury, ściskanie wszystkich żelazną obręczą, czy raczej najdalej idąca federalizacja. Pierwszy wariant odrzucam. Rozwiązanie widziałbym w przyjęciu ustawodawstwa, regulującego współżycie wszystkich narodowości – nawet bardzo szczegółowo.

Muszą być przy tym zrealizowane trzy cele: 1) zachowana integralność państwa, 2) zagwarantowana suwerenność republik, 3) przyznane prawa nawet najmniejszym narodowościom czy grupom etnicznym w każdej republice związkowej. Jak to wykonać – nie wiem. Trzeba chyba po prostu znaleźć właściwych ludzi, którzy uniosą ciężar tego zadania. Nie wierzę w ruchy oddolne, masowe, które zdolne są zarówno do działań twórczych, jak i destruktywnych. Szansę mają zatem reformy odgórne, prowadzone przez ludzi śmiałych i kompetentnych.

Lewiński: Kiedy teraz rozmawiamy, trwają w kilku okręgach przemysłowych ZSRR akcje strajkowe, które mają głównie charakter ekonomiczno-rewindykacyjny. Nie wiadomo jeszcze, czym się te wystąpienia skończą, lecz pojawiają się opinie, że punkt ciężkości społecznych emocji przenosi się tam ze sfery etnicznej na gospodarczą i że trzeba po prostu pozwolić ludziom zająć się w sposób nieskrępowany robieniem interesów, gromadzeniem dóbr materialnych, co osłabi nastroje separatystyczne. Czy możliwy jest taki scenariusz?

Ciechanowicz: Na to liczą nacjonaliści wielkorosyjscy i biurokracja centralna. Głoszą, że konflikty narodowościowe są pochodną problemów socjalno-ekonomicznych. I trudno temu rozumowaniu odmówić pewnej racji. Osobiście jednak wyraźnie odgraniczyłbym obie te sfery. Choć problemy socjalne rzeczywiście zaogniają wiele sporów, problemy etniczne stanowią realną i samodzielną ich grupę. Na Litwie właśnie one zdominowały wszystkie inne. Litwini są zagorzałymi patriotami, choć to patriotyzm zupełnie odmienny od polskiego – ostrzejszy, bardziej zaborczy. Zaryzykuję twierdzenie, że są oni gotowi żyć trzykrotnie biedniej niż żyją, ale w niepodległej republice. Jeden z ich działaczy powiedział: będziemy chodzić bez portek, ale kraj będzie niepodległy.

Lewiński: I dostaną, czego pragną?

Ciechanowicz: Obawiam się, że jest to niepodobieństwem. Litwa jest najściślej jak to tylko możliwe związana gospodarczo z resztą państwa. Dwa tygodnie wstrzymanych dostaw węgla i ropy naftowej spowodują całkowity paraliż kraju, głód, bezrobocie i krach.

Magdoń: Czy celowo zostało to tak urządzone?

Ciechanowicz: Trudno mi powiedzieć. Po prostu tak jest i mówienie o całkowitej suwerenności ekonomicznej Litwy jest – moim zdaniem – bzdurą. Co do suwerenności politycznej i kulturalnej – tu możliwe są znaczne ustępstwa, łącznie z własną polityką zagraniczną. W pewnych ogólnych ramach – to jasne.

Rydzewski: Czy przypadkiem nie ulegamy tu złudzeniu, bo może problemy narodowości, suwerenności itd. w rzeczywistości pasjonują wyłącznie powiedzmy 10% danej społeczności, są problemami inteligencji, a dla reszty najważniejsze są jednak nadal sprawy socjalne?

Ciechanowicz: Jest w tym tylko część prawdy. Mówiłem już o masowym patriotyzmie narodu litewskiego. A że nosicielami owego patriotyzmu są przede wszystkim inteligencja twórca i naukowa, a także młodzież studiująca, to wydaje się naturalne. Choć z drugiej strony, co ciekawe, przedstawiciele „Sajudisu” przegrywają w wyborach. Czyli naród litewski zaczyna dostrzegać, że droga transparentowego superpatriotyzmu jest w praktyce awanturnictwem.

Magdoń: Patrzę na przypięty do Pana marynarki znaczek Deputowanego Ludowego ZSRR i chciałbym zapytać, czy wszystkie te palące problemy, o których Pan mówi i które częściowo uzewnętrzniają się na ulicach miast, trafią na forum parlamentu?

Ciechanowicz: Powoli do tego dochodzimy, że mamy normalny parlament, chociaż nie wszystkich jeszcze jego członków wyłoniono demokratycznie, bo wielu mianowała partia i inne organizacje.

Rydzewski: Pan należy do tych, którzy przeszli przez autentyczną walkę wyborczą.

Ciechanowicz: Tak, to była prawdziwa walka. W pierwszej turze, w której brało udział siedmiu kandydatów, atakowano mnie ze wszystkich stron. Przeciw sobie miałem niemal całą prasę partyjną i antypartyjną, dopiero przed drugim głosowaniem, kiedy zostało nas dwóch, tzn. jak i sekretarz generalny „Sajudisu”, Virgilijus Čepajtis, ustały napaści ze strony prasy partyjnej. Ale tylko jej... I to niezupełnie... KGB nadal „czuwał”...

Rydzewski: Przed naszym spotkaniem ustaliliśmy, że wypytamy Pana szczegółowo, jak wygrywa się wybory? Proponuję zacząć od analizy układu sił w okręgu, w którym Pan kandydował.

Ciechanowicz: Okręg był bardzo duży, nazywał się sześćset osiemdziesiąty szósty wileńsko-październikowy i obejmował cztery rejony. Około połowy stanowili w nim Polacy, na mnie głosowało też wielu Rosjan, Żydów, Białorusinów. Nie znaczy to, że Čepajtis był bez szans.

Magdoń: Podobno zna on język polski?

Ciechanowicz: W czasie kampanii przedwyborczej zaczął też przyznawać się – przed Polakami – do babki Polki. Ale nie w tym rzecz. „Sajudis”, jako twór KGB, zastosował wobec mnie najbardziej drastyczne metody propagandowe – w ulotkach, gazetach, w czasie zebrań publicznych. Zohydzano moją osobę, jak tylko to było możliwe. Aktywiści „Sajudisu” jeździli m.in. po zapadłych polskich wsiach Wileńszczyzny i gadali, że Ciechanowicz nie umie mówić po polsku, podczas gdy ja napisałem i wydałem w tym języku dwie książki, ponad 700 artykułów i od 15 lat prowadzę w nim wykłady akademickie... Na szczęście wielu ludzi znało mnie wcześniej i ataki wywoływały raczej odwrotny skutek od zamierzonego.

Panowie pytacie o receptę na zwycięstwo wyborcze. Mam taką! To jest tak, jak ze szczęściem – jedyny sposób na jego zdobycie, to nie gonić za nim.

Lewiński: To może w Wilnie tak łatwo o szczęście, u nas raczej trzeba mu pomagać...

Ciechanowicz: Jeśli o mnie chodzi, to stanowczo nie chciałem wygrać, zwłaszcza teraz, kiedy spiętrzyło się tyle trudności, za które kto inny odpowiada.

Rydzewski: A jednak Pana wybrali. Ile spotkań odbył Pan przed wyborami?

Ciechanowicz: Dużo – w ciągu dwóch miesięcy chyba 37. Cóż miałem robić, skoro ludzie mówili: nie masz prawa odmawiać, musisz zwyciężyć, musisz nas bronić. Nie chcę nikogo kokietować – tak było naprawdę. Od pewnego momentu musiałem też wygrać ze względów osobistych, po prostu, w razie przegranej, byłbym zniszczony.

Rydzewski: Tylko polska społeczność Pana wysuwała, czy miał Pan jeszcze innych zwolenników?

Ciechanowicz: Wysunęło mnie 17 zespołów pracowniczych Wileńszczyzny – wszystkie polskie. Potencjalnie byłem więc posłem polskiej grupy etnicznej. Systuacja zmieniła się trochę, kiedy powstała organizacja „Jedinstwo” – zasadniczo rosyjska, lecz wśród jej szeregowych członków znalazło się wielu Polaków, którym szowiniści litewscy tak dopiekli, że musieli schronić się pod te skrzydła. Organizacja ta ma wcale dobry program, nie antylitewski, ale demokratyczny. Chcą, żeby każdy mógł swobodnie, bez obawy, posługiwać się swoim językiem, korzystać z pełni praw obywatelskich, popierają polskie dążenia autonomizacyjne. Uczestniczyłem w trzech zorganizowanych przez nich wiecach przedwyborczych, wychodząc z założenia, że skoro są to ludzie, którzy pragną mnie posłuchać, nie ma powodu im tego odmawiać. I tak mówiłem, jak zresztą zawsze, to, co czuję i myślę. Teraz „Sajudis”, od którego nigdy nie dostałem zaproszenia, usiłuje mnie przedstawiać, zwłaszcza tu w Polsce, jako rzekomo deputowanego z ramienia „Jedinstwa”. Co jest nieprawdą. Uważam się za deputowanego niezależnego, nie reprezentuję żadnej organizacji, nawet Związku Polaków na Litwie. Jestem członkiem KPRZ, chociaż moje poglądy nie należą do ortodoksyjnych. Nie byłem też na oficjalnej liście kandydatów na deputowanych KPRZ i nigdy bym się nie zgodził na niej być. Powiedziałbym, że jestem eurokomunistą, tzn. komunistą bardzo liberalnym.

Lewiński: Co jest głównym przedmiotem Pańskiego zainteresowania jako deputowanego?

Ciechanowicz: Chcę występować w roli obrońcy praw człowieka – niezależnie kim jest, jakim mówi językiem.

Rydzewski: A jak sytuuje się Pan w kręgu deputowanych litewskich? Czy znajdujecie jakąś płaszczyznę porozumienia?

Ciechanowicz: Jest nas dwóch Polaków, wraz ze mną Anicet Brodawski, który wygrał wybory w niedużym, w 2/3 polskim, okręgu wileńskim. W Moskwie, o dziwo!, nasze stosunki z Litwinami ułożyły się bardzo poprawnie, nie było praktycznie większych zadrażnień. Ale porozumienia też nie było. Oni mnie uważają za ekstremistę, człowieka nieobliczalnego, który głośno powie prawdę w każdej sytuacji, i trochę się mnie bali. W każdym razi zrobili wszystko, żeby nie dopuścić do mego wystąpienia, choć wcale nie zamierzałem ich bezpośrednio atakować. Zresztą w deklaracjach właściwie nie różnimy się z „Sajudisem” – mówimy o wolności, o dobrosąsiedzkich stosunkach, o suwerenności itd. Ale praktyka świadczy, że z ich strony te słowa – przynajmniej w odniesieniu do nas – to kamuflaż, za którym kryją swój antypolonizm. Może użyję zbyt ryzykownego porównania, ale ta rozbieżność słów i czynów bardzo przypomina postępowanie aparatu partyjno-biurokratycznego, kiedy głoszono równość i sprawiedliwość, a jednocześnie tworzono nomenklaturę, specjalne sklepy, osobne lecznice, wypłacano dodatkowe wynagrodzenia bardziej „równym” hierarchom itd. Cóż skoro większość przywódców „Sajudisu” wywodzi się z nomenklatury KGB i KPZR... Nawyki zostają. Stać ich na to, żeby w Moskwie podpisywać apele o nadanie autonomii Niemcom z Powołża, krymskim Tatarom, Gagauzom w Mołdawii, a w Wilnie nie chcieć słyszeć o autonomii Polaków.

Magdoń: Czy wśród deputowanych do Rady Najwyższej istnieje jakieś porozumienie nieformalne albo chociaż poczucie wspólnoty interesów przedstawicieli najmniejszych grup narodowościowych, które nie posiadają swych wyodrębnionych terytoriów?

Ciechanowicz: Nie ma takiego porozumienia.Z problemami Polaków na Litwie zwracałem się wielokrotnie do Gorbaczowa, Jelcyna, Jakowlewa, rozmawiałem ponadto z kilkunastoma innymi wybitnymi politykami, a także przedstawicielami świata intelektualnego, wśród nich z prof. Sacharowem, który, ku mojemu ogromnemu zaskoczeniu, właściwie jako jedyny, nie wykazał najmniejszego zrozumienia dla nasze sytuacji. Jelcyn, a szczególnie Jakowlew, gorąco nas poparli. Natomiast Gorbaczow był bardziej „dyplomatyczny”: w tworzeniu gmin autonomicznych nie dostrzegł „niczego złego”, uznał to nawet za zgodne z przewidywanym ogólnym kierunkiem działania w kwestiach narodowściowych, mającym polegać na uregulowaniu już istniejących autonomii oraz tworzeniu nowych jednostek administracyjno-terytorialnych; ale prosił działać ostrożnie i oględnie. Wszystko to są jednak, jak już mówiłem, obietnice bardzo mgliste. Jeśli więc sami sobie nie pomożemy, to raczej nikt nam nie pomoże.

Rydzewski: A co my możemy dla was zrobić – jako Polacy i jako Polska? Dał Pan do zrozumienia, że nie znając lokalnej specyfiki zachowujemy się czasem bardziej niezręcznie. Czy na przykład utworzenie konsulatu w Wilnie zaostrzy nastroje, czy może podziała rozprężająco?

Ciechanowicz: Na propozycję otwarcia polskiego konsulatu litewscy nacjonaliści zareagowali demonstracjami sprzeciwiającymi się tej idei. Równocześnie zażądali utworzenia konsulatu szwedzkiego... Znów zwycięża antypolonizm. Niemniej uważam, że nie powinno być jakichkolwiek dyplomatycznych interwencji ze strony państwa polskiego, chyba że sytuacja tak się zaogni, że staniemy się obiektem przemocy fizycznej.

Lewiński: Czy to jest realne zagrożenie?

Ciechanowicz: Niestety, tak. W takim razie Polska nie może pozostać obojętna, tak jak pozostawała obojętną przez tyle lat. Mówimy jednak o ostateczności. Dziś zainteresowanie Polski Litwą nie powinno przekraczać przyjętych ram w stosunkach międzynarodowych w normalnych czasach. Zalecam tu maksimum ostrożności i delikatności, których to cech brakuje niektórym osobom przybywającym z kraju, nawet z dobrymi intencjami, na Litwę. Chcąc pomóc – często szkodzą.

Magdoń: Jak Pan ocenia nurt nostalgiczno-wspomnieniowy w polskiej prasie dotyczący głównie Wilna i Lwowa? Osobiście odbieram to z mieszanymi uczuciami. Uważam, że jeśli się na ten temat za wiele pisze, wiąże to nam ręce w sprawie ziem zachodnich, do których tęsknią niemieckie ziomkostwa.

Ciechanowicz: Uważam za święte zarówno prawo Niemców do tęsknoty za krainą dzieciństwa, jak i Polaków żal za dawnymi kresami wschodnimi, za ziemią utraconą. To normalne i zrozumiałe z ludzkiego, indywidualnego punktu widzenia odruchy. Natomiast zrównanie owych tęsknot na płaszczyźnie historycznej i politycznej uważam za co najmniej wielki nietakt. Polaków nie obciąża odpowiedzialność za wywołanie wojny, za grabieże i zbrodnie. Polacy nie są nic winni, że całe tereny, niemal wyłącznie przez nich zaludnione, a przez wieki użyźniane ich potem i krwią, z dnia na dzień przyłączono do innego państwa, a mieszkańców uznano automatycznie, nie pytając ich o zdanie, za jego obywateli, zmieniając im przy tym przymusowo w wielu przypadkach narodowość. Dla Niemców utrata części terytorium, zresztą historycznie spornego, pozostaje konsekwencją rozpętanej przez nich zawieruchy i ludobójstwa. Te ziemie to cena, jaką musieli zapłacić za swoje winy.

Nie jestem rewizjonistą, nie domagam się cofnięcia wyroku historii. Uważam natomiast, że mniejszość polska w Związku Radzieckim ma szczególne moralne prawo domagać się sprawiedliwego traktowania i uznania tam, gdzie jest to uzasadnione, jej autonomii. Jesteśmy obywatelami radzieckimi, ale już nigdy nie zgodzimy się na status obywateli trzeciej kategorii.

Rydzewski: Dziękujemy za rozmowę.”

Kraków, 28 lipca 1989 r.

(Tekst autoryzowany na początku września br.)

Rozmawiali:

Jerzy Lewiński

Andrzej Magdoń

Włodzimierz Rydzewski”

* * *

Od jesieni 1989 bezpieka sowiecka zaangażowała do zwalczania J. Ciechanowicza także swoich agentów i donosicieli polskiego pochodzenia, a to zarówno na terenie Litwy, jak i Polski. Jedną z najczęściej stosowanych „form” było wysyłanie przez nich do różnych redakcji „listów otwartych”, sygnalizujących „odmienny punkt widzenia”, a mających na celu dyskredytację osób, rzetelnie broniących praw Polaków w ZSRR. Jako charakterystyczny przykład takiego postępowania można przytoczyć „List otwarty do wydawcy „Ekspressu Polskiego” w Toronto”, opublikowany w „Czerwonym Sztandarze” 30 listopada 1989 r.:

„Szanowny Panie! Miło jest zdawać sobie sprawę z tego, że gdzieś na drugiej półkuli, w dalekiej Kanadzie, są ludzie, którzy myślą o tobie. A jednak... Moralne prawo do napisania tego listu daje mi ten przywilej, że od urodzenia (1941) chodzę w „butach” Polaka na Litwie.

Żeby było ciekawiej, ze wstydem muszę przyznać, że nie znam litewskiego tak, żeby rozmawiać i uważam, że tak jest z większością Polaków.

Nie pretenduję oczywiście na nieomylność, wiem, że większość Polaków Wileńszczyzny ze mną się nie zgodzi, co więcej, zdaję sobie sprawę z tego, że mogę zostać wyklęty wśród rodaków. Mimo to uważam, że wreszcie ktoś z naszego środowiska musi to powiedzieć. Uważam, że jesteśmy narzędziem w rękach tych sił, które nie chcą, żeby Litwa była suwerennym i praworządnym państwem demokratycznym.

Jak i Pan, też bardzo bym chciał, aby stosunki między Polakami a Litwinami na Litwie były jak najlepsze.Zresztą moje osobiste stosunki z Litwinami nie układają się najgorzej. Wręcz przeciwnie...

Co się tyczy stosunków Sajudis – Polacy, to do uścisku, jak wiadomo, potrzebne są jak minimum dwie dłonie. Tymczasem wyciągnięta dłoń Sajudisu nie tylko trafia w próżnię, ale na dodatek została wykpiona. Mam na myśli zainicjowane przez Sajudis spotkanie liderów Sajudisu M. Luksziene, K. Prunskiene, W. Landsbergisa i W. Czepaitisa ze społecznością polską w sierpniu ubiegłego roku.

Żąda Pan od Sajudisu, żeby dał Polakom to, czego oni chcą, ale po pierwsze: Sajudis nie jest Zagłobą, żeby ofiarować komuś nie należące do niego Niderlandy, tzn. że nie posiada dotychczas władzy ani ustawodawczej, ani wykonawczej. Posiada tylko poparcie większości społeczeństwa Litwy, więc może tylko udzielić komuś poparcia w tej lub innej sprawie. Pan żyjący w demokratycznym społeczeństwie powinien to rozumieć.

Po drugie: Czy Pan, czy ktokolwiek inny będzie czuć sympatię do kogoś, kto systematycznie rzuca Panu kłody pod nogi? A takich kłód można naliczyć sporo. Więc niby dlaczego Sajudis ma robić coś dobrego dla Polaków, jeśli Polacy leją wodę na młyn przeciwników Sajudisu? Jeśli J. Ciechanowicz publicznie oświadcza, że z przewodniczącym Sejmu p. Landsbergisem może wytrzymać pod jednym dachem tylko w ciągu jednej minuty, że nie widzi miejsca dla Polaków w Sajudisie (mnie osobiście tam miejsce się znalazło), dlatego znam trochę Sajudis od wewnątrz i śmiem twierdzić, że prowadzi, w każdym bądź razie dotychczas prowadził, politykę nieodpowiadania na zaczepne działania Polaków.

Jeśli A. Brodawski publicznie oświadcza, że Litwinom nie można wierzyć, bo kłamią, gdy mówią, że liczba polskich żłobków-przedszkoli w ciągu ostatniego roku podwoiła się – a tymczasem przed rokiem tych żłobków nie było zupełnie. Czy Pan, panie Pruszyński, uważa to za argument dla polityka? Dlaczego, gdy litewska delegacja opuściła salę obrad na I Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR protestując w obronie słusznej sprawy w gronie protestujących (opuszczających salę) zabrakło p.p. Ciechanowicza i Brodawskiego?

Pański list otwarty uważam nie tylko za niepożyteczny, ale wręcz szkodliwy. Mimo że pisany był w najlepszej intencji, spełnia on (list) rolę przytakiwania rozkapryszonemu dziecku, które nie ma racji. Świadczy on, w moim przekonaniu, o tym, że autor nie rozumie sytuacji.

Oczywiście, że wszystko wyżej wymienione nie ounacza bynajmniej, że Polacy Wileńszczyzny nie mają problemów. Mają, i to bardzo wiele i bardzo poważnych. I właśnie do rozwiązania tych problemów wzywa Sajudis, pod warunkiem, że muszą być uwzględnione słuszne interesy wszystkich zainteresowanych stron. A do tego są potrzebne dialog, zrozumienie i szacunek.

Zgadzam się z Panem, że nie należy się publicznie okładać wzajemnie kopniakami, ale w tym wypadku, przynajmniej mnie się tak zdaje, działania zaczepne prowadzą Polacy, ażeby sprowokować reakcję, a potem krzyczeć: „Patrzcie jak ekstremiści postępują z mniejszością narodową!” Działaniami tymi ktoś bardzo umiejętnie kieruje. No i prędzej czy później taka reakcja zostanie sprowokowana i to będzie powodem do ingerencji silnego centrum. Czy jest np. w porządku, gdy prezes Stowarzyszenia Polaków na Litwie (obecnie ZPL) Jan Sienkiewicz publicznie obraża kierownictwo Sajudisu? Co prawda, potem w wywiadzie dla litewsko-rosyjskiej gazety „Komjaunimo Tiesa” mówi, że to było błędem z jego strony, ale przed czytelnikiem polskim, w „Czerwonym Sztandarze” na ten temat ani mru-mru? Mnie się zdaje, że błędy trzeba naprawiać.

I jeszcze jedno. Jak pokazały nadzwyczajne sesje Rad Deputowanych Ludowych rejonów solecznickiego i wileńskiego, większość deputowanych stanowią tam Polacy. Powstaje więc pytanie: co zrobili oni w okresie swojej kadencji (oprócz obwołania tych rejonów autonomicznymi, oczywiście), żeby rozwiązać nabrzmiałe problemy Wileńszczyzny?

Z szacunkiem

Jan Gasiński,

robotnik

m. Wilno.”

Oczywiście, żaden „robotnik” nie potrafiłby ułożyć tak sprytnego i perfidnego listu, choć firmowała go osoba autentyczna, znany w swym środowisku polski kapuś sowieckiego KGB, gojska szmata, przed którą byłem nieraz ostrzegany. Litewska bezpieka miała i ma mnóstwo tego rodzaju „dobrych Polaków” na czele z powszechnie rozreklamowanym i fantastycznie finansowanym przez warszawskie władze za perfidny antypolonizm Czesławem Okińczycem.

Po pewnym czasie do redakcji napłynęło kilkaset protestów, tym razem nie „zorganizowanych” przez bezpiekę, lecz autentycznych. Do druku redakcja (najprawdopodobniej jedna z rezydencji SB PRL w Kanadzie) podała tylko dwa spośród nich w rubryce „Echa na publikację” 22 grudnia:

„Przytoczone fakty odbiegają od rzeczywistości

Mimo że zamieszczoną 30 listopada br. w „Cz.Sz.” publikację „List otwarty do wydawcy „Expressu Polskiego” w Toronto” Jan Gasiński kieruje do konkretnego adresata, czuję się osobiście dotknięty niektórymi spostrzeżeniami autora na temat Polaków mieszkających na Litwie.

Zacznę od pytania: Dlaczego Jan Gasiński uważa, że większość Polaków litewskich nie zgodzi się z zawartymi w jego „Liście...” argumentami, skąd ta pewność? Zresztą ma rację, nie zgadzają się, bo są one oparte na emocjach, a nie na konkretnych logicznych wnioskach. Jeżeli mam być szczery, odebrałem go jako pisany nie z nakazu serca, a raczej na czyjeś zamówienie. Autor stwierdza, że stosunki litewsko-polskie byłyby jak najlepsze, gdyby wyciągnięta przez Sajudis dłoń do Polaków nie trafiła w próżnię? Czyżby? Polacy nie tylko wyciągają rękę do zgody z Litwinami, rozumiejąc ważność przyjaznych stosunków, tylko że gest ten nie znajduje oddźwięku u partnera.

Ileż to za ostatni czas skierowano petycji do władz republiki z prośbą o przedłużenie czasu trwania audycji w języku polskim w radiu i telewizji, otwarcie Konsulatu PRL w Wilnie, ogłoszenia języka polskiego jako urzędowego obok litewskiego na Wileńszczyźnie, gdzie większą część mieszkańców stanowią Polacy. Poruszone były także inne kwestie. Żadnej jednak nie rozwiązano pozytywnie. Gorzej, ostatnio wydaje się szereg nowych okólników, które godzą w spokojne życie Polaków litewskich, np. tak zwana „Odezwa przedstawicieli nauki, szkolnictwa oraz organizacji społecznych republiki w sprawie Litwy Południowo-Wschodniej”. Kto, jeżeli nie Polacy wykonują najtrudniejszą i najbrudniejszą pracę fizyczną i ilu Polaków można znaleźć na stanowiskach tzw. inteligenckich?

Ten, kto czytał opublikowany 25 listopada artykuł „Anatomia autonomii” w centralnej „Komsomolskiej Prawdzie” na pewno zwrócił uwagę na pewne stwierdzenie: „Na tysiąc mieszkańców republiki jest 197 Litwinów z wyższym wykształceniem, a tylko 32 Polaków. Ten fakt chyba dużo mówi dla każdego zdrowo myślącego człowieka. Nie bez kozery chyba abiturienci szkół z polskim językiem wykładowym wyjeżdżają na studia do PRL. Wystarczy powertować gazety za kilka ostatnich lat a od razu rzuci się w oczy, jakiej narodowości obywatele otrzymują stopnie naukowe i nagrody państwowe. Niestety, tych faktów nie da się podważyć. Jan Gasiński utrzymuje, że taka sytuacja wynikła z powodu bierności deputowanych polskiej narodowości. Nieprawda, bo ich głosu, jak i głosu wyborców władze republikańskie wysłuchują z zatkanymi uszami.

Co dotyczy A. Brodawskiego, J. Sienkiewicza i J. Ciechanowicza, których autor uważa omal nie za wrogów narodu, ja jako rdzenny Polak, którego przodkowie wiekami zamieszkiwali Litwę, niesko się im kłaniam, że robią wszystko możliwe, by życie Polaków Wileńszczyzny było lepsze i piękniejsze.

Jan Jarmołkowicz

Wilno”

I „echo” drugie:

„Moja odpowiedź na list

„Szanowny panie Janie! Coś nie gra w pańskim liście. Po prostu pan przestawił wszystkie fakty miejscami. A może panu się śniła ta przyjaźnie wyciągnięta dłoń? Bo kiedy to było? Czy w ten czas, gdy się szkaluje Polaków? Kto ma wyciągnąć tę dłoń, skoro według pewnych teorii nas tu nie ma. Niech pan nie będzie tak wysokiego zdania o swojej osobie, że grozi Panu wyklęcie przez rodaków. Nikt bynajmniej nie ma zamiaru tego robić”.

Zofia Urbanowicz

emerytka”

* * *

15 października 1989 r. katolicki tygodnik społeczny „Ład” (Warszawa) opublikował tekst pt. „Chcemy autonomii”:

„Z Janem Ciechanowiczem, delegatem z Litwy na Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR rozmawiają Jacek Bendykowski i Jarosław Sellin.

Działalność J. Ciechanowicza budzi wiele kontrowersji na Litwie i w Polsce. Jest to jednak jeden z dwóch polskich deputowanych ludowych. Dlatego też warto jest wysłuchać jego punktu widzenia na najważniejsze sprawy Litwy i Polaków tam mieszkających.

(Red.)

– Można uznać to za paradoks, ale w Polsce łatwiej uzyskać informacje dotyczące działalności i poglądów liderów «Sajudisu» i elity litewskiej niż o analogiczne informacje ze środowisk polskich na Litwie. Czy mógłby Pan uzupełnić tę lukę?

– To, co panowie powiedzieli, jest prawdą. „Sajudis” jest organizacją posiadającą wielomilionowe zasoby pieniężne. Przy tym obecnie nastąpiła współpraca „Sajudisu” z organami partyjnymi i państwowymi, które zresztą zainspirowały ten ruch. Siłą rzeczy organizacja tak potężna pod względem finansowym i politycznym ma większe możliwości przedstawiania własnego punktu widzenia, własnych informacji, także w Polsce.

Jeden z liderów „Sajudisu”, Virgilius Čepajtis, z którym zwyciężyłem w wyborach na deputowanego ludowego, został przedstawiony już przez kilkanaście pism polskich. Także jego punkt widzenia. Jest w nim coraz więcej rzetelności i obiektywizmu. Już nie neguje np. naszej polskości i nie wmawia nam, że jesteśmy spolonizowanymi Litwinami. Jednak w jego wypowiedziach nadal widzę tendencyjność. Istnieje też organizacja „Vilnija” („Wileńszczyzna”), moim zdaniem zorganizowana przez KGB w celu szczucia Litwinów przeciw Polakom. Jej cel jest jasny – rozbić Polaków i Litwinów, rozbić możliwość pojednania.

Co mogę powiedzieć o sobie? Mam 43 lata, jestem docentem Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego, mam dwie córki i syna. Nie byłem konformistą ani służalcem. Zawsze miałem własne poglądy, których nie bałem się wypowiadać. Wielokrotnie przyszywano mi takie nalepki, jak „polski nacjonalista” czy „propagator i obrońca jezuityzmu” (tylko dlatego, że w jednym z artykułów przypomniałem, że Uniwersytet Wileński został założony przez jezuitów z Krakowa). Tego typu zdarzeń w życiu miałem bardzo dużo. Zdarzało się, że i w „Czerwonym Sztandarze” nie publikowano mnie, mimo że pracowałem tam 10 lat. Również teraz odbierany jestem bardzo różnie. W ulotkach „Sajudisu” i „Vilniji” figuruję jednocześnie jako „ateista”, „sługa Moskwy”, „czerwony bandyta” obok „polskiego faszysty”, „nacjonalisty”, „piłsudczyka”, „pogrobowca AK”. Jak więc panowie widzą, jestem barwną postacią. Nonkonformizm jest zawsze drażniący. Nie chcę podobać się wszystkim, ale tylko ludziom porządnym i uczciwym. Dlatego ludzie mają o mnie różne zdania – dobre i złe.

– Chcemy postawić kropkę nad «i». Jest Pan liderem ruchu narodowego Polaków na Litwie, a jednocześnie określa się pan jako ideowy komunista. Dla nas jest w tym pewna sprzeczność, gdyż komunizm «ex definitione» zakłada realizację celów ponadnarodowych, ideologicznych. Jak Pan rozumie fuzję tych dwóch postaw?

– W miom przekonaniu nie ma sprzeczności między poglądami lewicowymi, a nawet komunistycznymi, a polskością. Bardziej precyzyjnie określiłbym się jako eurokomunista, a nawet socjaldemokrata. Ponieważ paleta polityczna w naszym kraju jest tak prymitywna, daltego w tej chwili jestem lewicowcem. Moje przekonania są zresztą niedogmatyczne, liberalne. W moim odczuciu polskość i lewicowość są do pogodzenia, tak jak i prawicowość...

– Funkcjonuje Pan od niedawna w szerszym obiegu politycznym jako delegat na Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR. Może więc Pan chyba odpowiedzieć na pytanie o realność tych celów, które stawia sobie «Sajudis». Czy uzyskanie niepodległości przez Litwę jest realne?

– Realia zdecydują o przyszłości. Moim zdaniem nie ma najmniejszych szans na zrealizowanie tego postulatu...

– W żadnej perspektywie czasowej?

– Wydaje mi się, że tak. W każdym razie w obecnej sytuacji geopolitycznej. Niezależnie od tego, czy sprzyjamy tym dążeniom, czy nie. Litwa jako państwo odrębne od ZSRR – to bardzo nierealne w dzisiejszej konstelacji politycznej.

– Nawet w sensie jej «finlandyzacji», tzn. zagwarantowania Rosji pewnych interesów zewnętrznych z prawem pełnej suwerenności wewnętrznej?

– Nawet w tym sensie. Stwierdzam to pesymistycznie. Taki jest układ sił. Litwini są napełnieni nadzieją, ale jest ona krucha. Polacy patrzą na te nadzieje z sympatią, ale równocześnie obawiają się, że los Polaków byłby w takiej niepodległej Litwie bardzo smutny. Są powody, by obawiać się, że szowinizm litewski stanie się wówczas nieujarzmiony, niekontrolowany, że będzie dążył do bezwzględnego i forsownego zniszczenia polskości na Litwie: część się zmusi do wyjazdu, część zlituanizuje. Nie musiałoby tak być, ale żywiymy takie obawy. Z drugiej strony osobiście mam nadzieję, że w takim przypadku traktowano by nas z większą wyrozumiałością i życzliwością niż dotychczas.

– Jakie warunki musiałyby być spełnione, aby jednak konieczna współpraca polsko-litewska w republice została nawiązana?

– Zawsze byłem gorącym zwolennikiem pojednania litewsko-polskiego. Konieczny jest wzajemny szacunek. Nie może być żadnych koncesji tam, gdzie wchodzą w grę normalne ludzkie prawa. Nigdy nie zgodzimy się na takie układy, których efektem byłoby zniszczenie nas tutaj jako narodu. Sięgniemy do wszystkich możliwych środków walki, żeby się bronić. W środowisku litewskim silne są wpływy szowinistów. Odmawiają nam oni tożsamości narodowej...

– Na przykład lansując koncepcję spolonizowanych Litwinów?

– Tak, mówi się nam, że jesteśmy spolonizowanymi Białorusinami i Litwinami, dlatego winniśmy wrócić na łono swych prawdziwych narodów. Rosyjscy i litewscy szowiniści woleli pozapędzać nas do rosyjskiej szkoły i pozamykać wiele polskich. A teraz Litwini zarzucają nam, że nasze dzieci uczą się w rosyjskich szkołach. Było tak dlatego, że po polskiej szkole dziecko nie miało żadnych perspektyw dalszego kontynuowania nauki. Na tysiąc osób mamy obecnie prawie siedmiokrotnie mniej ludzi na wyższych studiach niż Litwini, czterokrotnie mniej niż Rosjanie, dwukrotnie mniej niż Białorusini (jesteśmy obok Cyganów). Dlatego ulegliśmy forsownej rusyfikacji, a częściowo i lituanizacji. Nie wiem, czy litewskość i rosyjskość na tym wygrały. Teraz nastąpił okres odbudowy naszej świadomości narodowej i normalnej walki o ludzkie prawa. Jesteśmy skłonni do ugody i kompromisu, ale będziemy nieugięci w tej walce.

Chcemy teraz stworzyć własną autonomię. Co przez to rozumiem? Nic innego, jak lokalny samorząd w sferze ekonomii i kultury. Zarzuca się nam, że chcemy autonomii politycznej. To nieprawda. Oczywiście, żeby zrealizować ten samorząd potrzebne są pewne struktury adminsitracyjne – ale to jest co innego. Chcemy, nie pytając nikogo, realizować swoje potrzeby. A są one niemałe. Na głowę ludności w rejonach polskich produkuje się prawie dwukrotnie wiącej niż w rejonach litewskich. Natomiast subsydia na cele kulturalne i socjalne są dwukrotnie niższe. Nadwyżki się zabiera i przelewa na rozwój innych rejonów. Gdyby była autonomia, nie byłoby tego. Mielibyśmy to, co wypracowaliśmy i sami byśmy to wykorzystywali.

Pod względem nasycenia lekarzami, szpitalami, aptekami, szkołami, telefonizacji itd. rejony wileński i solecznicki, gdzie 70-85% mieszkańców stanowią Polacy, znajdują się na ostatnim miejscu w republice. Uważam, że jest to skutek świadomej polityki dyskryminacji realizowanej przez partyjno-biurokratyczne rządy w ciągu wielu dziesięcioleci. Dziwne, że „Sajudis”, gdy wysłuchuje naszych skarg na tę sytuację, zachowuje się podobnie jak aparat: czego wy, Polacy, jeszcze chcecie? Macie wszystko, nawet „Czerwony Sztandar”...

„Sajudis” mówi, że Litwinom było źle, że ich prawa były zdeptane i ograniczane. Słusznie, tak było. Ale gdy tylko mowa o Polakach, mówi się, że Polakom było dobrze. Mimo że byliśmy w najgorszej sytuacji ze wszystkich mniejszości. Skąd taka różna miara? Dlatego chcemy samorządu lokalnego w ramach Republiki Litewskiej. Zarzuca się nam, że chcemy separować się od Litwy. Jesteśmy integralną, nieoddzielną częścią Republiki Litewskiej.

– Postuluje Pan, jak w wywiadzie dla «Życia Warszawy», autonomię dla Polaków nie tylko na Litwie, ale i na Białorusi, Ukrainie, a także w Kazachstanie?

– Również na Łotwie. Uważam, że jest to bardzo dobra droga, aby każda narodowość, która dotąd nie miała swego samorządu kulturalnego, otrzymała go. Nie wiem, dlaczego mielibyśmy być wyjątkiem? KC KPZR prawdopodobnie podejmie taką uchwałę o autonomizacji. Autonomię mają otrzymać krymscy Tatarzy, nadwołżańscy Niemcy, Koreańczycy... Dlaczego więc nie Polacy? Nie zgodzimy się być obywatelami trzeciej kategorii. Rozpacz i depresja u wielu z nas jest ogromna. Władze, jeśli sobie tego nie uświadamiają, igrają z ogniem – i te w Moskwie, i te w Wilnie, Mińsku, Rydze czy Kijowie. Chciałbym specjalnie podkreślić, że sytuacja Polaków na Białorusi jest rozpaczliwa. Konieczna jest akcja międzynarodowa, propagandowa, w ich obronie. Zwracałem się już do Rady Najwyższej ZSRR i do Rady Najwyższej Litwy z apelem na ich rzecz. Opracowałem projekt ustawy o prawie do zmiany zapisów w paszportach dla Polaków z określeniem ich prawdziwej narodowości. Akcja pomocy moralnej dla Polaków na Białorusi jest konieczna. To, że Polacy na Białorusi nie przejawiają jeszcze samodzielności politycznej wynika z tego, że tamtejsze władze w sposób szczególnie twardy ustosunkowują się do nich. Nie mają oni ani jednej szkoły polskiej, ani jednego pisma. Tutaj, choć mamy trudności w kontaktach z Litwinami, pozostaliśmy Polakami. Litwini mają poczucie honoru i godności, są twardzi. Jednak szanują drugiego człowieka. Nasza sytuacja na Litwie jest trudna, ale względnie najlepsza w porównaniu z innymi republikami. Litwini rozpaczliwie bronią sami siebie, są patriotyczni.

– W lutym br. na Wileńszczyźnie rozlepiano plakaty nawołujące do uczestnictwa w inauguracyjnym wiecu ruchu «Jedność» («Jedinstwo») w Wilnie. W wiecu tym uczestniczyło około 100 tysięcy ludzi. Było to masowe, wspólne wystąpienie rosyjsko-polskie. Zarysował się wspólny front rosyjsko-polski przeciwko dążeniom litewskim, zwłaszcza językowym. Pan również występował na tym wiecu. Nie ukrywamy, że w Polsce wiadomości o tym, że tutejsi Polacy „trzymają” z Rosjanami przeciwko Litwinom, odbierane były raczej źle. Jak to wygląda teraz? Czy taka współpraca jest konieczna? Czy zmienił coś niedawny rozłam w ruchu «Jedinstwo» na trzy grupy, w tym nacjonalistów rosyjskich?

– Organizację „Jedinstwo” niektórzy działacze „Sajudisu” nazywają organizacją prowokacyjną, założoną w celu szykanowania niepodległościowego ruchu litewskiego. Uważam, że takie ujęcie sprawy jest chybione. Wydaje mi się, że organizacja powstała spontanicznie. Jeśli patrzeć na działalność „Jedinstwa”, wydaje mi się bardzo sympatyczna. Nieprawda, że jest to organizacja antylitewska. Nieprawda, że występowała przeciwko językowi litewskiemu jako państwowemu. Organizacja ta występowała tylko o zagwarantowanie praw innych języków: rosyjskiego i polskiego. Jest to normalne.

Niektórzy mówią, że jestem członkiem „Jedinstwa”, a nawet jednym z przywódców. To nieprawda. Przyznam, że gdy szowiniści litewscy rozpętali na mnie straszliwą nagonkę, żądając oddania mnie pod sąd jako nacjonalistę polskiego prowadzącego działalność antypaństwową i antylitewską, „Jedinstwo” stworzyło oficjalnym społeczny komitet w mojej obronie. Komitet ten wysłał setki telegramów do Moskwy i obronił mnie. Dlatego ze zwykłych ludzkich względów nie mogę wypowiadać się przeciw tej organizacji, choć nie ze wszystkimi jej postulatami się zgadzam.

– Czy prawdziwe jest stwierdzenie, że obecnie nastąpiła na Litwie pewna polaryzacja narodowo-organizacyjna polegająca na tym, że Litwini skupiają się w «Sajudisie», Polacy w Związku Polaków na Litwie, a Rosjanie w «Jedinstwie»?

– Jest to bardzo znaczne uproszczenie. W „Jedinstwie” nadal jest bardzo dużo Polaków, około 40 procent jej członków. W „Sajudisie” jest także pewna domieszka Rosjan, Białorusinów, Żydów, a nawet garstka Polaków. Na Litwie etnograficznej nie ma antypolskiej postawy. Antypolscy są Litwini, którzy żyją na Wileńszczyźnie.

– Na Zjeździe Deputowanych Ludowych ukształtowały się różne parakluby parlamentarne. Z którym klubem Pan się utożsamia? Jak Pan zareagował w czasie głośnej sytuacji konfliktowej, kiedy odbywała się dyskusja nad ustawą o nadzorze konstytucyjnym nad ustawami republik? Deputowani litewscy opuścili wówczas salę obrad, wywołało to pewną konsternację. Czy czuł się Pan wówczas bardziej deputowanym ZSRR, czy Republiki Litewskiej?

– Jestem członkiem parlamentu radzieckiego, parlamentu wielkiego mocarstwa. Czuję brzemię odpowiedzialności, które na mnie spoczywa. Pamiętam, że jestem przedstawicielem Litwy, a zwłaszcza jej polskiej ludności. Mam jednak poczucie, że uczestniczę we władzach wielkiego mocarstwa. Nie należę do żadnego lobby. Czuję się niezależnym parlamentariuszem ZSRR. Dlatego oceniałem bardzo negatywnie postępowanie niektórych litewskich deputowanych. Moim zdaniem obliczone ono było na obstrukcję, a nawet na zerwanie obrad Zjazdu. Miał to być cios dla Gorbaczowa, dla pieriestrojki, dla demokratyzacji. Oni sobie tego nie uświadamiali, ale obiektywnie do tego to zmierzało.

– Sądzimy, że rozmowę tę można zakończyć postulatem, by głównym źródłem informacji i ocen rzeczywistości litewskiej dla Polaków z kraju byli jednak tutejsi mieszkańcy, a o problemach mniejszości polskiej dowiadywano się nie przez pośredników, lecz od bezpośrednio zainteresowanych. To było głównym celem naszej rozmowy, za którą dziękujemy.

Z Janem Ciechanowiczem

rozmawiali

Jacek Bendykowski

i Jarosław Sellin”

Ten wywiad został uzupełniony przez:

„Oświadczenie Koordynacyjnej Rady ds. Utworzenia Polskiego Obwodu Autonomicznego w składzie Litewskiej SRR

Zwracając się do Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR z postulatami i projektami ustaw w sprawie utworzenia w składzie Litewskiej SRR Polskiego Obwodu Autonomicznego, Rada Koordynacyjna ds. Utworzenia Obwodu oświadcza, iż w przypadku, gdy rozstrzygnięcie tej kwestii nadal będzie ignorowane przez Radę Najwyższą Litewskiej SRR, zmuszeni będziemy zwrócić się o pomoc do światowej opinii publicznej, w związku z naruszeniem praw obywateli narodowości polskiej, zamieszkałych na terytorium Litewskiej SRR, przez władze republiki, brakiem chęci do rozwiązania problemów mniejszości narodowych. Takiej postawy nie da się pogodzić z polityką odrodzenia narodu litewskiego oraz jego dążeniem do suwerenności.

Stwierdzenie w Oświadczeniu Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR z dnia 22 czerwca 1989 roku oraz Odezwa Rady Najwyższej Litewskiej SRR z dnia 11 lipca 1989 roku o tym, że proklamowanie polskich apilinek narodowych koliduje z Konstytucją Litewskiej SRR jest gołosłowne. Nie wskazano, jaki konkretnie artykuł został naruszony. Sama Rada Najwyższa Litewskiej SRR ostatnio uchwaliła ustawy, jawnie kolidujące z Konstytucją ZSRR, motywując, że jest to zgodne z wolą narodu litewskiego. Podobnym spełnieniem woli ludności polskiej, zamieszkałej na tych terenach, jest proklamowanie jej jako autonomii narodowej.

Dążenie do utworzenia Polskiego Obwodu Autonomicznego podyktowane jest nie pragnieniem podziału Litwy, stanowi ewentualny wariant poprawy sytuacji zamieszkałych tu zwartą grupą Polaków. Władze republiki, niestety, oprócz deklaracji i odezw, w aspekcie ustawodawczym niczego konkretnego nie przedsięwzięły. Jawnie ignorowane są postulaty samych Polaków.

Obwód autonomiczny stanowiąc jednostkę administracyjno-terytorialną stanie się jedną z państwowoprawnych form rozwiązania kwestii narodowościowej. W jej ramach zamieszkująca tu ludność będzie w stanie położyć kres trwającemu dziesięciolecia niesprawiedliwemu podziałowi środków i zasobów na cele socjalno-gospodarcze, zapewni rozwój kultury, języka oraz stworzy samorząd obywatelski odradzającej się ludności polskiej. Obecność formacji administracyjno-terytorialnej zakłada i uwarunkowuje opracowanie przez odpowiednie organa państwowe naszej republiki państwowych aktów prawnych rozstrzygających problemy narodowościowe i socjalno-gospodarcze. Oto prawdziwe przyczyny utworzenia Polskiego Obwodu Autonomicznego w składzie Litewskiej SRR, nie zaś obraźliwe insynuacje, zawarte w Oświadczeniu Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR.

O tym, że słowa mijają się z czynami, świadczy też działalność samego Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR. Jednocześnie z Oświadczeniem opublikowano projekt ustawy o wyborach do Rady Najwyższej Litewskiej SRR. I jeśli w Oświadczeniu chociaż deklaruje się ustalenie przedstawicielstwa mniejszości narodowościowych w Radzie Najwyższej, to w projekcie ustawy o wyborach nic na ten temat się nie mówi. Przy takim kształtowaniu organów przedstawicielskich nawet 100-tysięczna ludność polska miasta Wilnius nie ma żadnej szansy na wybranie i posiadanie swych przedstawicieli w Radzie Najwyższej Republiki, nawet Radzie Miejskiej.

Na podobnych zasadach został opracowany i opublikowany projekt ustawy o referendum, który dla mniejszości narodowościowych nie ma najmniejszego sensu, stanowi bowiem w istocie formę narzucania mniejszościom, w trybie obowiązkowym, woli większości. A ta mniejszość nie będzie miała żadnych możliwości obrony swych interesów, jeśli nie będzie zagwarantowane prawo do referendów lokalnych.

Przykładem antydemokratycznej ustawy jest Dekret o języku państwowym, uchwalony bez uwzględnienia licznych postulatów ludności polskiej republiki. Jej propozycje w sprawie projektu zostały zignorowane. Z reguły ignoruje się też wszystkie pozostałe słuszne żądania Polaków. Zdziwienie budzi to, że deputowani do Rady Najwyższej ZSRR z ramienia Litewskiej SRR, którzy jednomyślnie poparli na Zjeździe Deputowanych Ludowych prawo rosyjskich Niemców, Tatarów krymskich oraz mołdawskich Gagauzów do autonomii, zarazem w obraźliwej formie odmawiają podobnego prawa 300-tysięcznej mniejszości polskiej, historycznie zamieszkałej na Wileńszczyźnie.

Oświadczenie Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR jak też przemówienie na sesji deputowanego ZSRR Ozolasa jest dowodem tego, że względem mniejszości narodowościowych czyni się w republice stawkę na presję, nacisk, nie zaś na dialog, że stosuje się odrzuconą przez naród litewski metodę, gdy większość wie lepiej, co jest potrzebne mniejszości.

Podobna praktyka rozstrzygania problemów narodowościowych jest nie do przyjęcia, koliduje bowiem z duchem przebudowy, podstawowymi dokumentami Organizacji Narodów Zjednoczonych i nie prowadzi do sprawiedliwego rozwiązania kwestii narodowościowej.

Przewodnicząca zebrania                                                    Sekretarz zebrania

L. SAPKIEWICZ                                                                  O. KRAJCZYŃSKA”

* * *

18 października 1989 na łamach wydawanego przez KGB dla diaspory litewskiej tygodnika „Gimtasis Kraštas” znany pisarz żydolitewski Tomas Venclova w artykule „Lietuviai ir Lenkai” (Litwini i Polacy) pisał: „nie ma Litwinów, którzy by chcieli uciskać Polaków na Wileńszczyźnie”, a Ciechanowicza nazwał „typem spod ciemnej gwiazdy”, wyznając jendocześnie, że nic o nim nie wie...

* * *

25 października 1989 „Dziennik Polski” w Krakowie opublikował na pierwszej stronie „List od Jana Ciechanowicza. Nie wystawiajcie nas na ciosy”

Być Polakiem w ZSRR jest nadal bardzo trudno. Plenum KC KPZR „narodowościowe” nie miało żadnych reperkusji na Litwie. Nic nowego. Antypolonizm ma tu długie tradycje. Zarówno KP Litwy, Sajudis, różne specjalne służby – nadzwyczaj wrogo przyjęły próby wyjścia Polaków z bantustanu. Oni chcą nas nadal konserwować w rezerwatach. Przy tym nawzajem się straszą „polskim separatyzmem”. Nasz los jest jeszcze gorszy niż Żydów. Nie mamy sojuszników, tylko wrogów, ale i tak się nie damy. Mimo iż Prezydium Rady Najwyższej – nie mając do tego uprawnień – na mocy specjalnej uchwały zniosło polskie rejony narodowo-terytorialne.

Wiemy już, że nie możemy oczekiwać na dobrą wolę ani rządu ani ugrupowań nieformalnych. Autonomia byłaby tym pierwszym krokiem do rzeczywistego równouprawnienia. Kilka miesięcy temu rozmawiałem o tym z Gorbaczowem, z Jelcynem, z Jakowlewem. Ustosunkowali się pozytywnie. Gorbaczow mówił: Róbcie, to nie jest sprzeczne z ustawodawstwem.

Litwini, którzy apelują do rządu w Moskwie, aby stworzyć autonomię niemiecką, tatarską milczą na temat Polaków.

Sajudis od początku traktował nas wrogo. W Polsce nikt tego nie rozumie. Przyjeżdżają do nas polscy profesorowie i uczą „pogódźcie się z Litwinami, z Sajudisem”. A my przecież nie walczymy z Sajudisem, nie walczymy z Litwinami. Szanujemy ich. Popieramy ich dążenia do niezależności, suwerenności. Chcielibyśmy im pomóc, ale napotykamy szowinizm i nietolerancję w stosunku do nas.

Mówi się nam, że wystarczy, jak mamy język polski w kościele i w domu. Ale nam to nie wystarcza. My chcemy mieć polskie szkoły, polskie gazety.

Pomóżcie nam polskimi książkami, pomóżcie nam waszą pamięcią, kontaktujcie się z nami w sprawach kultury, oświaty, ale proszę, nie wtrącajcie się do naszej polityki, bo w ten sposób wystawiacie nas na ciosy. Myślę, że sami potrafimy znaleźć rozwiązania, które odpowiadają naszym interesom.

Jan Ciechanowicz”

Od redakcji: Doc. Jan Ciechanowicz, publicysta, historyk-eseista jest jednym z dwóch Polaków wybranych do Rady Najwyższej ZSRR. Był i jest obiektem ataków ze strony ortodoksyjnych działaczy litewskich ruchów nieformalnych. W lutym tego roku pozbawiono go stanowiska prodziekana Państwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie”.

* * *

W godzinach wieczornych PAP poinformował, że 28 bm., odbędzie się w Warszawie polsko-litewski „okrągły stół”.

Na tym „okrągłym stole” wysłannicy sowiecko-litewskiej bezpieki kontynuowali bezpardonowe zohydzanie J. Ciechanowicza w oczach opinii publicznej Polski. W tym i w wielu innych przypadkach zwraca na siebie uwagę nadzwyczaj cyniczny spryt, beczelność i bezwstydna kłamliwośc aktywistów litewskich, a z drugiej strony kompletna, wręcz patologiczna, łatwowierność, podatność na manipulacje i głupota elit pseudopolskich i polskich.

* * *

22 października na łamach krakowskiego „Życia Literackiego” podjął wileńską tematykę, i to w bardzo inteligentny sposób, Jan Paweł Gawlik, pisząc w artykule „Notatki znad Wilii. Sprawa Jana Ciechanowicza”:

„Oto jedna z barwniejszych postaci polskiej diaspory: od Władywostoku po Los Angeles. Czterdziestotrzyletni dziś deputowany ludowy do Rady Najwyższej ZSRR, wybrany w kwietniu 1989, jeden z dwu zasiadających tam w ogóle Polaków, doktor filozofii i docent litewskiego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie, germanista i politolog, jeden z założycieli (wraz z Janem Sienkiewiczem) Związku Polaków na Litwie, a przy tym czynny publicysta i popularyzator polskich tradycji Wilna (ponad 500 artykułów w „Czerwonym Sztandarze”), wydawał mi się wdzięcznym modelem do niewielkiego szkicu znad Wilii pisanego na użytek czytelnika nie bardzo obznajomionego z tym, co się aktualnie na Litwie dzieje. Poza – rzecz prosta – świadomością, że dzieje się tam wiele, dzieje nieomal codziennie, a to, co się dziś rodzi, dokonuje lub bodaj zamierza w tych zakątkach Europy, może mieć wpływ nie tylko na losy całego Związku Radzieckiego, jego struktury, zasad i modelu działania, ale wręcz na losy świata, bo taki wymiar ma właśnie narastający tam i meandrujący wśród przeciwieństw proces przemian.

Gdy więc Bóg Litwinom na wolność dzwoni, a przemiany w Estonii, na Łotwie i nad Wilią kierują ewolucję wielonarodowego mocarstwa w stronę autentycznie federacyjnej, a nie totalitarnej i scentralizowanej struktury państwowej, oscylując coraz wyraźniej ku możliwościom secesji, a już na pewno pełnej niezależności i autonomii społecznej i ekonomicznej nadbałtyckich republik, nasze sympatie są po stronie Litwinów. Są tak dalece, że nie pytamy już o szczegóły, a popularność Sajudisu – również nad Wisłą – zbliżona do natury i kredytu moralnego Solidarności eliminuje skutecznie nie zawsze taktowne i obce naturze mitu zainteresowania rzeczywistymi realiami i właściwościami zjawiska.

Zafascynowani współdziałaniem Litewskiej Partii Komunistycznej kierowanej przez Algirdasa Brazauskasa z Ruchem na Rzecz Przebudowy Sajudis kierowanym przez Vitautasa Landsbergisa w trudach wypracowania i rozszerzania wielostronnej autonomii Litwy, nie pamiętamy już ani o działalności Saugumy, ani nawet o mało życzliwych przymiotnikach, którymi dziś jeszcze w litewskiej prasie opatruje się pamięć i działalność Armii Krajowej. Ale gdy w rozmowie z przewodniczącym Związku Polaków na Litwie Janem Sienkiewiczem, opublikowanej niedawno w „Gazecie Wyborczej”, na temat dwu polskich regionów językowych i samorządowych ogłoszonych w Solecznikach i wokół Wilna czytamy, że „Związek Polaków nie widzi w obecnej sytuacji innej możliwości zachowania polskiego pierwiastka etnicznego na Litwie”, sprawa stosunków polsko-litewskich, AD 1989 przestaje mieć wymiar romantycznego mitu nie znoszącego komplikacji i niezręcznych pytań. Domaga się głębszej penetracji. Naświetlenia spraw trudnych, a czasem bolesnych, ale istniejących przecież, których w trosce o rzeczywistą przebudowę, równość i demokrację nie należy przemilczać lub udawać, że w ogóle nie istnieją.

W ten sposób w konterfekcie Jana Ciechanowicza najważniejsze okazuje się tło. Bez tła jego sylwetka niezbyt jest zrozumiała. Dopiero znajomość rzeczywistych napięć j obciążeń, jakie procesowi emancypacji Litwy towarzyszą, pozwala dostrzec we właściwym świetle działalność, los i emocje, jakie postawa naszego portretowanego wywołuje na Litwie. Przyjrzyjmy się więc w tym celu wspomnianej już sprawie tzw. autonomii okręgów (rejonów) solecznikowskiego i wileńskiego oraz podobnym próbom samookreślenia się podejmowanym przez szereg małych gmin zamieszkiwanych głównie przez Polaków. 6 września br. Rejonowa Rada Deputowanych Ludowych miasta Soleczniki ogłosiła swój rejon „polskim narodowym”. W dziesięć dni później uczyniła to samo polska etnicznie Wileńszczyzna. Działania te były reakcją na proces zrozumiałego skądinąd, radykalnego unaradawiania republiki przez stronę litewską, a głównie uczynienia trudnego dla nas języka litewskiego jedynym językiem urzędowym nad WiIią. Ze względu na trudność tego języka i niski na ogół poziom wykształcenia zainteresowanych oznacza to rzeczywistą dyskryminację trzystutysięcznej bez mała ludności polskiej na Litwie w większości spauperyzowanej i pozbawionej liczniejszej inteligencji mimo polskich szkół, żywotnego polskiego Kościoła katolickiego, a nawet istnienia popularnego polskiego teatru amatorskiego kierowanego od lat przez panią Irenę Rymowicz. Ogłoszenie więc dwu rejonów polskich okręgami dwujęzycznymi i sięgnięcie do uprawnień samorządu – pomijając już zgodność takiego postępowania z zasadami każdej demokracji – miało w istocie charakter samoobrony i nigdy (wbrew sugestiom litewskiej propagandy znajdującej nad Wisłą szeroki rezonans) nie było zwrócone ani przeciw procesowi emancypacji Litwy, ani tym bardziej nie prowadziło w stronę ewentualnej secesji tych regionów z Republiki (połączenie z Polską!), bo byłoby to w tej chwili politycznym absurdem.

Mimo tych oczywistości Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej Republiki – ignorując wolę większości wyrażoną w demokratycznym głosowaniu – w niecały tydzień od uchwały w sprawie polskich regionów językowych, 21 września br., uznało samorządne postępowanie obu przedstawicielstw za bezprawne i nieistniejące! Prezydium przeszło do porządku nad pewną niekonsekwencją własnego postępowania wyrażającą się w tym, że nie można domagać się daleko posuniętej autonomii własnej republiki w ramach całego Związku, a równocześnie odmawiać jej innym na własnym terenie. Przypomina to bowiem aż za bardzo moralność Kalego i jest, jak powiadam, bardzo niewygodne. Koszt polityczny takiego kroku znacznie przewyższa ryzyko, a mimo to Rada Najwyższa zdecydowała się na to posunięcie. Qui bono? Zdecydowała się, bo najwyraźniej pojawiła się w tej sprawie dodatkowa emocja. Jaka? Niechęć do Polaków. Głęboki atawizm narastający przez wieki wspólnej egzystencji i państwowości. Szczególne uczulenie na mówiących innym językiem sąsiadów z ościennego domu, mimo odmiennych pozorów i faktu, że w porównaniu z taką na przykład Ukrainą czy Białorusią Litwa z jej polskimi szkołami i żywym polskim Kościołem katolickim wydaje się prawdziwą oazą. AIe te szkoły i ten Kośćioł dziś już nie wystarczą. Dziś spoglądamy w głąb, w istotę rzeczy. W rzeczywiste mechanizmy i zależności. I tak na przykład wśród ludzi z wyższym wykształceniem na Litwie Polaków jest siedem razy mniej niż Litwinów, cztery razy mniej niż Rosjan, dwa razy mniej niż Białorusinów. Zrównujemy się w tej kategorii z Cyganami. Nie w tej jednej zresztą. Umieralność polskich dzieci na Litwie jest dwa razy większa niż w całej republice. Polska kadra kierownicza w regionie wileńskim zamieszkanym w 76 procentach przez Polaków nie przekracza 15 procent – i to też o czymś mówi. Nawet na polskich pamiątkach narodowych związanych z osobą Adama Mickiewicza (klasztor bazylianów, kowieńskie mieszkanie) nie ma polskich tekstów, tylko litewskie i rosyjskie! Między obydwiema nacjami pojawiają się często objawy wzajemnego uczulenia, z obustronną stratą i nieciekawymi perspektywami na przyszłość.

Kierowictwo Związku Polaków na Litwie jak diabeł od święconej wody odżegnuje się od pomówień o dążenie do secesji i działalność zwróconą przeciw niepodległościowym apsiracjom Litwinów, a mimo to – w wyniku kampanii propagandowej różnych odcieni – polski region językowy i samorządowy wokół Wilna i w Solecznikach traktowany jest przez Litwinów jako dążenie do pełnej autonomii (chociaż strona polska programowo nie używa tego terminu) i w rezultacie do secesji. Sądzą po sobie, to im wolno, ale dlaczego lekceważą wszelkie polityczne i społeczne realia przesądzające o tym, że zamiar taki wydać się dziś musi absurdem? Mamy dość własnych problemów i nie jesteśmy zainteresowani sianiem zamętu, bo tylko determinacja i rzetelność może nas ocalić – i w podobnej sytuacjł są, jak się zdaje, również Litwini. To jest oczywiste, i aż głupio przypominać tak elementarne prawdy. Skąd się więc biorą litewskie na ten temat niepokoje? Pamiętają Litwę Środkową i mają z nami nie najlepsze doświadczenia? Ale to było dawno, a poruszamy się w realiach końca XX wieku.

Litwini mają dziś Polakom za złe, że w obronie swoich interesów w republice sprzymierzają się z... Rosjanami. Sojusz polsko-rosyjski przeciw litewskiej większości istotnie wygląda paradoksalnie, a dla wielu z nas wręcz szokująco, ale jest faktem. Zamiast więc gorszyć się paradoksem może warto sięgnąć do przyczyn? Zastanowić się nad źródłami tych uwrażliwień i atawizmów, niechęci i dyskryminacji? Nad wszystkim, co przesądziło o wyraźnej pauperyzacji ludności polskiej na Litwie i zrównaniu nas w sytuacji społecznej z Cyganami, poniżej standardu Litwinów, Rosjan, Białorusinów i Ukraińców – bo jest to faktem, chociaż niemiłym? Przytaczanie takich argumentów, mówienie o nich głośno i otwarcie, nieuchronnie spotyka się z zarzutem polskiego nacjonalizmu lub nawet szowinizmu. Nas jednak nie interesują słowa lecz zdarzenia.

Tutaj pora wrócić do Jana Ciechanowicza, przez wielu uważanego za lidera polskiej sprawy na Litwie, jednego z przywódców ruchu narodowego, a przez drugich, głównie Litwinów, odsądzanego od czci i wiary jako spiritus movens wspomnianych napięć i niepokojów. Człowieka atakowanego dziś ostro przez prasę litewską wszystkich odcieni i represyjnie pozbawionego stanowiska prodziekana Państwowego Instytutu Pedagogicznego w Wilnie w wyniku pomówień i zorganizowanej nagonki. Sprawa zaczęła się 12 listopada ubiegłego roku, gdy na zebraniu założycielskim koła Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego Polaków na Litwie odbywającym się w Maisziagalskim Domu Kultury Ciechanowicz wygłosił jedno z wielu przemówień tego spotkania. Relacjonujący potem wydarzenia Jan Sienkiewicz w „Czerwonym Sztandarze” napisał o tym zebraniu: „Niestety nie wszyscy jednakowo interpretują słowa o potrzebie odrodzenia kultury, pielęgnacji mowy ojczystej, budzenia świadomości narodowej wszystkich zamieszkujących republikę obywateli. Kilka osób na widowni odbiera całkiem inaczej sam fakt zakładania koła, zamierzony program jego działalności na rzecz poprawy podwileńskiej polszczyzny, rozwijania polskiej kultury i szkolnictwa w języku polskim, szuka w każdej wypowiedzi ukrytych sensów, nie wierząc w najszczersze deklaracje, posądzając o zamiary i plany, których nikt nie ma nawet w myślach. Już nazajutrz atmosfera w miejscowej szkole staje się napięta. Kilku nauczycieli Litwinów jest oburzonych treścią przemówienia obecnego na zebraniu J. Ciechanowicza. Sprawie zostaje nadany bieg. Po pewnym czasie w „Sajudżio Żinios” (nr 55, 30 XI 1988) pojawia się „Ostry sygnał z Maiszagalskiej Szkoły Średniej” opatrzony nagłówkiem „Zaczyna się...” Z przytoczonych kilkunastu cytatów ani jeden nie jest zgodny z rzeczywistymi wypowiedziami. Co więcej, każdy jest tak przekręcony, że jego treść staje się obrażająca”.

I maszyna rusza. Jest oczywiste, że „Sajudżio Żinios” rażąco rozminął się z prawdą. W obronie Ciechanowicza stają nauczyciele. Ale to właśnie dolewa oliwy do ognia. Organizacja Sajudisu w Instytucie Pedagogicznym w odpowiedzi na próbę obrony w swojej z kolei uchwale stwierdza, że „J. Ciechanowicz wypacza fakty z historii Litwy”, „ma zdanie odmienne od wykwalifikowanych historyków, językoznawców w kwestiach pochodzenia Polaków na Litwie”, a jego przemówienie to „działanie z premedytacją na szkodę stosunków przyjaźni między Litwinami a Polakami”. Uchwała kończy się pytaniem: „czy J. Ciechanowicz może wobec tego wszystkiego zostawać wykładowcą?”

Jasne – nie może. Nie powinien. Tylko – skąd my to znamy? Odtąd kampania rozrasta się lawinowo. W KC Partii Komunistycznej, w litewskim Ministerstwie Szkolnictwa i na biurku rektora pojawiają się listy oburzonych weteranów walki i pracy, bardzo radykalne w swoich żądaniach („albo wyrzucić z pracy, albo niech sam się wynosi”), a „Kalba Wilnius” (13 I 1989) opierając się na materiale „Sajudżio Żinios”, nie tylko powiela sformułowane tam zarzuty, ale wspomina też o podjudzaniu do bardziej radykalnych działań Polaków przeciw Litwinom. Podjudzaniu przez Ciechanowicza, rzecz prosta. Są i fakty. W Niemenczynie chłopcy-Polacy pobili chłopca-Litwina. Potem co prawda, po szczegółowym śledztwie okazało się, że wprawdzie rzeczywiście pobili się w Nemenczynie ci młodzi ludzie, uczynili to jednak ze zgoła innych niż narodowe powodów, co się wśród młodych niekiedy zdarza. Nie było to już jednak dla nikogo ważne, liczy się bowiem, jak zawsze, pierwsza potwarz. I eskalacja wrzawy. Temperatura histerii. Nie było oczywiście mowy o jakichkolwiek sprostowaniach czy wyjaśnieniach w prasie na ten temat. Listy do redakcji na całym świecie drukuje się selektywnie albo nie drukuje wcale.

„Do głębi serca oburzony i boleśnie dotknięty (...) doktor nauk filozoficznych, zasłużony wykładowca LSRR, weteran wojny i pracy, emeryt personalny rangi republikańskiej” prof. Albinas Griszka w piśmie „Sowiecki Pedagog” oburza się na „złośliwe wypady, nie kończące się przemówienia J. Ciechanowicza, w których ubliża on narodowi litewskiemu, obraża jego język, odmawia mu jego kultury i tradycji, przekręca historię, wykazuje brak szacunku do cenionych mężów nauki, działaczy społecznych” itd. Profesor żąda głowy Ciechanowicza. Przeciwko zuchwałemu docentowi zabiera również głos macierzysta katedra filozofii w Instytucie Pedagogicznym, a zebranie partyjne komunistów Instytutu, wtórując Sajudisowi „potępia siejące niezgodę między narodami wystąpienia J. Ciechanowicza, jego przemówienia i dezinformacje na temat prasy, organizacji naukowych i społecznych”. Zebranie nia zasypia gruszek w popiele. Postuluje „wyrzucenie Ciechanowicza z pracy, postawienie go przed sądem, wydalenie z Litwy” itd.

Wszystko to dzieje się wczesną wiosną 1989, w dobie wielkiego moralnego i narodowego odrodzenia Litwy, u początki drogi. Tylko dlaczego metody tej akcji, wypisz, wymaluj, przypominają tak bardzo lata wielkiego przyjaciela wszystkich narodów Josifa Wissarionowicza Dżugaszwili? Zaklęty krąg stalinowskiej deformacji? Owoc wynaturzeń i obciążeń tamtych lat? I rektor wyrzuca niebezpiecznego prowodyra. Sprawiedliwość tryumfuje. Stosunki polsko-litewskie i litewsko-polskie na Litwie pozbawione zostają konfliktogennych źródeł. Wszyscy oddychają z ulgą. Potem tylko, już po herbacie, wspólna komisja Ministerstwa Szkolnictwa Republiki i Komitetu Centralnego KP Litwy wydała w tej sprawie nieprzyjemny komunikat. Otóż – jak pisze Sienkiewicz – „członkowie komisji w obecności ministra przesłuchali nagranie wystąpienia J. Ciechanowicza na zebraniu w Maisziagalskim DK i uznali, że nie ma tam ani jednej wypowiedzi godzącej w honor Litwinów, obrażającej ich uczucia narodowe! Tym samym za bezpodstawne uznano wszystkie oskarżycielskie publikacje, listy i uchwały, jedna surowsza i absurdalniejsza od drugiej! Wystarczyło tylko rzecz potraktować bez uprzedzeń. Obiektywnie. Mechanizm jednak już się rozkręcił. Cel został osiągnięty”.

Może tylko nie do końca, skoro wkrótce potem, 8 kwietnia br., Ciechanowicza wybrano posłem (deputowanym ludowym) do Rady Najwyższej ZSRR. Pozostawił na pobitym polu Wirgiliusa Czepajtisa, sekretarza generalnego Sajudisu, co w przekładzie na stosunki polskie wygląda tak, jakby w demokratycznym głosowaniu wygrał z najpierwszymi przywódcami Solidarności, poza Wałęsą. Przeciwnicy mówią co prawda, że wygrał głosami Polaków i Rosjan, którzy zjednoczyli się w tej sprawie – ale co z tego? A kto miał na niego głosować? Litwini?

Opisałem tak dokładnie aferę wokół Ciechanowicza, ponieważ jest ona częścią większej sprawy. Sprawa zaś nazywa się równouprawnieniem i prawami Polaków na Litwie, widzianymi nie z perspektywy Warszawy, lecz Wilna. Z perspektywy Warszawy, Krakowa, widzi się i liczy tylko imponujący wszystkim głęboki ruch wyzwoleńczy Litwinów. Ich dążenie do niepodległości i autonomii. Ale z perspektywy Wilna pojawiają się cienie obok tego blasku. Cienie nietolerancji. Skutki wieloletnich uprzedzeń. Przejawy zrozumiałego skądinąd w latach ożywienia szowinizmu. A nas – Polaków i Litwinów –nie stać na konflikty. Łączy nas wspólnota, nie sprzeczność interesów. Przyszłość, która się rysuje w ramach wspólnej i wolnej Europy, Europy Ojczyzn, powinna być przyszłością współpracy i tolerancji, rzetelności i prawdy – wszystkich wobec wszystkich. A to, co się w tej sprawie nad Wilią dziś dzieje, nie zawsze ma, niestety, taki charakter. Być może i my nie jesteśmy bez winy. Być może stajemy się uczuleni na sposoby postępowania litewskich władz i litewskiego społeczeństwa, bo lepiej widzi się i czuje przejawy niechęci niż lojalności i dobrej woli z przeciwnej strony. Ale gdy napięcia przenoszą się na miejsca kultów religijnych, gdy prężny litewski Kościół katolicki staje się terenem relacjonowanych tu uczuleń, a wierni zbierają podpisy przeciwko odprawianiu w ich świątyniach nabożeństw w języku polskim, litewska zaś hierarchia lokuje księży-Polaków w parafiach litewskich, księży-Litwinów w parafiach polskich, a będący zawsze bastionem polskości polski Kościół katolicki na Litwie przeżywa wraz z wiernymi swoje trudne dni, to nie jest dobrze i nie powinniśmy udawać, że nic się nie dzieje. Nawet jeśli kochamy Sajudis i życzymy Litwinom jak najlepiej. Zwłaszcza jeśli życzymy im jak najlepiej!

A przecież usunięcie przedmiotu sporu, tj. wprowadzenie rzeczywistego równouprawnienia ludności polskiej na Litwie i garść przywilejów na dodatek – takich jak równoległość (obok litewskiego) języka polskiego w okręgach o przewadze ludności polskiej jako drugiego języka urzędowego, proporcjonalne przedstawicielstwo we władzach państwa i regionu, samorząd terytorialny, konsekwentny system nauki od pierwszej do dwunastej klasy i zapewnienie uczącej się tam młodzieży odpowiednich polskich książek, dwugodzinny (w tygodniu) program TV wileńskiej w języku polskim – mieści się w regułach każdej demokracji. Więcej, jest jej warunkiem i sprawdzianem. Także wówczas, gdy oczekiwania te wzbogaci się jeszcze o postulat utworzenia w Wilnie finansowanego z Warszawy ośrodka kultury polskiej, katedry filologii polskiej na uniwersytecie (której tam nie ma!), dostępności wyższych szkół na Litwie dla młodzieży polskiej (w tym i seminariów duchownych) i gdy w katedrze pozwoli się odprawiać msze święte również po polsku, bo jak dotąd odprawia się je tam jedynie po litewsku. A może wrócić trzeba do łaciny? Wszystkie te oczekiwania i potrzeby jasno i lapidarnie w 105 numerze „Gazety Wyborczej” opisał Marek Jarosław Rymkiewicz i tam odsyłam zainteresowanych.

Ogromnie charakterystycznym zjawiskiem obecnych procesów emancypacyjnych i narodowych w Związku Radzieckim są napięcia poziome, mocniejsze od napięć pionowych. Ważniejszym przeciwnikiem, okazuje się najczęściej sąsiad, nie centrala. Nad wyraz perfidna i skuteczna polityka narodowościowa stalinizmu, zmierzająca do rusyfikacji i wynaradawiania całych narodów, odzywa się dziś jeszcze swoim groźnym echem, a „polska karta” skutecznie i bardziej świadomie, niż się nam wydaje, używana wówczas nad Wilią (chodziło o ukierunkowanie nienawiści, o sianie niezgody) nie powinna być nadal w użyciu. Przeciwnie. Jak najszybciej pozbyć się musimy tego hańbiącego dziedzictwa.

Bo nad Wisłą i nad Wilią wszędzie tam, gdzie mówi się, myśli i czuje po polsku, jesteśmy po stronie litewskiego dążenia do autonomii, a może nawet emancypacji. Nasze interesy są wspólne, jak wspólna jest historia. Ale by się one mogły spełniać, z tamtej strony pojawić się powinny pojednawcze gesty, bo nie wystarczą słowa. Potrzebne są do tego – być może – wzajemne rozmowy. Tylko kto z kim ma rozmawiać? Polakom na Litwie, słabo zorganizowanym i nie posiadającym dostatecznie wyrazistej reprezentacji, potrzebne jest przede wszystkim rzetelne przedstawicielstwo. Zespół ludzi reprezentujących wszelkie orientacje i odcienie, a także sytuację trzystutysięcznej społeczności polskiej na Litwie, koniecznie z udziałem i przy czynnym współdziałaniu polskiego Kościoła katolickiego na Litwie! Potrzebny jest „okrągły stół” zdolny do myślenia w kategoriach obustronnej narodowej strategii. Otwarty na przyszłość. Obznajomiony z realnością wzajemnych interesów i perspektyw. A nie – jak dotąd – ciągnący za sobą dawne obciążenia i alergie. Wiodący do wspólnoty, nie autarkii.

W Wilnie pojawiają się pogłoski, że strona litewska, konkretnie Sajudis, chce zaprosić do takich rozmów... krajową Solidarność. Ale to nie jest dobry pomysł. My się na sprawach znad Wilii, zaniedbywanych dotkliwie przez 45 lat, nie za dobrze znamy, o czym aż za dobrze świadczą wypowiedzi Wałęsy i Ślisza, a miejscowi Polacy wiedzą wszystko. Jeśli chcemy, żeby nic o nas bez nas, szanujmy wobec innych tę zasadę. I nie ulegajmy sentymentom. Mit, pozór czy potrzeba to za mało, by pragnienia brać za rzeczywistość, a to, co być powinno, za to, co jest. W czasie, gdy granice nasze niemal są otwarte (bo tylko handel broni się zarządzeniom uprawniającym do zakupów jedynie obywateli własnej republiki, nie licząc jedzenia w drobnych ilościach) poruszony tu temat może okazać się ważnym tematem również dla „Polityki” i „Tygodnika Powszechnego”. Może głos zabiorą historycy? Może Kościół?

Bo nam, po obu stronach granicy, nad Wilią i nad Wisłą, potrzebny jest przede wszystkim rozsądek. I odrobina wyobraźni. I może jeszcze, kto wie, szczypta dobrej woli?”

Jan Paweł Gawlik

Autor tego artykułu dokładnie wyczuł przyszłą zdradę interesów narodowych polskich przez drugą „Solidarność” i haniebne upodlenie Polski, zdradzającej swe wierne dzieci, a finansującej polskojęzycznych agentów Saugumy, co więcej, pacyfikującej rodaków na Wschodzie i Północy.

* * *

W jesieni 1989 zorganizowano w Warszawie kolejny polsko-litewski „okrągły stół”, do udziału w którym zaproszono (jak mawiano w Wilnie, „dobrane” przez służby specjalne) osoby, mające reprezentować rzekomo różne nurty zarówno w łonie społeczności litewskiej, jak i polskiej po obydwu stronach granicy. Marek Sarjusz-Wolski zamieścił o tym spotkaniu w „Przeglądzie Tygodniowym” (nr 46) paszkwil pt. „Dwa brzegi”:

„Dialog litewsko-polski zaczyna coraz bardziej przypominać walenie głową w mur. Na murze pojawia się coraz więcej prowokujących napisów. Nasza strona bierze wtedy rozbieg i... I nic. Nie słychać nawet głuchego łomotu. Jakby to nie była ściana, tylko mgła. Korzyść z tego taka, że nie boli głowa, a w sercu pozostaje uczucie moralnej satysfakcji, że po raz kolejny wykazaliśmy dobre chęci. Może to jednak wystarczyć najwyżej do wybrukowania piekła. Jak bowiem słusznie zauważyła pani Teresa Biedulska w czasie obrad tzw. litewsko-polskiego okrągłego stołu – „do wybudowania mostu potrzebne są jednak dwa brzegi rzeki”. (Warszawa, 28 X 1989).

Piszę „tak zwanego” wbrew sobie, bo zauroczony nie tyle symboliką, co efektami, jakie w naszą rzeczywistość wniósł mebel o tym kształcie, szczerze liczyłem na to, że i teraz dopomoże on w przełamaniu bariery niechęci, jaka wyrosła niepostrzeżenie na granicy litewsko-polskiej.

Pomysł narodził się pół roku temu w środowisku członków Ogólnopolskiego Klubu Miłośników Litwy. Jego prezes, dr Leon Brodowski z uporem broni humanistycznej zasady dialogu jako metody służącej wzajemnemu poznaniu i zrozumieniu, bez którego niemożliwy jest prawdziwy kompromis. Oto więc, jeszcze w czerwcu zaproszono do wspólnego stołu cztery strony zaangażowane w konflikt: Litwinów z Wilna i ich rodaków mieszkających w Puńsku i w Sejnach; naprzeciwko nich mieli zasiąść Polacy z Wileńszczyzny i gospodarze. To spotkanie nie miało niczego rozstrzygać. Organizatorzy podkreślali, że może być ono jedynie wstępem do poważnych negocjacji, które nie mogą toczyć się ani w Warszawie, ani w Moskwie, lecz tylko w Wilnie.

Nasze przedmoście zostało obsadzone uczciwie i chyba najbardziej kompetentnie, jak to było możliwe. Obok naukowców i dziennikarzy od lat interesujących się historią i współczesnością Litwy, wokół stołu zasiedli członkowie parlamentu i przedstawiciele rządu, politycy związani z „Solidarnością” i działacze gospodarczy. Z Wilna przyjechał Jan Sienkiewicz, przewodniczący Związku Polaków na Litwie, jego zastępca – Czesław Okińczyc, Anicet Brodawski, deputowany do Rady Najwyższej ZSRR i prof. Medard Czobot.

Litwinów polskich reprezentowali Józef Forencewicz, prezes Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego i Romuald Witkowski. Natomiast czwartej strony praktycznie nie było. Obrona litewskiego przyczółka przypadła w udziale prof. Czesławowi Kudabie, przewodniczącemu litewskiego Funduszu Kultury, lecz ani razu nie poprosił on o głos. Bronił go ks. Mikutaviczius, proboszcz parafii Matki Boskiej w Kownie i Irena Czekmonas. Nic im nie ujmując, w najmniejszym stopniu nie są oni ludźmi polityki. Przykre, że Vytautasa Landsbergisa, przewodniczącego Rady Sejmu „Sajudisu”, widziano dzień wcześniej w Warszawie, zdążającego w kierunku Budapesztu. Wirgiliusz Czepaitis, sekretarz generalny „Sajudisu” zadzwonił z informacją, że nie przyjedzie, bo jest chory. Obaj byli zaproszeni już kilka miesięcy temu, lecz nie przysłali nawet zdawkowego telegramu, który mógłby świadczyć, że w ogóle są całą sprawą zainteresowani. Jeśli miał to być celowy afront, to z pewnością udało się. Nie zwalnia to nas jednak od pytania, dlaczego nie chcieli przyjechać?

Jest kilka możliwych odpowiedzi, z których najprostsza wydaje się być najpełniejsza – po prostu do niczego im to nie było potrzebne. Władze litewskie, tak jak i liderzy „Sajudisu”, nad dialog wydają się przedkładać politykę faktów dokonanych. Podczas gdy Klub Miłośników Litwy uruchomił na Uniwersytecie Warszawskim otwarte dla wszystkich Studium Wiedzy o Litwie (znów to samo: poznajmy się, żeby się zrozumieć), Wilno drastycznie ograniczyło ruch turystyczny. Głowa i mur. I po co mieliby przyjeżdżać? Żeby przekonywać o tym, że 150 tysięcy wygłodniałych polskich turystów ogołaca litewski rynek? A może mieliby przyjechać po to, żeby z ust swoich rodaków z północnej Suwalszczyzny usłyszeć, że opisy prześladowań, jakie cierpią w Polsce są – delikatnie mówiąc – nadużyciem? Działacze „Sajudisu” (jest to dziś właściwie jedyna siła polityczna na Litwie mająca realne wpływy) od początku starali się unikać jakichkolwiek zobowiązań. Wolą mgławicowe hasła, za którymi nie stoją konkrety. Lubią podkreślać, że oni pragną najlepiej, ale spętani są wolą ludu, który żąda całej prawdy o zbrodniczej działalności AK, który ma dosyć polskiego nacjonalizmu i najazdu handlarzy z południa.

Z tymi wszystkimi wątpliwościami usiądźmy jednak za „okrągłym stołem” i posłuchajmy, co mieli do powiedzenia litewscy zwiadowcy. Znalazło się bowiem w ich wypowiedziach kilka ciekawych myśli. Oczywiście należy je traktować jako prywatne, jednak nie pomylę się chyba wiele, jeśli powiem, że ich wygłoszenie miało charakter sondażowy.

Ks. Mikutaviczius: – Z konfliktu między naszymi narodami zawsze radośnie korzystała trzecia strona; czy to carska, czy sowiecka. Kościół może pomóc w jego zażegnaniu, pod warunkiem, że włączy się w to Watykan. W marcu Litwa będzie miała nowy, demokratycznie wybrany rząd. Polski rząd powinien bardzo wyraźnie określić swój stosunek do Wilna i kraju wileńskiego. Litwini muszą mieć pewność, że Polska nie chce przesuwać granic.

Irena Czekmonas: – Żeby dialog był skuteczny, musimy najpierw ustalić zasady gry. Polacy szukają na Litwie swojej przeszłości, a my chcemy was podejmować w Wilnie jedynie jako gości. Konflikt między Polakami z Wileńszczyzny a Litwinami jest wewnętrzną sprawą republiki i musi być ona wewnątrz rozstrzygnięta. Na wileńskich Polaków powinniście patrzeć nie jak na swoich rodaków, lecz jak na obywateli litewskich.

Aluzja jest wyraźna. Dialog nie powinien zaczynać się od społeczników, którzy poza sobą nie reprezentują nikogo, lecz od szczebli oficjalnych. Chodzi tu zapewne o dwie sprawy. Po pierwsze Litwa pragnie międzynarodowego uznania dla suwerenności swojego rządu (potwierdza to nie rozwiązany do dziś problem wymiany konsulów). Z drugiej jednak strony, obecne władze republiki dożywają swoich dni i z racji ich korzeni tkwiących w tzw. epoce zastoju nie reprezentują społeczeństwa i nie cieszą się jego poparciem. Trzeba więc poczekać do marca, kiedy po wygranych przez „Sajudis” wyborach powstanie nowy rząd.

Zatem wysiłki, żeby z elit obu społeczeństw stworzyć bazę intelektualną do przyszłego dialogu, są niepotrzebne. Wprawdzie tylko szaleniec lub mało zdolny prowokator mógłby imputować jakiemukolwiek rządowi w Warszawie, że o Wileńszczyźnie myśli w kategoriach przesuwania granic, lecz sądzę, że dla świętego spokoju premier mógłby takie oświadczenie złożyć. Trudno jednak oczekiwać od polskiego rządu swoistego desinteressment, jeśli chodzi o trzysta tysięcy mieszkających za tą granicą Polaków. I nie chodzi tu o bezwarunkowe poparcie każdego ich postulatu. Zapewne nie może na nie liczyć idea polskiego okręgu autonomicznego sąsiadującego z naszą granicą. Byłby to czynnik destabilizujący, który na dłuższą metę nikomu nie przyniósłby korzyści. Pomysł ten należy raczej rozpatrywać w kategoriach odpowiedzi na litewską politykę faktów dokonanych. To karta, którą można będzie cofnąć ze stołu, gdy uczciwy kompromis stanie się możliwy. Ale do tego potrzebny jest dialog!

Należy się jednak liczyć z tym, że „Sajudis” gdzie indziej będzie próbował szukać wygodnej dla siebie deklaracji, którą Litwini mogliby się posłużyć, żeby udowodnić naszym wileńskim rodakom rzecz najważniejszą. Oto społeczeństwo polskie bezwarunkowo popiera litewski ruch odrodzenia narodowego i potępia nacjonalistyczne awantury swych współplemieńców. Sądząc po komplementach, jakimi od dawna obdarzają się działacze „Sajudisu” i „Solidarności” niewykluczone, że tu będzie się szukać platformy, o jaką chodzi Litwinom. Jeśli te przypuszczenia znalazłyby potwierdzenie w faktach, byłby to dowód, że strona litewska pragnie rozmawiać tylko z tymi, którzy są im wygodni.

O tym, że wileńscy Polacy potrzebę znalezienia kompromisu odczuwają dużo bardziej niż jeszcze kilka miesięcy temu, mogą świadczyć słowa Jana Sienkiewicza: – Nie ma konfliktu. Istnieje tylko brak zrozumienia i ogromny strach po obu stronach, który uniemożliwia prowadzenie dialogu. Zmyśleniem są insynuacje, że Polacy wbijają nóż w plecy litewskiemu odrodzeniu. Wina leży w tym poprzedzającym odrodzenie okresie. Każda ze stron zajęła się tylko własnymi problemami. „Sajudis” jako ruch narodowy nie potrafił znaleźć miejsca dla Polaków. Polacy nie potrafili w sposób bezwarunkowy i jednoznaczny zademonstrować swego poparcia dla litewskich dążeń.

Ten wywód doprowadził młodego prezesa Związku Polaków na Litwie do stwierdzenia, którego polityczną wagę trudno przecenić: „Trzeba nam było podjąć ryzyko i nawet na wyrost poprzeć ruch litewski”. Czyli z jednej strony próba szantażu autonomią, a z drugiej przyznanie się do błędu, które ma sugerować, że nie należy działań obronnych traktować jako próby oderwania się od republiki. Polacy nie chcą czekać na nowy rząd w Wilnie, „który wszystko załatwi tak, że wszyscy będą zadowoleni”. Są przekonani, że kiedy Litwini przejmą faktyczną władzę, sytuacja Polaków stanie się zdecydowanie gorsza. Chcą już dziś mówić o gwarancjach. Jeśli nawet nie stricte politycznych, to przynajmniej natury moralnej. Gwarancje, na które być może trzeba będzie poczekać, powinny poprzedzić gesty. One czasem mówią więcej, choć dotyczą szczegółów. Takim szczegółem jest na przykład postulat odprawiania mszy po polsku w wileńskiej katedrze.

– Cały naród sprzeciwia się temu, bo badania archeologiczne wykazały, że to miejsce jest kolebką Litwinów – argumentował ks. Mikutaviczius. – Katedra jest symbolem odrodzenia narodowego. Jakby się czuli Polacy, gdyby w warszawskiej katedrze odprawiano mszę po niemiecku.

– Byłbym z tego dumny, bo byłby to argument świadczący na korzyść kultury polskiej i tolerancji społeczeństwa – replikował prof. Zbigniew Wierzbicki.

Zamiast gestu zadra. Doprowadziła ona nawet jednego z dyskutantów do wniosku, że niedopuszczenie Polaków do tej świątyni prędzej da się pogodzić z zasadami pogaństwa niż wiarą Kościoła, który określa się jako powszechny. Katedra jest szczegółem ważnym, bo dającym pogląd na pozycję, jaką w sporze zajęła litewska hierarchia kościelna. Aktywni kapłani są dziś bardziej działaczami narodowymi niż rzecznikami pojednania. Dlaczego nie mogą (nie potrafią? nie chcą?) sprostać roli mediatora, czy katalizatora dialogu. Zbyt dobrze wiemy, jak ważną rolę w dojściu do naszego okrągłego stołu odegrał Kościół, żeby w opcji, jaką przyjęli kapłani litewscy, nie dostrzegać zagrożenia.

– Nie można ratować własnej tożsamości na fundamentach zbudowanych z niechęci do innych, na mitach, które powstają na zamówienie – prosiła Teresa Biedulska. Cóż z tego, skoro nie było komu jej odpowiedzieć, skoro nie mogliśmy z pierwszej ręki dowiedzieć się, czego naprawdę chcą litewscy liderzy.

Od Katedry się zaczęło i na długi czas dyskusja uwikłała się w problem usuwania cierni. Wbrew pozorom nie bardzo wiadomo, jak się do tego zabrać. Większość cierni ma zdecydowanie historyczny charakter. Trudno się zgodzić z tezą, że nie sposób budować przyszłości, dopóki z ciał obu narodów nie wyjmie się uwierających zadr. Ktoś rzucił pomysł, żeby powołać mieszaną komisję historyków. Idea słuszna, lecz sądząc po zasadniczych różnicach w ocenie historycznej faktów (tu już nie chodzi nawet o interpretacje, ile o same fakty!), musiałoby to trwać latami, a efekty byłyby wątpliwe.

Więc odkreślić przeszłość i skupić się tylko na porozumieniu za wszelką cenę? Zadry będą temu przeszkadzać. Po obu stronach granicy obserwować można eskalację wzajemnych oskarżeń, których historyczny kontekst odnoszony jest najczęściej do teraźniejszości. Pat?

Można jeszcze liczyć na tonującą rolę problemów dnia codziennego, z którymi przyjdzie się zmierzyć wszystkim mieszkańcom republiki. Czy odsuną na bok historyczne zawiści? Nasza sytuacja może tu być punktem odniesienia. W tym kontekście, z warszawskiego punktu widzenia, rozwiązanie (w teorii) nie musi być trudne. Nie – dla polskiej autonomii terytorialnej i państwa narodowego. Tak – dla samorządu narodowościowego. Żeby obie strony mogły spotkać się w tym punkcie muszą wykazać dużo dobrej woli. Ryszard Reiff słusznie zauważył, że jeśli chodzi o Polaków, to „muszą się oni zorganizować w sposób demokratyczny, żeby w sposób rzeczywisty uwolnić się od wszelkich podszeptów z zewnątrz”.

Litwini, chociaż nawet z kupieckiego wyrachowania, powinni się wzajem przekonać, że państwo obywatelskie, którego wszystkie narodowości będą się czuły pełnoprawnymi podmiotami, rokuje zdecydowanie większe nadzieje na przyszłość niż narodowa twierdza, której podstawową funkcją ma być obrona historycznych (nieważne – autentycznych czy wydumanych) imponderabiliów. Oświadczenie Sienkiewicza („Chcemy suwerennego państwa litewskiego, a dla siebie gwarancji, że przetrwamy jako odrębna grupa etniczna”) ze strony polskiej może być punktem wyjścia do dyskusji o takim modelu.

Z zaszłościami historycznymi, przy dobrej woli z obu stron, można poradzić sobie za pomocą jednej mądrej myśli prof. Wierzbickiego: „Kataklizmy dziejowe nie pytały narodów, gdzie chcą mieszkać”. Zatem skutki kataklizmów, w swej zewnętrznej postaci, pozostaną nienaruszone. Naszym zadaniem jest zrobić wszystko, żeby przyjąć to jak dopust Boży i w zastanej przeczywistości urządzić się jak najwygodniej. Nie będzie to przecięciem historycznego wrzodu, który to zabieg postulowało wielu dyskutantów. Ale takie podejście może działać jak balsam. Powtarzam – przy dobrej woli obu stron.

– Tu chodzi o coś znacznie większego niż tylko stosunki polsko-litewskie – powiedział senator Ryszard Ganowicz. – Mamy do czynienia z wiosną ludów, z sytuacją, w której narody zrzucają jarzmo wymyślonego systemu.

Krzysztof Szumski, dyrektor departamentu konsularnego MSZ podzielił się z uczestnikami okrągłego stołu pewnym banałem: „Nasze społeczeństwa są po prostu na współpracę skazane”. Oczywiście wszystko można sobie wyobrazić. W tym również martwą granicę litewsko-polską, jaką była ona przed wiosną. Tylko że pomijając już ewentualne straty gospodarcze, granicy takiej oba narody musiałyby się wstydzić przed światem. To bardzo dużo. Nie tylko w kategoriach honorowych.

Nie pozostaje zatem nic innego, jak znów wziąć rozbieg w kierunku muru. Przy czym, dobrze byłoby robić to w sposób nieco bardziej roztropny niż do tej pory. W każdym murze można znaleźć szczeliny. Ani „Sajudis”, ani środowisko wileńskich Polaków nie są monolitami. Z ruchu litewskiego, który miał do tej pory charakter frontu ludowego, zaczynają się z wolna wyodrębniać konkretne opcje polityczne. Żadna z nich, w swoim programie, nie będzie mogła przemilczeć stosunku do mniejszości narodowych. Nic prostszego, jak wybrać najbardziej otwartą i rozpocząć z nią dyskusje. I nie szkodzi, że z początku będzie ona miała ograniczony charakter. Najważniejsze, że będzie to prawdziwy dialog, a nie dwa monologi, pogłębiające jedynie uprzedzenia.

Tylko taką metodą można ze szczeliny uczynić wyrwę. Po obu stronach muru zostaną wtedy zwiedzeni zwolennicy narodowych monologów. Okopy św. Trójcy pozostaną oczywiście do końca, lecz nie one będą decydować o kształcie przyszłości.

Warszawski „okrągły stół” był, wbrew intencjom jego organizatorów, kontynuacją „polityki dwóch monologów”. Czesław Okińczyc, którego pozycja w Wilnie (wiceprzewodniczący Związku Polaków na Litwie i jednocześnie – członek „Sajudisu”) jest chyba jedynym konstruktywnym drogowskazem, powiedział na zakończenie:

– Stracono dzisiaj bardzo dużo czasu. Nie znaleziono jednak sposobów na dialog, który byłby do przyjęcia przez obie strony. A to byłaby nasza jedyna szansa. Szukanie takiego dojścia do Litwinów, które byłoby dla nich do przyjęcia.

Trudne to zadanie. Wymagające pokory i gotowości do przełknięcia wielu gorzkich pigułek. Jedyna szansa.”

Swój tekst polski dziennikarz uzupełnił „listem” pt. Polska na Litwie:

„Jestem Litwinem i dwadzieścia lat mieszkam w Wilnie. Nie należę do żadnej organizacji. Interesuje mnie polska kultura i życie. Czytam waszą gazetę i spotkałem w niej materiały Marka Sarjusza-Wolskiego: „Złoty Róg”, „Listki na pamiątkę” i „Polska na Litwie”.

Korespondent Marek Sarjusz-Wolski nie zna historii Litwy, nie rozumie dobrze, co dzieje się dzisiaj na Litwie i popełnia błędy. Panie Marku, koniecznie trzeba poczytać historię Litwy i pobyć wśród Polonii na Białorusi. A teraz, co pan napisał?

„Polskiej mowy nie słyszy się już w sklepie czy autobusie...” Prosto takie bzdury pisać! Chyba pan nie był na Wileńszczyźnie. Jak rozmawiali ludzie po litewsku, polsku i rosyjsku, tak i rozmawiają. W kilku kościołach mogą słuchać Słowa Bożego w polskim języku. Wymieniam kościoły tylko w Wilnie: Św. Piotra i Pawła, Św. Teresy, Dominikanów, Kalwaryski i w Wilejce. Litwini odbudowali krzyże Antoniego Wiwulskiego i położyli nową płytę na jego grobie. Nieznani sprawcy porozbijali groby nie tylko legionistów, ale i Litwinów, i Żydów. Chuligani są nie tylko na Litwie, ale i u was, w Polsce. Wiem to z gazet.

W AK też byli rozmaici ludzie. Dużo niewinnych ludzi wygubili. Są jeszcze żywi Litwini, którym udało się uciec z rąk akowców. Pod koniec wojny Niemcy sformowali bataliony litewskie do walki z polską i rosyjską partyzantką. Ale z tych batalionów Litwini uciekali. Nikt nie chciał umierać. Niemcy ich rozbroili i wielu wygubili. O tym szeroko pisano u nas w gazetach i magazynach.

Pisze pan, skąd Polacy wzięli się na Wileńszczyźnie. Polacy na Litwie historycznej byli w przeważającej większości potomkami Litwinów i Białorusinów, głównie szlachty, która uległa kulturalnej polonizacji. Po zawarciu małżeństwa Jagiełły z Jadwigą, w 1386 roku wcielono Litwę do Polski.

Pan pisze: „W 1939 roku, kiedy Litwa wzięła udział w rozbiorze Polski...”. To nie Litwini rozbierali Polskę, ale jeszcze wcześniej gen. Żeligowski zajął Wilno i wileński kraj. A w 1939 roku Armia Czerwona przywróciła Wilno Litwinom. A jak polscy żołnierze w 1939 roku uciekali od Niemców i Ruskich, to Litwini im pomagali, dali kawałek chleba.

Teraz wróćmy do „pieriestrojki”. Litwini i „Sajudis” dobijają się większych praw dla wszystkich ludzi Litwy. Polacy mają takie same prawa jak i Litwini. Takich praw nie mają Litwini w Polsce. Flirt Polaków z „Jedinstwem”, organizacją stworzoną przez reakcyjnych Rosjan nic dobrego nie wniósł. A Jan Ciechanowicz, który wyrasta na lidera polskiej społeczności, to chytry Białorusin – Iwan Tichonowicz, który uciekł z Białorusi i chętnie dyrygując na Litwie tworzy autonomię Polaków. Iwan Tichonowicz sam w wywiadzie dla telewizji mówił, że nigdzie Polacy nie mają tyle praw i tyle szkół co na Litwie. Na Nowogródczyźnie i Grodzieńszczyźnie nie tylko nie ma polskich szkół, ale i białoruskich mało. A tam Polaków mieszka więcej niż na Litwie. Tam, panie Marku, warto pobyć i zobaczyć swoimi oczami, jak mieszkają jego rodacy. Czemu oni wszyscy starają się uciec na Litwę?

„Sajudis” wyciągnął obie ręce do wszystkich ludzi Litwy. „Sajudis” jest bardzo ważny i wszyscy ludzie mówiący po polsku powinni dobrze życzyć celom i osiągnięciom „Sajudisu”.

„Jedinstwo” kusi Polaków, ale oni mają swoje głowy. Pan Marek widać jest pupilem „Jedinstwa”, jeśli zajmuje się taką szowinistyczną pisaniną.

Na Litwie państwowy język musi być litewski, tak jak w Polsce – polski. Litwini w Polsce też nie rozmawiają po francusku.

Ja przez dwadzieścia lat sam nauczyłem się czytać i rozmawiać po polsku, a tutejszy Polak przez pięćdziesiąt lat nie nauczył się rozmawiać po litewsku. Czy to nie nacjonalizm?

Sprawę postawiono tak: jeżeli człowiek pracuje jako kierownik, to powinien znać dwa języki – litewski i rosyjski czy polski. Od szeregowych robotników nikt tego nie wymaga i nie znam przypadków uciskania z powodu nieznajomości języka.

Z uważaniem

J. Ruzginas”

OD AUTORA: Ponieważ pan Ruzginas pisze w preambule: „Nauczylamsi czytać po polsku, ale bardzo trudno pisać, bo nie wiem polskiej gramatyki”, pozwoliłem sobie list nieco „usprawnić” językowo, w niczym nie zmieniając jego treści. Poglądy zaprezentowane przez mojego respondenta nie należą wśród Litwinów do odosobnionych. Raczej wręcz odwrotnie...

Myślę, że list pozwoli zrozumieć wielu Polakom, jak trudny jest dialog, między naszymi narodami i jak długa czeka nas jeszcze droga.

Marek Sarjusz-Wolski”.

Gdy J. Ciechanowicz, reagując na to kolejne chamstwo gojskich świń, chciał na łamach „Przeglądu Tygodniowego” zaprezentować także swój punkt widzenia, przesyłając do dyspozycji redakcji nieduży tekst, nie otrzymał nawet odpowiedzi na swój list. Odtąd także w Polsce miał wszystkich obowiązywać „jedynie słuszny” pogląd, że Sajudis to „święta krowa” Litwinów, którą trzeba ubóstwiać, a Polacy Wileńszczyzny to „skomunizowany”, „antylitewski” i „prorosyjski” motłoch... Tak się zaczęło dobrowolne samoprostytuowanie się polskiej prasy i polityki... A świńska morda Sariusza-Wolskiego stała się tego antypolskiego nurtu symbolem.

* * *

Jednym z pierwszych przykładów świadomie przewrotnego i fałszywego, inspirowanego przez warszawskie służby specjalne, traktowania ówczesnych stosunków politycznych w Litwie była korespondencja z WIlna dyplomowanego imbecyla, tym razem pedalsko-talmudycznego bydlaka, Grzegorza Kostrzewy-Zorbasa pt. „Stare i nowe. Sprawy polsko-litewskie”, opublikowany przez „Gazetę Wyborczą” 23 listopada 1989 roku. O poziomie umysłowym tego pederasty, później wielokrotnie jeszcze piszącego na ten temat w prasie polskiej, może świadczyć m.in. próba interpretowania autonomii politycznej mniejszości narodowych jako „idei stalinowskiej”, jako czegoś „należącego do starego porządku”: (Czy to Stalin stworzył autonomię palestyńską w Izraelu lub baskijską w Hiszpanii oraz dziesiątki innych, łącznie z Brytyjską Wspólnotą Narodów?). Odtąd wierchuszka „drugiej” Solidarności bez zastrzeżeń przyjęła punkt widzenia Sajudisu i zwalczała (także drogą dyplomatyczną) Polaków w byłym ZSRR, używając zresztą dla „rozpracowania” i rozkładu tych środowisk także kadrowych oficerów UOP-u i innych służb specjalnych. Być może dzieje tej zdrady zostaną kiedyś jeszcze naświetlone przez sumiennych historyków na podstawie archiwalnych materiałów operacyjnych z Wilna i Warszawy. Oto zaś w całości tekst Grzegorza Kostrzewy-Zorbasa, warszawskiego śmierdziela, dający wyraz jego nikczemności i antypolskiemu zaperzeniu:

„Krążąc przez pięć dni między Wilnem a Kownem oraz między „Sajudisem” a Związkiem Polaków na Litwie przekonałem się, że korzenie konfliktu sięgają głębiej, niż to się na ogół w Polsce sądzi.

O Litwie, dumnym kraju, rozbrzmiewającym językiem ponoć najdawniejszym w rodzinie indoeuropejskiej, chyba nadal mniej wiemy niż o Chinach.

W stolicy komitet KP Litwy ma już w adresie ulicę nie Lenina, lecz Gedymina. W bardziej radykalnym Kownie natomiast Litwini gmach komitetu burzą, aby odsłonić zabytkowy kościół... Partia litewska zapowiada, że na swoim grudniowym zjeździe oddzieli się od KPZR. Lecz Litwa żyje już czym innym: lutowymi, w pełni demokratycznymi, wyborami do parlamentu, który – sądząc po powszechnych nastrojach wyborców – ogłosi przywrócenie republice niepodległości.

Przenikanie się i walka dwóch światów, ginącego z rodzącym się, jest nad Wilią i Niemnem wszechobecna. Byłoby naiwnością oczekiwać, że ominie mniejszości narodowe, zwłaszcza najliczniejsze: rosyjską i polską. Wśród Rosjan, także napływowych o wysokim poziomie wykształcenia i aspiracji cywilizacyjnych – wyraźny stał się ruch ku akceptacji dążeń litewskich. Podobnie odnosi się do nich niemała już część Polaków.

Dramat polega na tym, że w społeczności polskiej nie ukształtowała się jeszcze siła przywódcza na miarę nowej sytuacji, partner o charakterze zbliżonym do „Sajudisu” czy „Solidarności”. Stara elita polska jest naturalnym partnerem KPZR, gdzie zresztą zazwyczaj działa lub pracuje, a w Polsce – upadającego Towarzystwa Polonia. W kierownictwie „Sajudisu”, mówiąc nawiasem, też nie brak działaczy z legitymacjami KPZR, ale mniej licznych i znacznie mniej eksponowanych.

Polskich sekretarzy i instruktorów partyjnych, agitatorów i naukowych ateistów dzieli od „Sajudisu” dystans podwójny: obok narodowego – ideologiczny. Spadły na nich problemy zbyt ciężkie, by je zdołali udźwignąć. Wyzwaniem czasu jest tu wybór między formułą „człowiek radziecki pochodzenia polskiego”, a określeniem „Polak, obywatel Litwy”.

Symbolem niezdolności starszych przywódców do przezwyciężenia tej pierszej formuły może być wypowiedź jednego z nich, Jana Ciechanowicza dla warszawskiego „Ładu”, w której stwierdził, że kieruje się interesami „wielkiego mocarstwa”. [Co, gdzie, kiedy? Nie ma to, jak warszawskie prostytutki polityczne!].

„Nadzieja w tym, że na naszych oczach kształtuje się powoli elita nowa – głównie miejska – zmieniająca krajobraz polityczny, w którym wciąż łatwo kupić „Trybunę Ludu”, ale „Gazety Wyborczej” nie ma za żadne pieniądze. Przełamuje tragiczną – nie waham się rzec – izolację społeczności polskiej na Litwie od kultury politycznej Polski. W pojęciu starej kadry związki z „Solidarnością” są w najlepszym razie złem koniecznym, nowa elita oczekuje ich. Dla naukowców, nauczycieli, przedstawicieli wolnych zawodów kontakt z kolegami zarówno z Polski, jak z Litwinami jest naturalny, porozumienie realne.

I tylko oni mogą być skuteczni w obronie polskich praw. Bo nawet rozpatrując sytuację Wileńszczyzny niezależnie od polskiej polityki zagranicznej, od interesu narodowego nakazującego normalizację stosunków z odzyskującymi wolność sąsiadami – problemu Polaków na Litwie nie rozwiąże się na gruncie autonomii mniejszości narodowych. Prowadziłaby ona bowiem do podziału tej republiki, a w konsekwencji także Łotwy i Estonii, tak iż przestaną być zdolne do samodzielnego życia. Brak bowiem sił i sojuszników. Koncepcja autonomii należy, moim zdaniem, do starego porządku. Głoszono ją zawsze z Moskwy, lecz na wrześniowym plenum KC KPZR, poświęconym sprawom narodowościowym, właśnie sama Moskwa położyła jej kres. Przy czym geneza tej koncepcji nie zmienia faktu, że wielu Polaków, tzw. zwykłych ludzi mających często różne niedobre doświadczenia, uznało ją za najlepszą drogę do zaspokojenia swych praw i potrzeb.

Polską autonomię uchwalono w gminach, potem w rejonach, w czasie dwóch fal przygotowań do wspomnianego plenum. Z aparatu moskiewskiego KC wychodziły wówczas zalecenia i projekty powszechnej autonomizacji (atomizacji?) do poziomu „sielsowietów” czyli gmin włącznie. Jednakże opóźnione plenum przecięło proces, uzależniając autonomię od zgody parlamentu danej republiki związkowej.

Myślę, że to mądra decyzja. Być może uchroni ona narody między Bugiem (a nawet Odrą) i Pacyfikiem od groźnych konfliktów. Nadciąga pora kompromisów, zapewne: samorządu terytorialnego z lokalną dwujęzycznością. To jednak temat na osobne opowiadanie.

Grzegorz Kostrzewa”

Ciekawe, że w tym przełomowym okresie lat 1988/89 właśnie prasa „reżimowa” („Życie Warszawy”, „Przyjaźń”, „Dziennik Polski” itp.) pisały o sprawach kresowych w sposób naprawdę poważny, kompetentny, patriotyczny, podczas gdy „opozycyjny” „Tygodnik Powszechny” czy „solidarnościowa” „Gazeta Wyborcza” zawsze w stosunku do nich zachowały się w sposób niegodziwy. Po roku 1990, gdy kluczowe stanowiska w państwie i mediach obsadzono antypolską nomenklaturą pseudosolidarnościową, faktycznie tylko prasa narodowców zachowała przyzwoitość. Prawie cała reszta zademonstrowała kliniczną podłość, dwulicowość, chamstwo i głupotę. W roku 1989 jeszcze dało się niekiedy usłyszeć głos osób przyzwoitych.

* * *

5 grudnia białostocka „Gazeta Współczesna” zamieściła tekst Józefa Makowieckiego „Nie chcemy być ignorowani” w rubryce „Widziane zza miedzy”:

„W ubiegłym tygodniu zakończyły się w Białymstoku I spotkania z literaturą pogranicza kultur. Uczestniczył w nich doc. Jan Ciechanowicz, deputowany ludowy z Litwy, reprezentujący Polaków w Radzie Najwyższej ZSRR.

– Witamy w naszej Redakcji. Jak nam wiadomo, jest Pan aforystą, a tu przecież króluje proza i poezja?

– To prawda. Moje aforyzmy znalazły się w kilku tomach zbiorów. Publikowałem je również w języku białoruskim, litewskim, rosyjskim i polskim w różnych periodykach. Ale do Białegostoku sprowadziły mnie inne sprawy.

– A więc nie tylko tęsknota za Macierzą i obcowanie ze sztuką?

– Jestem tu jako polityk, ale też jako naukowiec. Sytuacja Polaków w ZSRR nadal jest bardzo trudna. Mimo, że przebudowa trwa już pięć lat, to nie jest jeszcze tak dobrze, jak oczekujemy. Michaił Gorbaczow mówił o zadośćuczynieniu moralnym i materialnym krzywdom Tatarów, Niemców nadwołżańskich, Kurdów, Koreańczyków, Greków. Jednak dotąd nie zdarzyło mu się wymienić w tej masie narodowościowej – Polaków. A według naszych obliczeń sami Polacy stanowią tak liczną grupę narodowościową, jak wszystkie wymienione narody razem wzięte.

– W ostatnich latach nastąpił przecież liczący się zwrot ku lepszemu. Jeździmy w miarę swobodnie choćby do Katynia. Trwa ożywiona wymiana przygraniczna. Tysiące ludzi każdego dnia wymija się w obydwu kierunkach na wszystkich przejściach granicznych w ZSRR.

– Jest to bardzo, jak mi się wydaje, optymistyczna ocena. Od kilku lat głośno artykułujemy naszą obecność w ZSRR. Zmieniło się tyle, że możemy mówić o naszych sprawach. Problem polski istnieje nadal i jest bardzo aktualny. Celem mojej wizyty w Białymstoku, jako polityka, jest właśnie zwrócenie uwagi społeczności polskiej na nasze problemy.

Jest nas ponad 300 tys. osób. W samym Wilnie stanowimy 20 proc. mieszkańców.

– Jakie znaczenie miało to kilkudniowe spotkanie naukowców, literatów, ludzi emocjonalnie związanych z szeroko rozumianym pograniczem, poza tym, że się spotkaliśmy i przypomnieliśmy zapomniane strofy i zdarzenia z przeszłości?

– O to właśnie chodzi przy takich spotkaniach. Jestem przecież naukowcem. W prasie polskiej ostatnio pojawiają się dosyć liczne wypowiedzi na temat Polaków na Litwie, Białorusi i w całym Związku Radzieckim. Możemy mówić nawet, że zapanowała moda na zajmowanie się problematyką polską w ZSRR. Jak każda moda jest to zjawisko nie pozbawione pewnych irracjonalnych elementów. Dzisiaj właściwie każdemu Polakowi wydaje się, że zna tę problematykę na tyle, że może siąść do maszyny, napisać, opublikować swoje przemyślenia. A powstają rzeczy zupełnie pozbawione sensu.

– Jest Pan bardzo surowy w swojej ocenie. Oddajmy więc świadectwo prawdzie. Proszę spróbować prostować to, co zostało wypaczone w obrazie Polaka na terenie ZSRR.

– Proszę bardzo. Oto w „Gazecie Wyborczej” od wielu miesięcy modne stało się pisanie o Polakach wileńskich. Przy tym imputuje się nam i mnie osobiście, że rzekomo wbijamy nóż w plecy litewskiemu odrodzeniu narodowemu. Aktywiści Sajudisu używają dosłownie takich określeń. Jest to zwyczajne pomówienie. My Polacy, jako zwyczajni ludzie, jesteśmy za ich odrodzeniem, suwerennością i samookreśleniem. Podobnie dobrze życzymy Rosjanom i wszystkim naszym współobywatelom. Przez całe półwiecze byliśmy niedostrzegani, spychani na margines normalnego życia. Chcemy teraz podnieść się nieco z klęczek.

A jednak spotykamy się ze sprzeciwami nie tylko ze strony biurokracji, a także nieformalnych organizacji. Gdy jadą do Warszwy, mówią, że Polacy z Wileńszczyzny są ręką Moskwy, gdy są w Moskwie, twierdzą akurat coś odwrotnego – jesteśmy ręką Warszawy. A my jedynie co chcemy, to żeby zapewniono nam równe warunki życia w sferze kultury oraz ekonomiki.

– Proszę jednak spróbować naświetlić to wszystko, co pokazywane jest przez publikatory w krzywym zwierciadle w odniesieniu do Polaków zamieszkujących Litwę.

– Zajmuję się nie tylko historią filozofii, ale również historią kultury. Chciałbym zaapelować, korzystając z pośrednictwa „Gazety”, do polskiej społeczności, dziennikarzy, uczonych, żeby – skoro już piszą na nasze tematy, zajmują się nami – czynili to kompetentnie. Należy zapoznać się najpierw z sytuacją historyczną i etnograficzną regionu, o którym się chce pisać. Nie należy nazywać nas spolszczonymi Litwinami czy spolszczonymi Białorusinami. Nie powinno się nas posądzać o to, czego nie robiliśmy i czego nie zamierzamy w dalszym ciągu robić.

– W ZSRR przebywał premier Polski Tadeusz Mazowiecki. Czego się pan spodziewał po tej wizycie dla Polaków na Litwie?

– Nie chodzi o samą Litwę. My – Polacy żyjemy na Ukrainie, Litwie, Białorusi, Łotwie, nawet w Kazachstanie. Poprzednie rządy nie interesowały się nami wcale. Przez dłuższy czas nasze istnienie było ignorowane przez władze polskie. Dopiero w 1984 roku, podczas pobytu w Moskwie gen. Wojciech Jaruzelski ujął się za nami. Następnie w Wilnie Generał spotkał się z Polakami,co dodało nam otuchy, wzmocniło, zaktywizowało, dało wiarę, że nie wszystko jest stracone. Wizytę Generała przeżyliśmy niemal tak samo jak wybór Karola Wojtyły na papieża. Był to pozytywny bodziec psychologiczny. Od tego czasu coraz odważniej zaczęliśmy sobie poczynać.

– Ale problemy nadal pozostały, o czym Pan mówi niejednokrotnie?

– To prawda, ale teraz mówimy otwarcie o naszych problemach. A spotykamy się z niechęcią i maskowaną nieżyczliwością ze strony wielu nieformalnych organizacji powstających obecnie w ZSRR. Ale niech to pana nie dziwi. Przecież wystarczy rozejrzeć się wokół sąsiadów Polski, by się o tym naocznie przekonać. U wszystkich mamy złą prasę. I my również jako cząstka narodu polskiego spotykamy się z tym odium. Spodziewamy się więc otwartego postawienia kwestii Polaków radzieckich przez Tadeusza Mazowieckiego. Dlaczego kilkumilionowa społeczność polska nie ma żadnego wydawnictwa, czasopisma...

– „Czerwony Sztandar” wydawany jest przecież w języku polskim w Wilnie?

– Jest to organ Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Litwy, a powołany był w czasach stalinowskich, w 1953 jako zwyczajna „gadzinówka”. Inna rzecz, że ta gazeta zatrudniała wielu uczciwych ludzi, zrobiła też wiele dobrego. Ale zamysł był inny. Ona nie mogła być inna. Ale podkreślam, że było w niej wielu rzetelnych i uczciwych dziennikarzy. Nam chodzi o nasz organ. Niemcy mają swój „Neues Leben”, a Żydzi „Sovietysz Heimłand”. Nie jesteśmy separatystami, nie chcemy przyłączenia Wilna do Polski. To byłoby utopią. Chodzi nam tylko o równouprawnienie. Żebyśmy mogli uczyć nasze dzieci w polskich szkołach, czytać po polsku, wydawać naszych autorów. Tylu przecież mamy poetów, np. Alicja Rybałko, Romuald Mieczkowski... itd. Wszyscy piszą do szuflady.

– Jest pan po raz drugi na Białostocczyźnie. Jakie zmiany zauważył pan od czasu swojego poprzedniego pobytu w naszym mieście?

– Jak każdy Polak czujęsię tu zawsze dobrze. Po roku, bo tyle czasu minęło od mojego poprzedniego pobytu, wydaje mi się, że ludzie są spokojniejsi i pogodniejsi. Byłem przy okazji w kilku sklepach. Z wielką przyjemnością dostrzegłem, że zaopatrzenie jest lepsze, aniżeli było prze rokiem.

Rozmawiał:

Józef Makowiecki”

W grudniu 1989 odbywał się w Moskwie II Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR, o którym 11 grudnia pisałem do Wilna do rodziny: „Drodzy i Kochani! Mija drugi dzień mego pobytu w Moskwie na II Zjeździe Deputowanych Ludowych. Dziś posiedzenia miały tylko tzw. grupy robocze, dla mnie zaś to był dzień udzielania wywiadów. Początkowo poszła do eteru 5-minutowa rozmowa „na żywo” dla Radia „Majak”, potem zapis dla Radia BBC, następnie 2-godzinna rozmowa z panią T. Elain Carey z „Cox-Newspapers” (USA) i z moim znajomym panem Schodolsky’m z „Chicago Tribune”. Omówiliśmy wiele zpraw, nie wiem, co im z tego wyjdzie”....Wiadomo jednak było, że kręci się tu dookoła mnóstwo rozmaitych agentów różnych służb, akredytowanych jako rzekomi dziennikarze. Należało być ostrożnym i nie wyskoczyć przedwcześnie z tym, co się naprawdę myśli. Tylko agenci KGB wiedzieli, jakie są plany partii, dotyczące demontażu ZSRR. Ja do tego dobranego grona nie należałem. 12 grudnia z kolei pisałem: „Drodzy i Kochani! Minął oto pierwszy dzień ogólnych obrad II Zjazdu. Nie mogłem dosiedzieć do końca i przed 21 opuściłem obrady w obliczu faktu, iż Ormianie i Azerowie ponownie urządzili między sobą ordynarną połajankę na sali posiedzeń parlamentu. Wstrętnie było słuchać, jak profesor Ambarcumian, znakomity astrofizyk, siedzący w kilku metrach ode mnie, skacze i babskim głosem wykrzykuje zupełnie głupie frazesy. Inni też byli poniżej wszelkiej krytyki. Niezbyt to podobne do obrad cywilizowanego parlamentu.

Okropnie wypadli Litwini. Jeden z nich zupełnie niesprawiedliwie, ale z głupią natarczywością, zarzucił Gorbaczowowi kłamstwo, powiadając, że „ponieważ Astrauskas (prezydent Litwy) jest chory, to miejsce w prezydium II Zjazdu zajmie K. Uoka. Ten zaś ostatni wszedł na trybunę i rąbnął, że to łgarstwo, że Astrauskas nie jest chory, znajduje się na sali obrad wśród gości, a w prezydium nie może zasiadać, bo jest draniem, którego naród litewski nie wybrał na deputowanego ludowego ZSRR... Po chwili rozgorzała burza. Chamstwo goniło chamstwo. Wyszło na jaw, że Litwini dostarczyli Gorbaczowowi fałszywą informację... W tej chwili Uoka, zasiadający już w prezydium, uczyniłby bardzo pięknie, przepraszając Gorbaczowa i korpus deputacki. Ale jak to uparty Litwin napisał Prezydentowi notatkę, że jakoby nie wie, z jakiego powodu miałby kogoś przepraszać. Przemówił też z trybuny w sposób równie tępy, co niegodziwy i pokrętny, przez co atmosfera jeszcze bardziej się zaogniła.

Pobiegł więc na trybunę (na żądanie zjazdu) „autorytet moralny”, profesor Statuleviczius, starosta delegacji litewskiej. Ponieważ siedzi obok mnie, zdążyłem szepnąć, by uprzejmie, dyplomatycznie i godnie wyraził ubolewanie i jednym zdaniem przeprosił prezydenta Gorbaczowa za spowodowane przez delegację litewską zamieszanie.To by natychmiast incydent wyczerpało. Ale i tego człowieka nie stało choćby na szczyptę uczciwości i męstwa. Też kręcił i usiłował we właściwy poszczególnym Litwinom perfidny sposób zwalić winę na jakichś bliżej nie określonych... Ukraińców, których jakąś rozmowę o Astrauskasie miał w przededniu słyszeć. Atmosfera jeszcze bardziej się pogorszyła. Coraz to kolejni mówcy zarzucali Litwinom tchórzostwo i brak godności. A gdy Landsbergis i Brazauskas zachowali się na trybunie w równie niezręczny sposób, piorąc publicznie swe domowe brudy, stało się jasne, że Litwini wychłostali sami siebie w sposób zaiste genialny, stali się pośmiewiskiem i na zawsze stracili resztki szacunku ze strony parlamentu.

Ich sojusznicy z Łotwy i Estonii aż się za głowy chwytali z przerażenia, bo przecie „Bałtowie” pasowali wówczas sami siebie na „prawdziwych Europejczyków”, a okazali się zwykłymi nieokrzesanymi dzikusami.

Ciekaw jestem, czy na jutro wymyśla jakieś nowe perfidne głupstwo i się jeszcze głębiej pogrążą, czy jednak stać ich będzie na odrobinę dżentelmeństwa i uczciwości. Ich położenie jest fatalne, bo nawet jakiś czaban z Kirgizji domagał się usunięcia Uoki „z trybuny”, jak on nazywał stół prezydialny. W końcu uśmiałem się na dobre na widok tych niesamowitych litewskich niezręczności. Trudno, oni po prostu nie dorastają do poziomu, jaki jest wymagany w cywilizowanym kraju i parlamencie. I okazali dziś to z całą wyrazistościa...

Dzisiejsze obrady, niestety, wykazały, że widocznie Boże Narodzenie przyjdzie mi spędzić w Moskwie, bez was, co mnie okropnie martwi. Napchano do planu obrad masę różnych tematów i nikt ich nie omówi nawet w ciągu 2 tygodni, nie mówiąc o 10 dniach. (...) Na razie żegnam was i serdecznie ściskam”...

W dniu następnym, 13 grudnia 1989 roku pisałem: „Drodzy! Dziś miałem dość łatwy dzień, bez nerwów, bo poświęcony zagadnieniom ekonomiki, które mnie raczej mniej interesują niż kwestie polityczne. W pierwszej połowie dnia nie było delegatów od Armenii, prócz pierwszego sekretarza KC i jego zastępcy, urządzili bojkot na znak protestu, że zjazd nie uległ ich presji i nie potępił Azerbejdżanu. W ogóle to najbardziej bezczelnie i prymitywnie zachowują się właśnie reprezentanci narodowości bałtyckich i kaukaskich, cechuje ich podobne zadowolenie z samych siebie, prostacka pycha i pewność, że są pępkiem tego świata – cecha charakterystyczna ciemnych durniów.

Wieczorem wyszedłem z obrad nieco wcześniej i idąc ulicą Gorkiego oglądałem centrum Moskwy. Wszędzie kolejki za byle czym. Pół roku temu było lepiej. W księgarni „Freundschaft” nabyłem bardzo ciekawą książkę Waltera Boettchera „Kultur im alten China”. Teraz czytam.

Przed chwilą dzwonił do mnie z Wilna Witold Markiewicz, zawiadomił, że Wydawnictwo „Periodika” zaczęło –wbrew podpisanej umowie – „kręcić” i chce uniknąć wydrukowania mojej książki. Ktoś skądś dzwonił do redaktora oficyny i domagał się wycofania z uzgodnionej umowy. Cóż za poziom jednak mają ci ludzie, pożal się Boże! I to we wszystkim, do czego się zabiorą. Bydło, dzikie, bezrozumne bestie, strute własnym nienawistnym usposobieniem”...

* * *

28 grudnia 1989 roku „Czerwony Sztandar” zamieścił następujący tekst:

„II Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR

Przemówienie deputowanego J. Ciechanowicza,

docenta Katedry Filozofii Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego

(Wileński Październikowy Okręg Terytorialny)

Szanowny towarzyszu Prezydencie, Wysoka Izbo! Zwykle uważamy ze godne uwagi tylko te myśli, które są podobne do naszych własnych, inne zaś odrzucamy. Chciałbym przedstawić wam punkt widzenia w omawianej kwestii po większej części ludności rosyjskojęzycznej i polskiej Wileńszczyzny Litewskiej SRR. Proszę was wysłuchać mnie, nawet jeśli niektóre moje sądy wydadzą się sporne.

Komitet Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR, według naszego głębokiego przekonania, musi być utworzony i powinien niezwłocznie przystąpić do pracy. Zatrzymam się na jednej z przyczyn tego. Wielu niepokoi fakt, że etniczny egoizm i szowinizm, których niedawno także nie byliśmy pozbawieni, jednakże nieco krępowaliśmy się, zaczęto dzisiaj uważać niemal za oznakę dobrego tonu. Stało się modne troszczyć się tylko o prawa i interesy swojego narodu, depcząc jednocześnie słuszne dążenia innych. Zdarzało się, że prawie w ogóle przestawaliśmy rozumieć i używać w stosunkach wzajemnych uniwersalnego języka etycznych norm i wartości. Naszemu wielkiemu i dzisiaj wolnemu mocarstwu grozi rozpad na szereg mikroskopijnych księstw, w których narody, obywatele i języki będą uplasowane według zasady kastowo-hierarchicznej. Nie sądzę, że da to dobre wyniki. Razem znaleźliśmy się w biedzie i tylko razem potrafimy ją przezwyciężyć.

Komitet Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR powinien odegrać dominującą rolę w stabilizacji sytuacji w kraju. Powinien on likwidować wszelkie próby ograniczania praw człowieka, w tym próby maskowane rzekomą troską o losy przebudowy. W niektórych republikach oficjalne władze i kierownictwo nieformalnych ruchów osiągnęły po prostu szczyty doskonałości polegającej na tym, że pod pretekstem przebudowy wprowadza się porządki i normy dyskryminujące, bezbronne wobec zorganizowanej samowoli, mniejszości narodowe. Ludzie są niezadowoleni z opieszałej pracy organów państwowych i ich kierowników, którzy robią dobrą minę do złej gry, nie zapewniają funkcjonowania norm prawnych w wielu republikach kraju. U nas w Związku istnieją, na przykład, akty normatywne, przewidujące odpowiedzialność wobec prawa za poniżenie godności narodowej i za propagandę waśni narodowościowych. Dlaczego nie stosuje się ich? Jest to igranie z ogniem, które doprowadziło już, nawiasem mówiąc, do pożogi w niektórych regionach kraju, do śmierci setek ludzi.

Ale iskry tlą się także w innych miejscach. Pozwólcie, że zilustruję to przykładem. Powiedzmy, w prasie Litewskiej SRR propaganda antypolska ma zmasowany i systematyczny charakter, nie mający precedensu w dzisiejszej prasie światowej, przy czym odnoszą sukcesy w tej brudnej sprawie zarówno organy opozycyzne jak też oficjalne. A przecież Polacy stanowią około 80 proc. mieszkańców Wileńszczyzny. Polska zaś jest bardzo ważnym sojusznikiem politycznym i militarnym ZSRR. I w Warszawie wiedzą, oczywiście, o antypolskiej propagandzie w niektórych naszych republikach związkowych. Wiedzą o zniszczeniu setek polskich cmentarzy, świątyń, o sytuacji nie do pozazdroszczenia Polaków radzieckich w sferze kultury i oświaty. O tym, że powiedzmy, w Litwie miejscowym autorom polskim nawet na swój koszt pod różnymi naciągniętymi pretekstami nie pozwala się wydawać książek w języku polskim. W innych republikach sytuacja nie jest lepsza.

Z uzasadnieniem oburzają nas poszczególne ekscesy antyradzieckie w Polsce. Ale zastanówmy się, czy wszystko w ZSRR się robi, aby z naszego życia znikła antypolskość? Oto prasa nasza z oburzeniem pisze o tym, że w Krakowie pomnik Lenina przenosi się na inne miejsce. Ale dlaczego ta sama prasa milczy o tym, że w Wilnie – stolicy Litwy Radzieckiej – centralną aleję Lenina pozbawiono swej nazwy i tam także poważnie się mówi o przeniesieniu pomnika wodza rewolucji na peryferie?

Są także inne niestosowne momenty. Na przykład, wystarczyło, aby ludność polska dwóch rejonów Litwy proklamowała je jako polskie rejony terytorialne, a niezwłocznie Prezydium Rady Najwyższej republiki ogłosiło ten akt jako bezprawny i sprzeczny z Konstytucją ZSRR, tą samą konstytucją, którą przy każdej dogodnej i niedogodnej okazji ci sami ludzie poniewierają

Sądzę, że tworzony Komitet Nadzoru Konstytucyjnego powinien się zajmować takimi zjawiskami i tym samym przyczyniać się do poprawy zarówno sytuacji wewnętrznej jak też międzynarodowej kraju. My, Polacy radzieccy, a sądzę, że także inne dyskryminowane małe narody ZSRR, całą nadzieję pokładamy w Komitecie Nadzoru Konstytucyjnego.

Dzisiaj w ZSRR zgodnie z oficjalną statystyką zamieszkują co najmniej 2 miliony Polaków. Ale żyjemy tak, jakby nas w ogóle nie było. Tak też wielu myśli, bowiem naród nasz jeszcze i dzisiaj nie odważa się wyprostować, cicho i bez szemrania stoi przy warsztatach, pracuje na polach, w fermach, kopalniach. Nawet w oficjalnej statystyce często pomija się nas milczeniem, a czasami usiłuje zatrzeć ślady naszej tradycji kulturalnej. W Wilnie, na przykład, zadufana biurokracja posunęła się do tego, że kazała usunąć tablice pamiątkowe w języku polskim wmurowane przed wielu laty w murach starego uniwersytetu, świątyń, domów mieszkalnych i na ich miejsce wstawić napisy w innym języku. Przemianowano na nową modłę setki wsi. Posunięto się do tego, że się obserwuje przypadki niszczenia dawnych pomników polskich działaczy kultury, na których miejsce niekiedy ustawia się nowe z napisami w innym języku ze zniekształconymi imionami i nazwiskami tych ludzi. Jednocześnie ukazują się pseudonaukowe publikacje usprawiedliwiające to uzurpatorstwo i wandalizm. Wątpliwe, czy gdziekolwiek w Europie znajdziemy dzisiaj podobne zjawiska zrodzone w dużym stopniu przez autorytatywny system nakazowo-administracyjny, ale nie tylko przez niego.

Kultura narodu ujawnia się przede wszystkim w jego stosunku do kobiet, starców i dzieci. Dodałbym, że istnienie kultury lub jej brak równie wyraźnie ujawnia się także w stosunku do innych narodów.

Ma się rozumieć, los Polaków radzieckich jest częścią składową ogólniejszego problemu. Należy pomóc Litwinom na Białorusi i w obwodzie kaliningradzkim, Białorusinom w Federacji Rosyjskiej, Tatarom, Kurdom, Karaczajczykom, Gagauzom, Koreańczykom, Turkom, Grekom, przedstawicielom innych narodów radzieckich. Należy wykazać, jestem co do tego głęboko przekonany, szczególną troskę o miliony Rosjan, którzy oddali swą młodość, umysł, energię innym republikom, a teraz wypychani są stamtąd w najbardziej nieskrępowany sposób. Jeśli się do tego już posunięto, rząd ZSRR powinien zatroszczyć się o to, aby tym ludziom udzielono pomocy w wymianie mieszkań, otrzymaniu pracy na nowym miejscu, krótko mówiąc o to, by dany proces w ten lub inny sposób oprzeć na zasadach prawnych.

Nadchodzący cham, którego nadejście przewidział Dymitr Miereżkowski, zrobił swoje, przerwał więź czasów. Element pozbawiony kultury i stworzony przezeń system totalitarny z jego zbrodniami długo jeszcze będą się dawać we znaki, przede wszystkim w podejrzliwym stosunku do świętych praw człowieka, do rzetelnej pracy, do elementarnej przyzwoitości i porządku prawnego. Dlatego wszyscy powinniśmy się starać być nie tylko Polakami, Rosjanami, Niemcami, Litwinami, ale też ludźmi, którzy dobrze wiedzą, że totalitaryzm wrogi jest wszelkiej kulturze, że nie wolno usprawiedliwiać jego zbrodni tym, iż ofiarami padają obcy, że w ogóle nie wolno dzielić ludzi na swoich i obcych, tym bardziej będąc obywatelami tego samego państwa.

Taka podwójna miara jest głęboko amoralna. Jak powiedział w jednym ze swoich wystąpień akademik Dymitr Lichaczow, tam gdzie nie ma moralności, tam nie ma ani kultury, ani ekonomiki, ani prawa, ani człowieka. Granica między dobrem i złem przebiega nie między narodami, klasami lub partiami, przebiega ona przez każde serce ludzkie. Wrogość narodowościowa zawsze jest wynikiem pewnej ograniczoności umysłu. Głupota zaś niezmiennie prowadzi do grzeszności i amoralności, które świadczą o rozkładzie ducha ludzkiego.

Wyzbądźmy się tego zła i pomagajmy sobie wzajemnie a nie rozpalajmy waśni, nie urządzajmy bojkotów, blokad, obstrukcji i propagandowych walk. Państwo jako forma samoobrony, samowyrażenia i afirmacji narodu powinno stać na straży najwyższych wartości. A więc Komitet Nadzoru Konstytucyjnego czeka rozległa praca. Główną rzeczą dla niego jest dzisiaj postarać się połączyć swobodę, jaką dała przebudowa, z mocnym porządkiem prawnym, aby przeciwnicy demokracji nie mogli nadużywać jej dla swoich egoistycznych celów. W tym widzę filozoficznie sformułowany cel tego w najwyższym stopniu niezbędnego krajowi organu, który powinien przystąpić do pełnienia swych obowiązków z całą stanowczością, wykorzystując wszystkie swe pełnomocnictwa. I sądzę, że jego decyzje powinny mieć charakter nie doradczy, lecz imperatywny. (Oklaski).”

Po powrocie z II Zjazdu Deputowanych Ludowych odbyłem na Wileńszczyźnie szereg spotkań z wyborcami. Na spotkaniu z mieszkańcami Niemenczyna m.in. stwierdzałem, że podczas obrad udało się m.in. znieść punkt szósty Konstytucji ZSRR dotyczący kierowniczej roli KPZR. Odtąd wszystkie organizacje społeczne i polityczne miały być równouprawnione, a żadna z nich nie ma prawa pasożytować kosztem społeczeństwa, jak to było właśnie z dotychczasową historią partii komunistycznej. Ta partia zresztą i jej nomenklatura (w tym KGB) postawiła nasze narody na skraju przepaści, uduszając wszelkie życie i wytwarzając pasożytniczą nomenklaturę okradającą na masową skalę ludność kraju.

Rozkład ZSRR jest nieunikniony: z każdego tysiąca nowo narodzonych dzieci umierało niebawem 51; dwie trzecie całej populacji miało odchylenia zdrowotne; 80% kobiet w wieku rozrodczym cierpiało na anemię. Zupełny brak wolności obywatelskich spowodował stagnację i rozkład wielu form życia społecznego. Tylko 20% uczniów w ZSRR ma mniej więcej normalne zdrowie, 80% cierpi na różne schorzenia. Na oświatę asygnuje się 7% budżetu, podczas gdy w Holandii i Szwajcarii 20%, a w Japonii ponad 25%. 40% wszystkich dzieci tego kraju są ludźmi umysłowo upośledzonymi. Ponad 50% ludności żyje poniżej granicy nędzy. Demoralizacja jest okropna, rozpada się około połowy małżeństw, a w mieście Togliatti np. aż 98%. W kraju jest 12 milionów bezrobotnych (w Uzbekistanie to 30%, a w Tadżykistanie 40% wszystkich osób zdolnych do pracy).

Sowieci zabraniali nawet młodzieży ubierać się modnie i elegancko. Po co? Cel socjotechniczny był prosty: źle ubrani ludzie muszą czuć się gorszymi, słabymi, nic nie wartymi, niedołężnymi, marnymi. A więc nie będą stawiać oporu.

Teraz trzeba ratować ludność przed ostateczną zgubą. Na II Zjeździe wystąpiłem z propozycją zniesienia wszystkich przywilejów nomenklatury i uznania dotychczasowego układu politycznego za odmianę przestępczości zorganizowanej.

Wybory prezydenta ZSRR miały przebieg nader burzliwy. M. Gorbaczow uzyskał tylko 59% głosów. Jest to dla niego ostrzeżenie i sugestia, by zmienił postępowanie na bardziej zdecydowane. Od Litwy w wyborach prezydenta uczestniczyłem tylko ja i głosowałem „za”.

Kwestię polską w ZSRR przedstawiłem nie tylko na posiedzeniu Rady Najwyższej, ale też nagłośniłem w środkach masowego przekazu (Radio Czechosłowacji, telewizja CBS, gazety „Time”, „Cox”, „Chicago Tribune”): Sytuacja jest bardzo złożona. Powinniśmy się skonsolidować, rozwijać nasz ruch kulturalny, sportowy, oświatowy, czytelnictwo – polska książka ma być obecna pod każdą polską strzechą. Powinniśmy zaszczepiać młodzieży nie kult złotego cielca, lecz szacunek do kultury duchowej, do tradycji narodowej, do wiedzy i rozumu. Musimy jak najszybciej założyć polską bibliotekę w Wilnie, polskie wydawnictwo i drukarnię, nadal rozwijać artystyczny ruch amatorski. Celem jest wywalczenie wolności i sprawiedliwości – dla wszystkich.

Nam, Polakom, trzeba nabrać cierpliwości, determinacji i uporu w dążeniu do swego celu. Tatarzy krymscy przez 30 lat walczyli o uznanie ich słusznych praw, zanim sprawiedliwości stało się zadość. Nasza walka trwa dopiero 2 lata, a więc wszystkie trudności są jeszcze przed nami. – Przez ciernie, do gwiazd!

Tak więc jesteśmy tylko na początku naszej drogi ku wolności. Ale skoro na nią wkroczyliśmy, nie mamy prawa ani sami z niej zejść, ani dać się zwieść różnym służalcom czy sprzedawczykom. Wierzę, że w końcu cel swój osiągniemy, tak jak osiągną go Litwini, Rosjanie, inne narody. Na razie jednak trudno być optymistą, jeśli chodzi o perspektywy. Ani zachować, ani rozczłonkować ZSRR już bez przelewu krwi się nie da, to jasne. A tertium non datur. Kierownictwo w Moskwie jest skandalicznie nieudolne i niekompetentne. W polityce każdy dba tylko o własny interes. Celem zachodnich państw jest: 1) jątrzyć i popychać na siebie różne narody ZSRR, aby – jeśli nie zniszczyć ten kraj, to przynajmniej maksymalnie mu zaszkodzić. (Gdyby chodziło o pomoc Litwie, to dlaczego nie pomogli w 1940 i 1945? Dlaczego nie pomagają, a tylko jątrzą, dziś?). 2) Ukryć zbrodnie popełniane w Iraku, gdzie co tydzień ginie ponad 300 tysięcy nic nie winnych ludzi. Powinniśmy, póki jest czas (ale on szybko ucieka) wytworzyć w obrębie ZSRR jakąś polską jednostkę terytorialno-administracyjną, by w nadchodzącym odgórnym demontażu tego państwa nie pozostać bez niczego i nie zostać ponownie poćwiartowanymi – tym razem w składzie kilku małych państw posowieckich, które w stosunku do nas będą się zachowywać ze złośliwością zakompleksionych i mściwych karzełków. Jeśli nie zdążymy, będziemy skazani na kolejne dziesięciolecia poniżenia i dyskryminacji... Te idee trafiały do przekonania Polaków Wileńszczyzny.

* * *

W tym czasie otrzymywałem szereg listów od wybitnych reprezentantów nauki i kultury polskiej, którzy udzielali mi swego wsparcia moralnego. Oto jeden z nich: „Szanowny Panie Pośle, drogi Panie Doktorze! Serdecznie dziękuję za pamięć i przysłane materiały. Jeden z nich, tekst rosyjski Pańskiego wystąpienia, wykorzystałem w załączonym artykule. Stawiam tam sprawy wyraźnie, broniąc racji Polaków wileńskich. A jest to, niestety, konieczne. Są bowiem u nas siły, które w imię miłości do Sajudisu są gotowe wyrzec się Polaków za wschodnią granicą. Zwłaszcza celuje w tym „gazeta Wyborcza”, znajdująca bardzo wiele zrozumienia dla obcych interesów w Polsce, a zapominająca zupełnie o rodakach w ZSRR. Niedawno p. Grzegorz Kostrzewa napisał tam wręcz, że autonomia Polakom na Litwie nie jest potrzebna. Napisałem do redakcji list z repliką. Nie wydrukowali! Nie zniechęcam się jednak i konsekwentnie będę bronić słusznej sprawy. (...) Łączę serdeczne pozdrowienia – Piotr Łossowski”...

* * *

Na początku stycznia 1990 roku otrzymałem list od Koła Miejskiego w Olsztynie Stowarzyszenia Armii Krajowej, podpisany przez pana Mirosława Reszkę, ale dotyczył on spraw z roku poprzedniego, dlatego zamieszczamy go w tym:

„Szanowny Panie Doktorze!

Z dużym zainteresowaniem zapoznaliśmy się z Pańskim listem wydrukowanym w tygodniku „Polityka” Nr 49 z dnia 9.XII.89 r., w którym odpowiada Pan na artykuł Andrzeja Grzegorczyka Trudna przyjaźń litewska zamieszczony w 44 numerze tejże „Polityki”.

Solidaryzując się całkowicie z Pana stanowiskiem – pozwalamy sobie przesłać Panu kopię naszego listu skierowanego do redakcji „Gazety Wyborczej”, która zamieściła służalczy list otwarty grona intelektualistów polskich do Litwinów.

Sądzimy, że treść naszej repliki na ten list oraz załączone wyjątki z książki Banasikowskiego Zew Ziemi Wileńskiej – będą mogły się Panu przydać do udokumentowania postawy Litwinów wobec ludności polskiej na Wileńszczyźnie w okresie II wojny światowej. Sądzimy także, że materiały te mogą być pomocne w zwalczaniu zafałszowanych informacji i artykułów, jakie w dość znacznym nasileniu ukazują się w polskojęzycznej prasie wychodzącej obecnie na Litwie, jak też w Polsce.

Zakładamy, że list nasz przyda się Panu, z czego bylibyśmy szczególnie radzi. Łączymy wyrazy głębokiego uznania i szacunku, życzymy wiele sił i wytrzymałości w obronie braci Polaków i spraw polskich na Wileńszczyźnie, z poważaniem –

Przewodniczący Koła Mirosław Reszko

Olsztyn 2.I.1990 r.”

A oto list tegoż Koła do „Gazety Wyborczej”:

Stowarzyszenie Żołnierzy                                                 Olsztyn, 1.XII.1989 r.

Armii Krajowej

Koło Miejskie

w Olsztynie

Szanowna Redakcjo!

W numerze 136 Waszej poczytnej „Gazety Wyborczej” z dnia 17.XI.89 r. został zamieszczony pod wspólnym nagłówkiem „Polska – Litwa” list otwarty Do przyjaciół Litwinów – podpisany przez grono polskich posłów, senatorów, pisarzy, dziennikarzy i historyków. Treść tego listu wzbudziła w nas delikatnie mówiąc – mieszane uczucia. Nie negując słuszności dążenia do ułożenia stosunków Polsko-Litewskich na płaszczyźnie jedynie racjonalnej i słusznej, jaką niewątpliwie jest przyjazny, wzajemnie życzliwy, nacechowany zrozumieniem układ tychże stosunków – nie możemy gładko przełknąć „pigułki”, którą podpisane grono leciutko wszystkim Polakom zaserwowało. Tą „pigułką” jest akceptacja działania Związku Radzieckiego w sprawie ziem Ojców naszych z miastem Wilnem na czele, za które przelało krew i oddało swe życie tysiące naszych braci!

Generał L. Żeligowski ze swymi polskimi z tamtych ziem żołnierzami – przywrócił Wilno Polsce po I wojnie światowej. To Związek Radziecki w 1940 roku „ciepłą rączką” oddał Litwie nie swoje ziemie i miasto, działając bezprawnie na podstawie układu Ribbentrop-Mołotow, który uznany został przez cały świat za nieważny! Przypomnijmy, że gdyby nie zaistniały te okoliczności – Wilno nadal byłoby w granicach ziem polskich! I dziś p o l s c y posłowie, senatorowie i pozostali, co podpisali ten list – jednym stwierdzeniem „że Wilno jest i będzie Waszą stolicą...” p o t w i e r d z a j ą bezprawny akt darowizny dokonany przez Zw. Radziecki! Czy musieli to robić? Oprócz tego – list zawiera kajanie się i prośbę (!) „o wyrozumiałość wobec naszych błędów popełnionych w przeszłości”. (Jakich?) Najwyraźniej ci, co podpisali ten list, albo nie znali faktów albo nie chcieli o nich pamiętać!

Wszyscy, jak Polska długa i szeroka – pamiętają o Katyniu i zbrodni ludobójstwa tam popełnionej przez NKWD. Tego nikt zapomnieć nie potrafi, a cały Polski Naród do dziś daremnie czeka na słowa przyznania się Zw. Radzieckiego do tej zbrodni. Czymże innym w oczach grupy podpisującej ten nieszczęsny list – są zbrodnie popełnione na obywatelach polskich przez Litwinów? Podpisujący nie wiedzieli o nich? A przecież są wśród nich historycy i pisarze (np. pan Konwicki, który sam był świadkiem tych zbrodni?). Czy pomyśleli o nas, o ludziach cierpiących prześladowania, więzienia, morderstwa, deportacje, rozstrzeliwania polskiej inteligencji, przymusowe roboty itd. itp. – wykonywane na nas przez Litwinów. To Litwini w służbie „Saugumy”, NKWD, Gestapo – gnębili ludność polską! A nie odwrotnie.

I te przeogromne cierpienia tysięcy ludzi dziś nie mają żadnej wartości? Nic nie znaczą? To po co Polacy w szeregach ZWZ, AK – walczyli na tamtych ziemiach? Nie tędy droga Panowie! Niech pierwej Litwini dążąc do normalizacji stosunków z Polakami – ustosunkują się do tamtych czynów i zbrodni! Niech bodaj wypowiedzą dziś oficjalne „słowa ubolewania”. Niech zaproponują bodaj moralne „odszkodowanie” Polakom, a potem mówią o przyjaźni!

Kim był generał Povilas Plechavicius? Czym była słynna „Sauguma” współpracująca z „Gestapo” i „Sicherheitspolizei” złożona z Litwinów? A „Szaulisi”? Kto rozstrzeliwał Polaków i Żydów w Ponarach w ilości wielokrotnie przekraczającej zbrodnię w Katyniu? Kto niszczył wszystko, co tylko Polskę przypominało? Napisy, symbole, cmentarze, pamiątki architektury, kulturę polską we wszystkich jej przejawach? Kto dziesiątkował polską inteligencję, profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego, lekarzy, adwokatów, inżynierów – wysyłając ich do obozów, do niewolniczej pracy, do więzień? Kto żywcem palił ludność wiejską w zamkniętych stodołach?

Tych zaledwie kilka przykładów działalności litewskiej – o jednym tylko świadczy. To nie Polacy gnębili Litwinów – to właśnie Litwini gnębili Polaków w każdy dostępny sobie sposób. Litwini, jako mniejszość narodowa na tamtych ziemiach przed wojną – żyli spokojnie, mieli swoje szkolnictwo, nikt ich nie prześladował!

Jeżeli Szanowną Redakcję, lub podpisujących list – potrafiliśmy tą tematyką zainteresować – prosimy koniecznie przeczytać książkę Na zew ziemi Wileńskiej Edmunda Banasikowskiego (wydanie 1988 r. Paris).

Niniejsze nasze pismo, choć pełne goryczy – nie jest skierowane przeciwko Litwie i Litwinom. (W innych krajach Europy też byli kolaboracjoniści).

Niechże więc ci Litwini, których jasne umysły dążą do pojednania z Polską i Polakami, którzy widzą historyczną potrzebę ułożenia wspólnej przyszłości z Polską – odetną się od tej licznej grupy szowinistów i sprzedawczyków Litwy, co byli na usługach NKWD i „Gestapo”! Niech rozliczą złe zaszłości, niech w swojej prasie dadzą oficjalny wyraz potępienia tych, co prześladowali Polaków i niech swoim obecnym stosunkiem do naszych braci tam, na swojej ojcowiźnie pozostających – dadzą dowody dobrej woli. Niech pozwolą istnieć oświacie polskiej na wszystkich szczeblach, kulturze, stowarzyszeniom, obrządkom religijnym itp. – bez szykan i utrudnień. Niech przestaną się ukazywać w prasie po polsku pisanej – kłamliwe i oszczercze opinie o Polakach i Armii Krajowej, którą zwą bandycką organizacją! Niech ogłoszą obiektywną prawdę o działalności AK, materiały możemy dostarczyć.

Wtedy istotnie trzeba będzie zacząć i rozwijać n o w y układ stosunków i wzajemnie się szanować w imię lepszej przyszłości obu Państw i Narodów.

List ten, gdyby mógł się ukazać w swej niezmienionej formie w „Gazecie Wyborczej” (bodaj w dwóch odcinkach) jako stanowisko ludzi z Kresów Wschodnich Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polski dążących do właściwego ułożenia wzajemnych stosunków z Litwinami – stanowiłby wyraz prawidłowego kierunku, w jakim winien się toczyć dalszy rozwój układów Polsko-Litewskich. Prosimy zatem o umieszczenie jego treści – jako repliki na „list otwarty” niefortunnie podpisany przez grono ludzi, którym widocznie nie przyszła myśl, że tak sformułowana oficjalna wypowiedź obraża nas Kresowiaków i tam od wieków zamieszkałą polską ludność, a ponadto przekreśla sens walki pokoleń o Polskie Kresy Wschodnie.

Z upoważnienia solidaryzujących się z wyżej wyrażonym stanowiskiem większości Żołnierzy Armii Krajowej zrzeszonych w Stowarzyszeniu Żołnierzy Armii Krajowej w Kole Miejskim w Olsztynie –

Przewodniczący Koła Mirosław Reszko

P.S. Czekamy na oddźwięk.”

* * *

„Polityka” (9.XII.1989)

„Listy do Redakcji. Trudna przyjaźń litewska:

Ostatnio w PRL obserwuje się nie spotykaną w okresie powojennym modę na problematykę kresową. W publikatorach aż się roi od artykułów o Wilnie i Lwowie, o Grodnie i Nowogródku. Wydawać by się mogło, że można się tylko cieszyć, iż Macierz wspomniała wreszcie o swych zmaltretowanych dzieciach na Wschodzie. Niestety, często te materiały nie cieszą, a martwią nas, Polaków, zamieszkałych za wschodnią rubieżą PRL. A to dlatego, iż nagminnie o problemach okupowanej obecnie Polski Wschodniej piszą ludzie orientujący się w tych problemach jak pijane dziecko we mgle, nie mający najmniejszego rozeznania w obrazie historycznym i etnograficznym tych ziem.

Niestety, wpadki podobne miewają nawet tak poważne i szacowne pisma jak „Polityka”, a to dzięki temu, iż drukują takie teksty jak np. Andrzeja Grzegorczyka Trudna przyjaźń litewska (POLITYKA 44). Autor znający się na etyce, i na tej widocznie podstawie wnioskujący, że zna się również na zagadnieniach stosunków polsko-litewskich, z aplombem peroruje o polskiej „nachalności”. Polaków Wileńszczyzny nazywa „Litwinami polskojęzycznymi” (!), sugeruje, że los tychże musi być rozstrzygany przez pertraktacje „Sajudisu” i „Solidarności” itp.

Otóż, Profesorze, nie ma tu miejsca na to, by Pana oświecać na temat, kim są miliony Polaków za wschodnią miedzą Polski obecnej, niech Pan sam sięgnie po solidniejsze źródła historyczne. Nie wie Pan też nic o tym, jak traktuje Polaków radzieckich, próbujących podnieść się z klęczek, biurokracja moskiewska, litewska czy białoruska. Że mówi Pan o sprawach, na których się nie zna i nie rozumie, to pozostaje na Pana sumieniu. Natomiast wyrażam zdecydowany protest, by tacy ludzie jak Pan frymarczyli naszymi losami z polakożercami z „Sajudisu”! Wara, Profesorze, ani Pan, ani „Solidarność” nie macie prawa „darować” nas albo rzucać na pożarcie czy to agenturalnemu „Sajudisowi” czy to Moskwie.

Jan Ciechanowicz, dr filozofii

członek Prezydium ZG

Związku Polaków Litwy”

* * *

„Czerwony Sztandar” (31.XII.1989):

„Jan Ciechanowicz, deputowany ludowy ZSRR, kandydat nauk filozoficznych,docent katedry filozofii Wileńskiego Instytutu Pedagogicznego.

– Co minęło, już nie wróci – tak brzmi refren dawnego przeboju. Jednak rok odchodzący będzie wciąż wracał do mnie. Nie tylko dlatego, że mimo nagonki, oszczerstw, kłamstw i klątw odniosłem to dramatyczne zwycięstwo w wyborach. Przede wszystkim dlatego, że po wielu dziesięcioleciach przymusowego milczenia my, Polacy, zaczęliśmy mówić głośno. Coraz częściej słychać o naszych problemach nie tylko w Wilnie lub Grodnie. W Mińsku, Leningradzie – też. Wreszcie w Moskwie. Bez wątpienia wydarzeniem numer jeden było dla mnie to, że z najwyższej trybuny naszego kraju, do której jest przykuta uwaga całej opinii światowej ja, Polak radziecki, mogłem mówić o sprawach mniejszości narodowych, o kwestii polskiej w ZSRR. Będzie to na zawsze źródłem głębokiej satysfakcji, prawdziwego szczęścia dla mnie.

Sądzę, że jeśli demokracja będzie nadal rozwijała się u nas, a obrona praw człowieka stanie się jeszcze bardziej jawna i zdecydowana, to Polacy na Litwie i Białorusi, na Ukrainie, na terenie całego kraju uzyskają szansę do prawdziwego odrodzenia. Nie stanie się to jednak za sprawą jednego lub kilku działaczy. Ludzie sami powinni wykazywać więcej zaangażowania. Musimy nauczyć się nie tylko upominać się o swoje prawa, ale za przykładem innych małych narodów zdecydowanie walczyć o nie.

Życie prywatne? Właściwie jestem go pozbawiony. Deputowany staje się poniekąd własnością społeczną, nie zostaje mu prawie czasu na osobiste sprawy. Cieszę się, że na Sylwestra całą rodziną usiądziemy przy świątecznym stole”.

1990

Na samym początku 1990 roku zwróciłem się oficjalnie, jako członek parlamentu ZSRR, z interpelacją poselską do Rady Najwyższej ZSRR, Ministerstwa Finansów ZSRR oraz Ministerstwa Obrony ZSRR o uznanie uprawnień kombatanckich żołnierzy Armii Krajowej, zamieszkałych na terenie ZSRR i domagałem się nadania im emerytur, należnych uczestnikom koalicji antyhitlerowskiej, których wówczas jeszcze nie mieli. Sprawa powoli ruszyła do przodu i można było mieć nadzieję na pozytywne jej zakończenie. [Niemiecki komisarz wojskowy w Święcianach Friedrich Ohl donosił do centrali berlińskiej w lutym 1944: „W miejscach działalności zauważono 10 341 bandytów. Wśród nich było 7 722 partyzantów polskich i 6 kobiet. W powiecie wileńskim miejscowa [litewska] administracja w gminach turgielskiej, rudomińskiej, szumskiej została całkowicie wyparta. W tych gminach rządzą bandyci i partyzanci. Partyzanci polscy grasują w powiecie wileńskim w gminach: Nowa Wilnia, Rudomina, Szumsk, Majszegoła, Niemenczyn, Podbrzecie i Podbrodzie, w powiecie wiłkomierskim – w gminie Giedrojcie. W zajętych gminach polscy partyzanci panoszą się we wsiach, administracja lokalna utrzymuje się tylko w ośrodkach gminnych”. I takich to ludzi tzw. Polska wolna i niepodległa zdradziła w latach 1988-1992].

* * *

Od początku 1990 roku „Sajudis” i KGB rozwinęły gorączkową działalność propagandową na terenie Polski; ściśle współpracowały z nimi w sprawie szkalowania Polaków wileńskich jako rzekomo „skomunizowanych” i „promoskiewskich” niektóre polskie służby specjalne obsadzone przez dawną agenturę sowiecką wytresowaną w zwalczaniu nacjonalizmu polskiego, tzw. Solidarność Walcząca, Kluby Inteligencji Katolickiej, Solidarność, „Gazeta Wyborcza”, „Tygodnik Powszechny”, „Nie”, „Gazeta Polska”. Zarówno strona litewska, jak i „polska” (obie sterowane przez aparat odnośnych służb specjalnych) nagminnie i cynicznie w tej kampanii zniesławiania, zohydzania i nienawiści używały kłamstw, fałszerstw, szulerstwa politycznego. Już wówczas co bardziej przenikliwi rodacy zaczynali rozumieć, że druga „Solidarność” jest ugrupowaniem antynarodowym, destrukcyjnym. O metodach tych ugrupowań, prowadzonych przez antypolską „bezpiekę”, świadczą ówczesne publikacje, jak np. artykuł Z koroną i bez „ludowej”, opublikowany 17 stycznia 1990 na łamach „Czerwonego Sztandaru”:

„O wizycie oficjalnej delegacji LRP Sajudis do Polski „Czerwony Sztandar” już informował. Ponieważ nikt z dziennikarzy naszej gazety jak i z parlamentarzystów-Polaków litewskich nie towarzyszył delegacji, a poruszone podczas tej wizyty były naprawdę ważkie sprawy, dotyczące zarówno stosunków litewsko-polskich, jak też sytuacji Polaków na Litwie, postanowiliśmy zapoznać naszych czytelników z relacją, jaka została zamieszczona w tygodniku „Atgimimas” nr 1 (62) z dn. 5-12 stycznia br.

Mimo że nie zgadzamy się z poszczególnymi stwierdzeniami oraz wnioskami autora, uważamy jednak, że artykuł zawiera wiele potrzebnej zarówno nam, jak i Rodakom w Polsce, informacji. Chcemy również zaznaczyć, że dziwnie co najmniej wygląda próba przeciwstawienia sobie dwóch polskich pism – „Czerwonego Sztandaru” oraz „Znad Wilii”. Widocznie autor korespondencji kieruje się tu zasadą, że każda liszka swój ogon chwali”. Z koroną i bez „Ludowej” powitała Polska oficjalną delegację Litewskiego Ruchu na Rzecz Socjalistycznej Przebudowy. W dniach wizyty Sejm Polski odrodził dawne godło kraju – Orła z koroną królewską i z oficjalnej nazwy państwa wykreślono słowo „Ludowa”. Delegacja litewska: przywódca Rady Sejmu Sajudisu Wytautas Landsbergis, członkowie Rady Sejmu Wirgilijus Czepaitis, Kazimieras Motieka, Kazimieras Uoka, członkowie Sejmu Wytautas Powilionis, Algirdas Saudargas i historyk Juozas Tumelis.

Przedstawiciele polscy podkreślili, że uznanie porozumień helsińskich wcale nie oznacza, że uznaje się prymat imperialny w przyszłym domu Europy. Senator Ryszard Reiff: „Interesuje nas konfederacja, która połączyłaby wszystkie narody Europy, ale do której nie wchodziłyby imperia”. Zdaniem Polaków, porozumienia jałtańskie z 1945 roku, które oddały Europę Wschodnią Stalinowi, nie mają poprzedniego znaczenia politycznego. Zakwestionowały je aktualne procesy w Europie Wschodniej, w samym ZSRR. Z wypowiedzi wynikało, że programem maksimum Polaków jest przeprowadzenie w maju wyborów do lokalnych władz samorządowych, czyli zamiana starego aparatu biurokratycznego. Ten bowiem według nich, chociaż gotów jest słuchać rządu T. Mazowieckiego, jednak ma ograniczone możliwości – przeszkadza rutyna systemu zarządzania, jego mechanizm. Przygotowywana ustawa o samorządzie powinna go reanimować. Prócz tego planuje się uchwalenie nowej Konstytucji RP. Program minimum – to system wielopartyjny. Swobodny handel prywatnej inicjatywy z zagranicą, oddzielenie prokuratury od MSW. Pod tym względem Konstytucja będzie zmieniana stopniowo. Inflacja w Polsce jest wielka, jednakże stopniowo stabilizuje się – zaczęły już działać realne ekonomiczne stosunki rynkowe. Przy pomocy Międzynarodowego Banku Walutowego, różnych fundacji zachodnich utworzono fundusz wysokości miliarda dolarów dla ustabilizowania wewnętrznego rynku detalicznego Polski. W 1990 roku Polacy będą mogli swobodnie wymieniać złote na dolary. To posunięcie zmierza do emisji złotego, gdyż w kraju jest w obiegu mnóstwo pieniędzy bez pokrycia. Co prawda, kurs wymiany będzie wystarczająco wysoki. W czasie mego pobytu w Polsce 1 dolar kosztował 8.500 złotych (w Warszawie na czarnym rynku za rubel radziecki dawano tylko 450 złotych). W odróżnieniu od programu N. Ryżkowa, Polacy wybrali drogę radykalnych reform. Ich dewiza brzmi: „Z inflacją trzeba kończyć natychmiast!” Sporządzono plan prywatyzacji nierentownych przedsiębiorstw państwowych. W zrealizowaniu go pomoże obiecywana przez Zachód pożyczka w wysokości 10 miliardów dolarów (obecnie RP dłużna jest krajom zagranicznym 40 mld dolarów). W czasie przerwy zapytałem senatora Ryszarda Ganowicza, czy to nie strasznie, włazić w długi? – „Długi to straszna rzecz, ale co mamy robić?” – odrzekł. Polacy są przekonani, że oczekuje ich trudne półrocze, ale następnie sprawy zaczną się poprawiać. A teraz ludność będzie musiała zacisnąć pasa: zamierza się zrezygnować z regulowania cen żywności, towarów powszechnego użytku. Jednakże komorne, ogrzewanie, zrekompensuje państwo. Tyle o problemach wewnętrznych Polski. W czasie spotkania Polacy akcentowali nienaruszalność obecnych granic. Rozumiałem ich zaniepokojenie: zjednoczenie obu Niemiec jest nieuniknione. Nasi akcentowali, że problem granic związany jest ze sprawą niepodległości Litwy i byłoby dobrze, gdyby Sejm Polski oficjalnie wyraził o tym swe zdanie. Marszałek Senatu J. Stelmachowski odpowiedział dyplomatycznie, że dopóki trwa proces wyzwolenia, dopóki Polska nie zmieniła warunków swej przynależności do Układu Warszawskiego, jest to niemożliwe. Ale gdy tylko odzyska większą samodzielność... Z kolei Polacy interesowali się obecną sytuacją polityczna na Litwie, perspektywami stosunków KPL z KPZR. W dyskusji na temat granic delegacja Litwy zdecydowanie akcentowała, że dalsza perspektywa stosunków wzajemnych w dużym stopniu będzie zależała od tego, czy Polacy potrafią szczerze, na poziomie państwowym ocenić złamanie układu suwalskiego z 1920 roku i jego skutki, tj. agresję Żeligowskiego i okupację Wileńszczyzny. Ze wszystkiego było widoczne, że Polacy jeszcze muszą „przywyknąć” do tego tematu, „zżyć się” z nim. Podczas negocjacji Polacy szczególnie akcentowali problem otwartych granic, wolnego handlu. Wrażliwie reagowano na pewne ograniczenia wyjazdów Polaków na Litwę (nie turystów, ale spekulantów). Na to prof. W. Landsbergis odpowiedział, że w obecnej sytuacji „turyści” polscy komplikują i tak złożoną sytuację gospodarczą Litwy. Jeden z Polaków odnotował, że to demagogia – przecież na Litwie swobodnie handlują Rosjanie i Białorusini. W. Pawilionis zaproponował: „niech Polacy przyjeżdżają z mocnym złotym, wtedy będzie to prawdziwy handel, a teraz handlują dwa żebracy. Wiadomo, że zgadzamy się z idealnym potraktowaniem tego problemu”. K. Motieka zwrócił uwagę na to, że dopóki na Litwie obowiązuje scentralizowana dystrybucja towarów i dopóki sami nie mamy prawa zajmować się ich dystrybucją, to otwierając granicę jeszcze bardziej zubożymy i tak już biedny rynek Litwy. W. Landsbergis napomknął, że gdy Litwa przejdzie do samodzielności gospodarczej, to Sowieci mogą rozpocząć pewną zawoalowaną blokadę. A przecież 75% węgla Litwa sprowadza ze Śląska. Więc byłoby dobrze, gdyby chociaż Polacy nie zamierzali stwarzać jakichkolwiek przeszkód. Przedstawiciele Polski obiecali z kolei, że zrobią wszystko... Obydwie strony stwierdziły, że brakuje najelementarniejszej informacji. Redaktor podstawowego pisma „Solidarności” – „Gazety Wyborczej” Adam Michnik proponował, aby wymieniać ją stale. Tylko brakiem informacji można tłumaczyć niezbyt dokładną znajomość senatorów i posłów na Sejm, sytuacji Polaków na Litwie. Jednakże, gdy nasi przedstawiciele położyli na stole stenogram przemówienia, jakie wygłosił Jan Ciechanowicz na Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR, wszystko stało się jasne. Trzeba przyznać, że dla Polaków szczególnie bolesnym momentem była w pewnym stopniu działalność pro bolszewicka, proradziecka pewnej części ich rodaków na Litwie. Przyznali oni, że niektórzy przywódcy Związku Polaków na Litwie znaleźli się pod wpływem komunistów, konserwatystów. I, że tylko tym da się wyjaśnić negatywny pogląd większości zwykłych Polaków na Litwie na odrodzenie narodowe Litwinów. Bardzo przychylnie powitano wiadomość, że również w społeczeństwie Polaków litewskich zarysowały się już pewne pozytywne zmiany. Miano na myśli wydany przez szanownych R. Mieczkowskiego i Cz. Okińczyca pierwszy numer gazety „Znad Wilii”, który w Warszawie rozpowszechniany jest nawet na ulicach i chętnie kupowany. Jednocześnie zrobiono nam delikatny zarzut z powodu publikacji „Vilniaus Balsas”, w których nie znaleźli ani jednej pozytywnej pozycji względem Polaków. A przecież jest to gazeta Wileńskiej Rady LRP! Całkowicie zgodziłem się z myślą Adama Michnika, że naświetlając stosunki litewsko-polskie w prasie każda ze stron powinna sama pisać o swych głupotach, a nie tylko o krzywdach, jakie wyrządził jej sąsiad. Mówiono też na temat Armii Krajowej. Pozytywnie należałoby ocenić to, że niektórzy przedstawiciele Polski przyznali, iż AK walczyła na Litwie o Polskę z Wileńszczyzną w jej składzie. Wiadomo, tak myślą nie wszyscy, ale jednak... Ustawienie pomnika AK w Krawczunach nasi ocenili jako jeszcze jedną próbę nomenklatury bolszewickiej zaostrzenia jeszcze bardziej stosunków Litwinów i Polaków, a jednocześnie zachowania swych foteli. A. Michnik określił jako prowokację to, że gazeta komunistyczna „Trybuna Ludu” broni krzywdzonych rzekomo Polaków Litwy. Swego czasu podobnie postępował również „Czerwony Sztandar”, który wyrządził wielką szkodę stosunkom litewsko-polskim. Jednakże w ogóle podczas spotkania nie doszło do drobiazgowego wyszczególniania wzajemnych krzywd. Rozmowa toczyła się w konstruktywnej i rzeczowej atmosferze. Obydwie delegacje utworzyły komisję redakcyjną przyszłego komunikatu. Litwę reprezentowali w niej szanowni W. Czepaitis, A. Saudargas i W. Pawilionis. W trakcie opracowywania komunikatu powstał spór: Polacy chcieli umieścić w jego tekście pojęcie „samorząd terytorialny” jednakże zdołano osiągnąć porozumienie. Niestety, nasi nawet nie napomknęli, że żądając większych praw dla Polaków litewskich, trzeba początkowo zagwarantować je własnym mniejszościom narodowościowym. O ile wiem, 400 tys. Ukraińców, mieszkających w Polsce ma tylko jedną szkołę średnią, w której w ojczystym języku ukraińskim wykłada się tylko literaturę i język. A zatem Komunikat został przyjęty. Nie podejmuję się jego oceny, jednakże myślę, że został założony, rzec można, kamień węgielny pod stosunki przyszłej niepodległej Litwy z Rzeczypospolitą Polską na przyszłość. Przecież w istocie były to drugie w bieżącym wieku negocjacje (po Suwałkach) Litwy i Polski, nie licząc wcześniejszych wizyt na poziomie marionetkowym a la P. Griszkiewiczius w Białymstoku lub Suwałkach. Delegację LRP w Urzędzie Prezydenckim przyjął minister stanu Piotr Nowina-Konopka. Minister przedstawiając się jako uczeń Lecha Wałęsy najbardziej się interesował, jakie podstawowe dominanty przyszłości występują na Litwie, jaka jest struktura kształtujących się u nas partii, ich osobliwości. Odpowiedziano, że dotychczas nie ma głębszych różnic w działalności partii, podstawową ich cechą jest jednoczenie się w imię odrodzenia państwowości. Wieczorem drugiego dnia wizyty odbyło się spotkanie w warszawskim Klubie Inteligencji Katolickiej – jednym z głównych intelektualistycznych ośrodków odrodzonej Polski. Mogę odnotować, że dominowało tu również życzliwe zrozumienie wzajemne. Członkowie klubu stwierdzili, że z imperium jeszcze nikt nigdy nie wyszedł z tej najzwyklejszej przyczyny, że imperium pozostaje imperium. I że jedynym wyjściem jest demokratyzowanie go. Szanowny Kazimieras Uoka odpowiedział, że w tym zakresie Polacy nie wykorzystują wszystkich swych możliwości propagowania lekcji demokracji w Rosji: „Jeżeli Rosja zostanie pozostawiona sama sobie, znowu może zasklepić się w skorupie złości i nieufności do świata. Wówczas przegramy wszyscy”. Myśl tę zaaprobowano oklaskami. Spotkanie skończyło się powszechnym wesołym omówieniem ostatniego wywiadu Antanasa Terleckasa dla „Tygodnika Powszechnego”, w którym przywódca LWL już po raz który przypisuje wszystkie grzechy Sajudisowi, stawiając go w jednym rzędzie z KGB. W trzecim dniu wizyty część naszej delegacji udała się do Krakowa, gdzie uczestniczyła w spotkaniu w redakcji wspomnianego dziennika z przedstawicielami prasy miasta. Jeszcze raz można było tu się przekonać, jak potrzebna jest operatywna, obiektywna informacja. Szanowny W. Czepaitis bowiem znowu musiał tłumaczyć, dlaczego zaostrzyły się stosunki litewsko-polskie na Litwie, jak też problem nabożeństw polskich w Wileńskiej Archikatedrze. W. Czepaitis: „W istocie jest to prerogatywa Szanownego arcybiskupa Jego Ekscelencji Julijonasa Steponawicziusa, prócz tego nie należy zapominać również tego dwudziestolecia, gdy nie rozbrzmiewał w niej język litewski, a to u Litwinów pozostawiło gorzki osad. Prócz tego, gdy my – Litwini, tj. Sajudis walczyliśmy o zwrot Archikatedry, miejscowi Polacy oczekiwali, a to również w odpowiednim sensie wpływa na nastawienie narodu litewskiego w tej kwestii, jednakże myślę, że ten problem nie należy „do wiecznych”, wszystko z biegiem czasu musi się rozstrzygnąć”.

Wizyta delegacji LRP w Polsce zakończyła się i żaden przyszły historyk, badający stosunki litewsko-polskie naszego stulecia nie będzie mógł pominąć jej wyników. Założono – niech nawet malutki – kamyczek do podwalin jednoczenia się wolnych narodów Europy.

Audrius Użubalis

Wilno-Warszawa-Kraków-Wilno”

* * *

Politycy litewscy nawet najwyższej rangi, jeśli idzie o litewski interes narodowy, nie mają żadnych skrupułów moralnych, bez żenady posuwają się do kłamstw, przeinaczeń, przewrotnej demagogii tam, gdzie dążą za wszelką cenę do dyskredytacji demokratycznych i niepodległościowych dążeń polskich. Np. w przemówieniu Kazimierasa Motieki, członka Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR z połowy stycznia 1990 roku znalazły się następujące kłamliwe zdania, zupełnie sprzeczne z rzeczywistością, lecz skutecznie oczerniające tych, którzy nie ulegali terrorowi psychicznemu sowieckiej bezpieki i jej bastarda „Sajudisu”: „Czyżbyśmy podczas wizyty przywódców państwowych i partyjnych ZSRR na Litwie nie słyszeli takich skarg i utyskiwań? Czyżbyśmy my – deputowani ludowi ZSRR z ramienia Litwy – nie widzieli, jak po rozmowie z Michaiłem Gorbaczowem dwaj nasi innojęzyczni deputowani nieproszeni podążyli za nim, po czym jeden z nich z trybuny zjazdu dosłownie „krakał” i prosił o ratunek Moskwę, bo ponoć na Litwie powszechnie się łamie prawa radzieckich Polaków?” Doskonale znając się na polskiej głupocie politycznej, wszędzie węszącej „długie ramię Moskwy”, Litwini po mistrzowsku manipulowali żydopolskimi elitami Warszawy, podsuwając im sprytnie raz po raz ten szablon. Bez zahamowań też wykorzystywali w swej propagandzie wczorajszych oficerów i tajnych współpracowników litewskiego oddziału KGB ZSRR, jak Okińczyc, Mieczkowski, Balcewicz, Maksymowicz, Mickiewicz, Pieszko, Kopacz i duże stado innych „dobrych Polaków”, mianowanych do tej roli przez dwie bezpieki, obydwie antypolskie.

* * *

Czerwony Sztandar” 14 stycznia 1989:

„NA TEMATY DNIA

Start w wyborczym maratonie

Kampania przedwyborcza w wyborach do Rady Najwyższej Litewskiej SRR dwunastej kadencji nabiera coraz większego rozpędu. 19–20 stycznia kończy się zgłaszanie kandydatów; 23 stycznia – ostatni dzień ich rejestracji w Republikańskiej Komisji Wyborczej.

Do parlamentu republiki, jak wiadomo, wybieramy 141 przedstawicieli. Ten, kto uważnie czyta zamieszczane w prasie codziennej, w tym też w naszym dzienniku, komunikaty Republikańskiej Komisji Wyborczej wie, kto i kiedy już został wysunięty. Nie wie natomiast, jaka załoga, który zespół daną kandydaturę wystawił. Jest to dość istotny szczegół, jeśli nie powiedzieć czyniący uszczerbek demokracji. Szeroka społeczność chciałaby wiedzieć od razu, kto jest czyim przedstawicielem i czyje interesy reprezentuje. Najpierw gruchnęła nieoficjalna wieść, że Sajudis rzucił na obecne oraz mające zaraz po nich nastąpić (24 marca) wybory do Rad Terenowych hasło „Rady bez komunistów”. W telewizyjnej „Fali odrodzenia” prof. W. Landsbergis zdementował to. Nie ukrywa się jednak faktu, że Sajudis stawia na zwycięstwo w obydwu kampaniach wyborczych.

Komunistyczna Partia Litwy również jest zdecydowana walczyć, ma aktywną postawę, wystawia kandydatury liderów, cieszących się popularnością, bez wątpienia mających szansę na zwycięstwo. Również komuniści Litwy pozostający na platformie KPZR biorą udział w kampanii wyborczej, wystawiając swoich kandydatów w solecznickim oraz kilku innych okręgach wyborczych.

Zapewne interesuje naszych Czytelników, jakie są możliwości społecznych stowarzyszeń i związków, w tym też Związku Polaków na Litwie? Otóż na początku stycznia br. ukazał się dodatkowy okólnik Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR, informujący, że każda taka organizacja może wystawić po jednym kandydacie w każdym okręgu wyborczym tego terenu, na którym jest zarejestrowana.

Na przykład, na terenie rejonu wileńskiego są trzy okręgi wyborcze: niemenczyński, mejszagolski, czarnoborski oraz łączony z solecznłckim – jaszuński. Rejonowy zarząd ZPL zaproponował kolejno kandydatury: Edwarda TOMASZEWICZA, przewodniczącego kołchozu im. Dzierżyńskiego, Stanisława AKANOWICZA, zastępcę przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Wileńskiej Rady Rejonowej, Ryszarda MACIEJKIAŃCA, instruktora KC KP Litwy oraz Jana SIENKIEWICZA, prezesa ZPL. W rejonie święcłańskim wysunięto Walentynę SUBOCZ, przewodniczącą Pabradzkiej Rady Apilinkowej. O tym, że są to ludzie jak najbardziej godni, by reprezentować w najwyższym organie władzy interesy ludności zamieszkałej na tych terenach, jak też Polaków, nie należy nikomu udowadniać. Oby tylko wytrzymali konkurencję, bowiem prawie w każdym okręgu na jedno miejsce jest po 4–5 kandydatów, reprezentujących różne zrzeszenia, środowiska, narodowości.

Późnym wieczorem w piątek, 12 stycznia, odbyło się walne zebranie członków Wileńskiego Zarządu Miejskiego ZPL poświęcone kampanii przedwyborczej. Był na nim obecny członek Republikańskiej Komisji Wyborczej Adam Monkiewicz, kierownik działu propagandy Solecznickiego KR KP Litwy. W Wilnie, jak wiadomo, mamy 21 okręgów wyborczych i tyle osób miał prawo zarząd miejski wysunąć. Zdecydowano jednak poprzestać na ośmiu kandydatach, mających w swoich okręgach najwięcej szans na zwycięstwo. Zebranie prowadzone przez Władysława Mackiewicza, inżyniera zakładu „Neris”, z całą powagą potraktowało porządek dnia. Kandydaturę każdego pretendenta niezależnie od tego, był on obecny na zebraniu czy też nie, rozpatrywano wszechstronnie. Między innymi z punktu widzenia tego, jak może się przysłużyć poprawie sytuacji ludności polskiej na Wileńszczyźnie, możliwości ugruntowania mowy ojczystej, umocnienia szkolnictwa polskiego, ubiegania się o większą ilość wydziałów polskich na wyższych uczelniach. Np. radca prawny Zarządu Gazyfikacji Zbigniew STWOŁ, którego kandydaturę zaproponowano do Pawilniskiego Okręgu Wyborczego nr 20 musiał opowiedzieć, gdzie się uczył i studiował, do jakiej szkoły chodzą jego dzieci.

– Mam troje dzieci. Wszystkie uczą się w szkole im. A. Mickiewicza – odpowiedział Z. Stwoł.

Jego kandydaturę poparto, chociaż wysunięto taki kontrargument – czy warto w tym okręgu wystawiać Polaka z ramienia ZPL, skoro już przedtem został tam wysunięty przez plenum Nowowilniaskiego Rejonowego Komitetu Komsomołu Zbigniew Balcewicz, redaktor naczelny „Cz. Sz.”?

Dłużej niż innych trwało omawianie kandydatury Czesława OKIŃCZYCA, prezesa ZM ZPL. Najwięcej pytań, sprzeciwów, kontrowersji wzbudził u obecnych wydawany przezeń dwutygodnik „Znad Wilii” oraz zamieszczony w drugim jego numerze artykuł „W czyim imieniu”?, w negatywnym świetle przedstawiający deputowanego ludowego ZSRR Jana Ciechanowicza, jego wystąpienie na drugim zjeździe w Moskwie, jak też przemówienie Stefanii Sierżantowicz na XX Zjeździe KPL. Padały pytania w rodzaju takich: dla kogo – Polaków czy Litwinów – jest przeznaczony dwutygodnik? Z jakich środków jest wydawany? Dlaczego jego publikacjami podważa się jedność polskiego społeczeństwa na Litwie, skoro na spotkaniu przy okrągłym stole wielu liderów i działaczy ZPL-u i nie tylko, 7 stycznia br. była uzgodniona konieczność konsolidacji sił i ukierunkowanego działania. Cz. Okińczyc wyjaśnił zebranym, że ma za złe J. Ciechanowiczowi, iż ten z wysokiej trybuny mówił o nas jako... o Polakach radzieckich. Na to z miejsc natychmiast zaczęły padać repliki, że J. Ciechanowicz ubiegał się w tym wypadku o interesy obywateli narodowości polskiej, zamieszkałych na terenie całego kraju. Jeśli chodzi o to, kto finansuje „Znad Wilii”, to prezes ZM wyjaśnił, że jako adwokat dobrze zarabia i ma własne pieniądze na wydawanie pisma, że w myśl pluralizmu wypowiada w nim własne poglądy i opinie. Uważa, że będąc deputowanym przysłuży się polskiej sprawie nie gorzej niż inni, a może jeszcze skuteczniej. Z 35 obecnych na zebraniu członków ZM za Cz. Okińczycem głosowało 19 osób i w ten sposób został on kandydatem w Staromiejskim Okręgu Wyborczym nr 18.”

[Zaznaczmy na marginesie, że Cz. Okińczyc był od początku związany z sowiecką, a potem z wileńską i warszawską bezpieką, a jego rola polegała właśnie na rozbijaniu jedności Polaków wileńskich i oczernianiu ich autentycznych liderów].

„A oto wszyscy inni wysunięci z ramienia Wileńskiego ZM ZPL. Jerzy SURWIŁO, zastępca redaktora „Cz. Sz.” w Snipiskim Okręgu Wyborczym nr 6; Józef TOMASZEWICZ, członek Sądu Najwyższego Lit. SRR w Nowowilniaskim Okręgu Wyborczym nr 21, Ryszard KURYŁO, pracownik zjednoczenia „Wenta” w Paszilaickim nr 9, Medard CZOBOT, zast. lekarza naczelnego NBI Medycy Eksperymentalnej i Sądowej w Kolejowym nr 19; Ryszard CHMIELEWSKI, kandydat nauk technicznych, kierownik laboratorium fabryki „Komunaras” w Fabianiskim nr 11; Feliks DROZD, zastępca inżyniera głównego Wileńskiej Zajezdni Trolejbusowej w Werkiajskim nr 5 i Artur PŁOKSZTO, redaktor „Naszej Gazety” w Zwierzynieckim nr 7.

Wczoraj w Solecznikach na posiedzeniu zarządu rejonowego ZPL omawiano ewentualne kandydatury. Poinformujemy o nich dodatkowo, jak też postaramy się czytelnikom opowiedzieć na łamach gazety o wszystkich Polakach, kandydujących do Rady Najwyższej nie tylko z ramienia ZPL, ale też załóg pracowniczych i gospodarstw rolnych.

Jadwiga Podmostko

kierowniczka działu państwa,

prawa i spraw socjalnych

„Czerwony Sztandar”, 23 stycznia 1990:

„W Niemieżu i Rudominie

Reportaż ze spotkań przedwyborczych

Pracowite były dla kandydatów na deputowanych do parlamentu republiki minione sobota i niedziela. W wielu miejscowościach odbywały się ich spotkania z wyborcami. Wzięliśmy udział w dwóch z nich: w sobotę – w Niemieżu, w niedzielę – w Rudominie.

Miłym akcentem rozpoczęło się sobotnie: na scenę Domu Kultury wbiegła grupa uczniów. Zebrani na sali usłyszeli dźwięczny dziecięcy głos:

– My, uczniowie, polskich klas Szkoły Średniej w Niemieżu zakładamy swoją pierwszą drużynę harcerską...

Tuż obok była ich nauczycielka, Irena Krasnowska, która przygotowała dzieciarnię do tej uroczystej chwili, nauczyła pięknej deklamacji. Ale oto mikrofon w rękach Jadwigi Lachowicz, prowadzącej imprezę: przedstawia przybyłych na spotkanie z wyborcami Aniceta Brodawskiego, deputowanego ludowego ZSRR; Ryszarda Maciejkiańca, instruktora KC KP Litwy, sekretarza Zarządu Głównego ZPL, kandydującego w Czarnoborskim (Juodsziliajskim) Okręgu Wyborczym nr 115; Stanisława Pieszkę, naczelnika Zarządu Rolnego rejonu solecznickiego, kandydującego w Jaszuńskim Okręgu Wyborczym nr 112, a także lekarza Wileńskiej Rejonowej Przychodni w Pasziliaicziai Władysława Mieczkowskiego. Należy dodać jeszcze, że koło Związku Polaków na Litwie im. Sz. Konarskiego na czele z Grzegorzem Rutkowskim zorganizowało to spotkanie, którego uwiecznieniem stał się wesoły koncert zespołu „Kaziuki” z Mickun, przeplatany nie mniej wesołymi gawędami radiowego Wincuka, czyli Dominika Kuziniewicza.

Na wstępie A. Brodawski opowiedział zebranym, a byli to mieszkańcy osiedli Niemież, Skaidziszki, innych pobliskich wsi, o sytuacji społeczno-politycznej w republice po XX zjeździe partii oraz po wizycie delegacji z Moskwy.

– Rozumiem, że wielu z was, Szanowni Rodacy, nurtuje dziś pytanie, jaką my, Polacy na Wileńszczyźnie, podejmiemy decyzję? Z którą partią iść? Z KPL czy KP Litwy na platformie KPZR? – mówił deputowany ludowy ZSRR. – Sądzę, że nie należy się śpieszyć ani poddawać żadnym naciskom czy namowom. Jest to osobista decyzja każdego człowieka. Głosowałem za zmianą artykułu 6 Konstytucji Litewskiej SRR, której wprowadzenie oznacza, że w naszej republice żadna partia nie pełni już kierowniczej roli. Władza autentycznie przechodzi do rad samorządowych. Wybieramy właśnie wkrótce deputowanych: najpierw do Najwyższej, następnie do rejonowych oraz apilinkowych. Jeśli w radach znajdą się ludzie głęboko obeznani z miejscowymi sprawami, wówczas łatwiej nam będzie ugruntowywać samorząd narodowościowo-terytorialny. Człowiekiem dobrze znającym życie rolnika jest właśnie kandydujący w waszym okręgu Ryszard Maciejkianiec. Jestem pewien, że potrafi on dobitnie powiedzieć z trybuny parlamentu republiki o tym, co nas z wami nurtuje.

– Niech kandydat opowie o sobie – zwrócił się ktoś z sali do R. Maciejkiańca.

– Pochodzę z podwileńskiej wsi Bujwidze. Dotychczas w kołchozie im. Czerniachowskiego mieszkają moi rodzice. Ukończyłem najpierw Instytut Nauczycielski w Nowej Wilni, a następnie już pracując – wydział prawa na Uniwersytecie Wileńskim. Moja żona jest nauczycielką, mam dwoje dzieci. Nie chcę jako kandydat obiecać wam złotych gór. Nasłuchaliśmy się obietnic przez wiele lat. Będę wraz z wami dążył do samorządnej Wileńszczyzny, do sprawiedliwego podziału dóbr materialnych, do tego, byście poczuli się gospodarzami na swojej ziemi. Gorąco radzę: nie zrywajcie się z tych miejsc. Bierzcie ziemię w arendę, zakładajcie gospodarstwa, spółdzielnie, szklarnie, zasadzajcie sady coraz mocniej stawajcie na nogi. Niech hasło „Ziemia ojców – naszą ziemią” stanie się prawdziwym faktem.

Dużo było pytań i propozycji z sali co do samookreślenia się Polaków na Wileńszczyźnie, co do tego, jak ustawodawczo zapewnić sobie równe prawa. Mówiono też o służbie zdrowia. Serdecznie powitany został przez obecnych Władysław Mieczkowski, który opowiedział o założeniu Koła Medyków – Polaków. Podstawowy cel swojej działalności widzą w niesieniu pomocy lekarskiej mieszkańcom wsi podwileńskiej. Koło zadeklarowało pomoc w zorganizowaniu w Niemieżu, Skajdziszkach, Kupeianiszkach oraz innych osiedlach Dni Zdrowia, podczas których przebada się wszystkich chętnych, szczególnie starsze wiekiem osoby, udzieli się pomocy, leków, część których otrzymano z Polski. Wynikła kwestia szpitala dla rejonu wileńskiego, z personelem władającym językiem polskim. Maria Krasowska zgłosiła postulat, by utworzyć w Wileńskiej Szkole Medycznej grupy polskie. Dużo dziewcząt po ukończeniu szkół polskich chce uczyć się zawodu pielęgniarek. Niech więc mają taką możliwość.

A oto wszystkie postulaty zgłoszone przez wyborców okręgu nr 115:

1. Domagać się wprowadzenia dwujęzyczności na Wileńszczyźnie jako terenie zwartego zamieszkiwania Polaków, to jest prawa do urzędowego używania języka polskiego na równi z litewskim. 2. Przedstawić potrzebę uzupełnienia Konstytucji Litewskiej SRR artykułem głoszącym, że się uznaje rejon wileński za Polski Narodowy na zasadach samorządu terytorialnego w składzie Litewskiej SRR. 3. Nieustannie dbać, aby rejonowi sprawiedliwie były przydzielane środki na rozwój ekonomiczno-kulturalny. 4. Dopiąć tego, aby w Radzie Najwyższej Litewskiej SRR każdy deputowany mógł zabierać głos w języku ojczystym, aby jego wyborcy mogli dokładnie zrozumieć, o czym mówi ich przedstawiciel. 5. Zabiegać o zbudowanie w najbliższych latach szpitala w rejonie wileńskim.

Nic tu nie dodałam i nie skreśliłam. Postulaty wymieniłam w tej samej kolejności, w jakiej zostały przedstawione zarówno w Niemieżu jak i Rudominie. Trudno powiedzieć, czy przyszłym deputowanym uda się je zrealizować, ale wyborcy gorąco im tego życzyli.

* * *

Niedziela. Godzina 14.30. Dom Kultury wypełniony po brzegi. Ludzie przyjechali nawet z dalszych zakątków apilinki, z kołchozu. Są też robotnicy fabryki drobiu, zakładu naprawy techniki rolniczej. Spotkanie zostało zorganizowane staraniem Rudomińskiego Koła ZPL, ale na sali są też przedstawiciele innych narodowości. Na początku głos zabiera deputowany Ludowy ZSRR Jan Ciechanowicz. Jest tu długo oczekiwanym gościem. Zebrani zasypują go pytaniami, kartkami.

– Co mówi się w Moskwie i na świecie o kwestii Polaków ZSRR?

Było to jedno z najczęstszych pytań. Deputowany odpowiedział, że jego wystąpienie na II Zjeździe wzbudziło szerokie zainteresowanie. Miał później długą rozmowę z premierem N. Ryżkowem, któremu opowiedział dokładnie, co mają, a czego nie mają Polacy na Litwie, Białorusi itd. Udzielił też wywiadu wielu dziennikarzom prasy i telewizji zachodniej. Dzięki temu opinia światowa dziś jest coraz bardziej zainteresowana tym, w jaki sposób administracyjnie i terytorialnie rozstrzygnie się problem prawie dwumilionowej rzeszy Polaków w ZSRR.

Jan Ciechanowicz przedstawił też Stanisława Pieszkę, zastępcę naczelnika Solecznickiego Zarządu Rolnego, kandydata na deputowanego w Jaszuńskim Okręgu Wyborczym Nr 112, w którego skład wchodzi też apilinka rudomińska.

– Litwa jest naszym domem. Dużo się w nim ostatnio zmieniło – powiedział S. Pieszko – My, Polacy, też poczuliśmy się inaczej. To, że dziś jesteśmy razem, jak jedna rodzina, też wiele znaczy. Ale osiągniemy więcej, jeśli realna władza rzeczywiście przejdzie do Rad, w których będziemy mieli swoich przedstawicieli. Musimy stworzyć na Wileńszczyźnie mocną bazę ekonomiczną, a wtedy rozstrzyganie spraw politycznych też przyjdzie nam łatwiej.

Wśród wielu próśb skierowanych do kandydata znalazły się też sprawy socjalne, których nie brakuje w Rudominie.

* * *

Dużo by się chciało napisać o ciekawym występie „Solczan”, gorąco witanych w Rudominie, o życzliwej, demokratycznej atmosferze obu spotkań. Najbardziej cieszyło to, że nasi ludzie mówili o swoich problemach po polsku, czuli się znacznie pewniejsi siebie niż przed laty, poruszali kwestie daleko wychodzące poza granice ich osiedla czy rejonu. Mówili jak pełnoprawni obywatele. Być może, umrze wreszcie śmiercią naturalną legenda o tym, że chłopi podwileńscy wolą używać języka rosyjskiego niż ojczystego, że nie znają go. Owszem, nie nabyli akcentu warszawskiego, ale wszyscy mówią po polsku, i doskonale zrozumieliśmy się.

Nie da się ukryć, że podczas obydwu spotkań dużo wypowiedziano żalów i pretensji pod adresem „Czerwonego Sztandaru”, zespołu redakcji. Ale jest to temat do osobnej rozmowy. Mimo wszystko stara miłość nie rdzewieje: podczas spotkania w Rudominie dzięki staraniom naszego wiernego czytelnika i sympatyka, pracownika zjednoczenia „Sigma” Ludwika Ilcewicza zaabonowano 14 egzemplarzy naszego dziennika.

Jadwiga Podmostko,

kor. „Czerwonego Sztandaru”

rej. wileński”

* * *

„Nasza Gazeta”, 28 stycznia 1990:

„Podczas ostatniego posiedzenia Prezydium ZG ZPL została rozpatrzona kwestia listu otwartego J. Ciechanowicza.

Deputowany ludowy ZSRR kategorycznie żądał opublikowania swego listu, w przeciwnym zaś razie wystąpiłby ze Związku Polaków na Litwie. Z uwagi na to, że deputowany ludowy ZSRR musi mieć dostęp do środków masowej informacji, Prezydium ZG ZPL postanowiło opublikować ten list.

List otwarty do Prezydium RN LSRR

6 września 1989 roku sesja rejonowej rady deputowanych ludowych w m. Solecznikach ogłosiła ten rejon „polskim narodowym”. 15 września tegoż roku podobny krok uczyniła rada rejonu wileńskiego na sesji odbytej w Niemenczynie. Prócz tego, cały szereg gmin wiejskich, zamieszkałych w 70-95 procentach przez Polaków ogłosił swą „autonomię”. Wszystkie te kroki poczynione zostały na żądanie i pod naciskiem obywateli, ludzi pracy tych rejonów (którzy nie chcą być jak przedtem wyzyskiwani i poniżani), a nie na skutek „knowań” poszczególnych działaczy, jak to fałszywie przedstawia litewska prasa partyjna i opozycyjna.

Wszelako 21 września 1989 roku Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR – ignorując wolę ludności – na mocy specjalnego postanowienia ogłosiła polskie rejony i gminy narodowe w składzie Litwy za bezprawne i nieistniejące, co wywołało oburzenie i przygnębienie wśród 300-tysięcznej rzeszy Polaków Wileńszczyzny. W związku z tym uważam za konieczne powiedzieć co następuje:

1. Nie należy ani do gestii, ani do mocy Prezydium Rady Najwyższej wydawanie takich aktów, jak ów z 21 września ubiegłego roku. Ten akt jest sprzeczny zarówno z Konstytucją Litewskiej SRR, jak i z Konstytucją ZSRR, a więc jest sprzeczny z prawem, a dlatego nieważny i nieobowiązujący.

2. Podobny akt Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR podjęło nie pod naciskiem obywateli republiki, lecz pod naciskiem antypolskich, autorytarnych nastrojów, rozpalanych zarówno przez prasę komunistyczną, jak i antykomunistyczną na Litwie. Jak wykazał cały szereg zdarzeń, a m.in. także przebieg sesji Rady Najwyższej Litewskiej SRR w dniach 22-23 i 28-29 września 1989 r., nienawiść do Polaków jest właśnie tym spoiwem, które łączy hierarchię państwowo-partyjną, „Sajudis”, inne siły polityczne, nie wyłączając litewskiego Kościoła katolickiego. Jednak marna to „jedność”, wznoszona na nienawiści do poniewieranej i uciskanej od dziesięcioleci mniejszości narodowej. Na takim fundamencie nie zbuduje się silnej, demokratycznej i praworządnej Litwy czy takiegoż Związku Radzieckiego. Tak, Polaków w republice jest dziesięciokrotnie mniej niż przedstawicieli innych narodowości, lecz to nie daje nikomu prawa poniżać ich i dyskryminować.

3. Polacy w ZSRR w ciągu ostatniego półwiecza przekształceni zostali z wysokokulturalnego etnosu w upośledzoną klasę społeczną, znajdującą się na najniższym szczeblu hierarchii socjalnej. To jest dziś klasa kołchoźników, robotników, kucharek, sprzątaczek, niekiedy drobnych urzędników (buchalterów itp.) Widocznie po to prasa radziecka ciągle brała w obronę Murzynów w USA czy Republice Południowej Afryki, by zamaskować nie mniej okrutny los własnych „murzynów” – Polaków i przedstawicieli kilku innych narodowości, niszczonych w sposób szczególnie metodyczny i zawzięty. Dotychczas przymusowo nazywa się Polaków w paszportach Białorusinami, Litwinami itp. Dotychczas nie ma w ZSRR polskiej prasy, edytorstwa, odpowiedniej ilości szkół itd. Carsko-stalinowska polityka antypolska jest kontynuowana.

Tak się stało, że właśnie na Litwie – na fali przebudowy i demokratyzacji – Polacy radzieccy podjęli pierwszą próbę przypomnienia o swej ludzkiej godności i podstawowych prawach człowieka, których ich pozbawiano przez wiele dziesięcioleci. Dzięki temu naród litewski i państwo litewskie zyskały historyczną szansę ukazania swego prawdziwego oblicza, swej prawdziwej kultury politycznej, swego prawdziwego stosunku nie tylko do Polaków Wileńszczyzny, ale też w ogóle do wolności i praw ludzkich. Gdyśmy w rozmowach z Litwinami skarżyli się na swe upośledzenie, odpowiadali oni nam, że to wina Moskwy, że Litwini nie byli gospodarzami w swoim kraju i że nie oni są winni polskiej biedy. Cóż, praktyka jest sprawdzianem twierdzeń teoretycznych... Pozwólcie więc zapytać: Czy to Moskwa rozpętała w prasie litewskojęzycznej trwającą miesiącami brudną, oszczerczą nagonkę na Polaków Wileńszczyzny? Czy to Moskwa zmusiła Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR do podjęcia dyskryminacyjnej antypolskiej uchwały 21 września 1989 r. Czy to Moskwa sprawiła i sprawia, że prawie nie przyjmuje się miejscowej młodzieży polskiej na studia w republice? Czy to Moskwa zmusza „Sajudis”, „Vilniję” i inne szowinistyczne organizacje do polityki jaskrawo polakożerczej? A może to Moskwa zmusza przedstawicieli różnych państwowych służb Litwy, jak i nieformalnych organizacji, udawać się do tejże Moskwy, „straszyć” ją dezinformacją o tym, że oto polscy „separatyści” na Wileńszczyźnie chcą oderwać od ZSRR i przyłączyć do PRL Wilno, Grodno, Lwów? Najzabawniejsze, że i Moskwa straszy mitycznym polskim separatyzmem Litwinów, Białorusinów i Ukraińców.

Szereg tych pytań można by kontynuować i odpowiedź na nie byłaby równie łatwa.

Wydaje się, że Moskwa dziś naprawdę zaczyna powoli rozumieć, że budowle państwowe wznoszone na fałszu, przemocy, poniżaniu człowieka, bezprawiu, szowinizmie są nietrwałe. W Litwie nadal ma się na ten temat inne zdanie. Czas już wszelako pojąć, że nie można walczyć o własną wolność, a jednocześnie odmawiać jej innym. „Nie może być wolnym naród uciskający inne narody”. Wolność jest niepodzielna: albo przysługuje wszystkim, albo nikomu. Jeśli Litwini odmawiają Polakom Wileńszczyzny, rdzennej ludności tych ziem, prawa publicznego posługiwania się swoim językiem ojczystym, prawa do lokalnego samorządu w sferze gospodarki i kultury, to przecież tym samym pozbawiają samych siebie moralnego prawa realizowania podobnych wartości, bo im już inna „większość” może powiedzieć dokładnie to, co oni mówią swej polskiej „mniejszości”.

4. „Kwestia polska” dopiero się wynurza w ZSRR na powierzchnię życia politycznego, lecz wkrótce może ona zostać ważnym czynnikiem polityki nie tylko wewnątrzradzieckiej, ale i światowej. Póki nie jest za późno – zacznijcie rozstrzygać ten bolesny problem na zasadach demokracji i humanizmu. Tak czy inaczej, ani kilka milionów Polaków w ZSRR, ani 60 milionów Polaków na świecie, nie zgodzi się na to, byśmy nadal zostawali „białymi niewolnikami” w „najbardziej demokratycznym kraju na świecie”. A może nad bramą do pierestrojki umieścić napis: „Sobakam i Polakam wchod wosprieszczon”, jak to było ongiś na niektórych rosyjskich burdelo-restauracjach... Jeśli biurokracja Moskwy, Kijowa, Mińska, Wilna to czyni, musi się liczyć z tym, że otwarcie jej powiemy: chociaż próbujecie przyozdabiać króla w piękne szaty werbalnej demokracji, to i tak wyłazi spod nich jego goły tyłek.

Jan Ciechanowicz

deputowany ludowy ZSRR”

* * *

„Znad Wilii”, organ bezpieki sowieckiej i warszawskiej w Wilnie („właściciele” i redaktorzy Romuald Mieczkowski, wczorajszy kapuś partyjny, a niebawem także właściciel, polskiej galerii sztuki homoseksualnej w Wilnie, oraz funkcjonariusz sowieckiego aparatu przemocy Czesław Okińczyc, już przebrany za „prawnika”, „hokeistę” i „demokratę”, zafundowanej im przez Senat PRL-bis), 7 stycznia 1990, zareagował na ten list nerwowo:

„W czyim imieniu?

„Rok 1989 przeszedł już do historii. Obfitował w wydarzenia, jakby chciał nadrobić to, z czym półwiecze nie mogło sobie poradzić. Odnowa poruszyła wszystkie dziedziny życia, a pluralizm aktywnie temu sprzyjał. Litewska partia komunistyczna nie jest już uprzywilejowana kierowniczą rolą. Na swym dwudziestym zjeździe wykazała, że tak jak i inne siły społeczne będzie nadal czynem wspierać odnowę i odbudowywać nadszarpnięte zaufanie. Komuniści litewscy dzięki takiej postawie zdobyli pewną akceptacje dla swej linii wśród szerokich warstw społeczeństwa, które po raz pierwszy i bez przymusu wystąpiło w obronie decyzji forum. Stanowczość, zdecydowanie i konsekwencja szły z góry – od pierwszego sekretarza KPL. A może właśnie nastroje „dołów” udzielały się i dodawały otuchy Algirdasowi Brazauskasowi? W każdym razie do centralizmu przenikła demokracja, a w obradach więcej znalazło się spontanicznych wypowiedzi niż bezosobowych referatów w imieniu mas.

Jesteśmy pismem niezależnym (!?). Z życzliwym zainteresowaniem przyglądamy się także przemianom w KPL.

Nie wszyscy cieszą się z kolejnego zwycięstwa reformatorów i samodzielności KPL. Niemało jest Polaków, pragnących za wszelką cenę pozostać w ramach KPZR, która nadal nie rezygnuje z aspiracji do kierowniczej roli. Komunisci-Polacy, którzy głosowali za samodzielną KPL, narażeni są na szykany i pogróżki. Żadne argumenty nie są w stanie przemówić do zwolenników jedynej i wszechogarniającej organizacji. Nawet fakt, że odnowiona KPL nie zrywa przecież więzi z KPZR, a chce je tylko budować na nowych partnerskich zasadach nie odcinając się od przeobrażeń w Republice. Jeśli samodzielność będzie dotyczyć tylko „wybranych” dziedzin, to droga Litwy do Europy będzie znacznie dłuższa.

Doskonale o tym wiedzą ci Polacy, którzy dobrze życzą odnowie i popierają dążenia do demokratycznych przemian. Powstaje wiec pytanie; w czyim imieniu mówiła występująca jako przedstawicielka Polaków – Stefania Sierżantowicz na zjeździe komunistów, w czyim imieniu wystąpili delegaci, którzy pozostali na starych pozycjach?

Coraz trudniej jest zrozumieć, w czyim imieniu działa, a ostatnio przemawiał w Moskwie Jan Ciechanowicz, jeden z dwóch deputowanych ludowych, mających reprezentować nasze interesy. Mówił i w imieniu Polaków, ale czy został przez nich upoważniony do mglistych i bardzo subiektywnych stwierdzeń? Całe wystąpienie przypominało sałatkę o wielu nieświeżych składnikach”. [Charakterystyczne słownictwo agentury NKWD! – J.C.]. „A przecież w ten sposób zaprzepaszczona została możliwość zasygnalizowania przed przywódcą radzieckim i szerokim audytorium palących, problemów, na których rozstrzygniecie czekają bez skutku Polacy. Dlaczego nasi deputowani do Rady Najwyższej ZSRR nie znajdą nareszcie wspólnego języka z członkami delegacji parlamentarzystów litewskich? Niech zwolennicy wylewania żalów i zdecydowanej postawy zastanowią się nad tym. Tym bardziej, że tą drogą jeszcze niczego nie osiągnęli. Nie należy także zwalać odpowiedzialności na społeczeństwo – ludzie są znacznie mądrzejsi, niż sądzą niektórzy działacze. Na co dzień sąsiad z sąsiadem w mieście i na wsi potrafi ułożyć swe stosunki bez względu na narodowość.

Wcale nie negujemy istnienia problemów. Jest ich wiele i nareszcie o wszystkim dziś można mówić. Mówić jednakże w sposób parlamentarny, bez tanich chwytów i żałosnej spekulacji poglądami. Do tego jeszcze mądrze działać – inaczej zawsze będzie skutek szkodliwy. Właśnie dla Polaków. Tych poszukujących prawdziwego porozumienia. Tych, którzy chcą wychowywać nie na kolejnych zadrażnieniach, lecz na dobrych przykładach. Bo przecież powiedzieć, że jest źle, potrafi każdy. Ale istota demokracji polega na tym, że wybrani przez nas przedstawiciele czynem, konkretnym działaniem prowadzą do poprawy sytuacji. Wybieramy ich, na różnych szczeblach i w różnych organizacjach nie tylko po to, by narzekali w naszym imieniu. Przede wszystkim by dla nas załatwiali konkretne sprawy. Trzeba, żeby wszyscy wybrani pamiętali o tym.

Czesław Okińczyc

Romuald Mieczkowski”

Litewska Sauguma od początku usiłowała przez swych polskich agentów odizolować wileńską społeczność polską od reszty świata demagogicznym hasłem, że należy „wszystko załatwiać na miejscu”, w Wilnie, i dać się po cichu udusić lietuviskim szowinistom, nie robiąc z tej kwestii problemu międzynarodowego.

Po tej publikacji do redakcji „Znad Wilii” napłynęło ponad 300 protestów, z których żaden nie został zamieszczony na łamach gazety; przypuszczalnie wszystkie są przechowywane w ściśle tajnym archiwum UOP w Warszawie. Tygodnik „Znad Wilii” dosłownie w każdym numerze zamieszczał wrogie docinki pod adresem J. Ciechanowicza, co wywoływało wrażenie, że właśnie w tym celu został przez moskiewsko-willeńsko-warszawską bezpiekę założony. Tyle wydatków, by „zgnoić” jednego uczciwego człowieka! UOP-em kierował w tym czasie żydopolski cenzor z „Tygodnika Powszechnego” Krzysztof Kozłowski, straszydło o fizjonomii Frankensteina. Natomiast J. Ciechanowicz otrzymał z Wielkiej Brytanii serdeczne listy z poparciem od Prezydenta Rzeczypospolitej na uchodźstwie, wybitnego męża stanu pana Ryszarda Kaczorowskiego, jak również z USA od wielkich patriotów, wybitnych intelektualistów i dyplomatów, byłych ambasadorów skazanych przez sądy PRL na karę śmierci „za zdradę stanu”, panów Franciszka Romualda Spasowskiego oraz Zdzisława Rurarza; wreszcie od przewodniczącego Kongresu Polonii Amerykańskiej pana Edwarda Moskala. W końcu jednak jęki i pohukiwania „Gazety Parchatej” zagłuszyły głosy ludzi przyzwoitych, wszystkich sterroryzowały i zmusiły do milczenia.

* * *

„Nasza Gazeta”, 11 lutego 1990

„List otwarty (Przyjęty na konferencji Wileńskiego Oddziału Rejonowego ZPL 26 stycznia 1990 r.)

Szanowny Panie Balcewiczu!

Jesteśmy oburzeni Pana wystąpieniem na spotkaniu aktywu partyjnego republiki z M. Gorbaczowem, jak też pozycją, którą Pan zajął występując jako przedstawiciel Polaków.

Jeżeli Pan nie miał zamiaru i nie chciał mówić o problemach Polaków na Litwie to nie należało zabierać miejsca i czasu podczas tak ważnej imprezy do czytania jakichś listów. Pana pozycja o niewtrącaniu się innych do spraw republiki akurat koliduje z próbą narzucenia nam przez Pana poglądów jakiegoś syberyjskiego Rosjanina, który nie może znać naszych realiów i już nawet dlatego nie może nam dawać recepty na nasze postępowanie. Nie mówiąc już o tym, że nie zgadzamy się z wyrażonymi w liście poglądami, zarówno jak i z tymi, które Pan wyraził w swoim chybionym przemówieniu.

Popieramy też całkowicie wystąpienia w prasie J. Tomaszewicza i J. Ustinowicza i jesteśmy zdziwieni takim potraktowaniem etyki dziennikarskiej, że tylko redaktor naczelny ma wyrażać pozycję redakcji w odpowiedzi na te artykuły, jakby nie było jeszcze zastępców i kolegium redakcyjnego, które też podobno ma prawo mieć swoje zdanie.

A propos, telewizyjna Fala Odrodzenia 24 stycznia w postaci pogróżek i „przestróg” dla niepokornych Polaków jasno wskazała sposób „rozstrzygania” problemu Polaków na miejscu, której to pozycji Pan tak hołduje.

Wskutek takiego postępowania i nieliczenia się ze zdaniem Polaków i czytelników naszego jedynego dziennika „Czerwony Sztandar”, wyrażamy wotum nieufności dla p. Z. Balcewicza jako redaktora naczelnego. I uważamy, że zespołem redakcyjnym naszego jedynego polskiego dziennika (którego nazwę, zgodnie z żądaniem czytelników, należało już dawno zmienić) powinna kierować osoba licząca się ze zdaniem swoich czytelników i bardziej uczciwa”.

Informujemy Szanownych Czytelników

że w poprzednim numerze „NG” w trakcie dokonywania przedruku listu otwartego J. Ciechanowicza z polskojęzycznego pisma USA nie poprawiono błędu w pewnym fragmencie oryginału. Tekst musi brzmieć: „Tak czy inaczej, ani kilka milionów Polaków w ZSRR, ani 60 milionów Polaków na świecie nie zgodzi się na to, byśmy nadal zostawali „białymi niewolnikami” w „najbardziej demokratycznym kraju na świecie”. A może nad bramą do pierestrojki umieścić napis: „Sobakam i Polakam wchod wospreszczon”, jak to było ongiś na niektórych rosyjskich burdelo-restauracjach...”.

Błędnie zostało również podane, iż deputowany ludowy ZSRR Jan Ciechanowicz w wypadku nie opublikowania tego listu zagroził wystąpieniem ze ZPL. Niestety na posiedzeniu Prezydium, na którym omawiano tę sprawę nikogo z redakcji nie było, stąd mylna informacja.

Konferencja ZPL nie odbędzie się 15 kwietnia, ponieważ w tym dniu przypada Święto Wielkanocne. Dokładna data konferencji będzie podana w następnym numerze „NG”.

Przepraszamy wszystkich”.

* * *

Na marginesie należy dodać, że zamierzone wprowadzanie przeinaczeń i fałszerstw do moich tekstów i wypowiedzi, później bagatelizowanych jako rzekomy „błąd” czy „chochlik drukarski”, stanowiło nagminny chwyt socjotechniczny agenturalnych pism; autorowi wkładano do ust żenującą wypowiedź, która szła w świat i robiła swą brudną „robotę”; sprostowania z reguły nie dawano, a jeśli tak, to po kilku numerach, w niewidocznym miejscu, drobnymi literkami, podczas gdy pismo było już zalane błotem złośliwych komentarzy i pomówień. Najbrudniejszą antynarodową robotę odwalało w tym okresie prymitywne, zapite, głupie i nikczemne gnojstwo czyli – dziennikarstwo agenturalne, „Polaczki z mianowania”. Później tenże chwyt zastosowano m.in. w stosunku do narodowców Słowacji.

* * *

„The Post Eagle” (Kearney), 17 stycznia 1990:

Jan Ciechanowicz the Greatest Human Rights Activist in the Soviet Union: The Most Hated Man in Eastern Europe

By Benjamin Chapinski

My grandfather was an American ethnic activist. As a teenager I advocated his ideas: open communication among all nationalities. As a young man, I secured over $100,000 from the Michigan State Senate for a proposal to create a Polish, Studies Center at a major state college.

Before travelling to Europe, so my children could master foreign languages, I organized citizens to collect 12,833 signatures on a petition for. „Polish equal rights (at a major university center).

Consequently, after learning to read m the Polish language, at age of 28, it was only natural for me to move on. After all, Solidarity was born and Europeans were learning to overcome the alien rule of communism.

During the 1970s this author travelled to the Soviet Union. I was seeking an avenue for „wspolpraca” (co-operation). Unfortunately, red oppression demonstrated ethnics had to realize they were living in a totalitarian state. This was the time I first heard of Jan Ciechanowicz.

He was from an area that was once part of the Polish Commonwealth. It's an area that is larger than Germany (at it's territorial height). Some scholars estimate that there are ten million people of Polish heritage in the Soviet Union. The number, in all probability is closer to five or six million. Soviet stats notę a figure less than two million.

The largest number of Poles resides in Wilnoland (Wilenszczyzna). Here, one can find the Lithuanian capital of Wilno (population of 550,000, of which 115,000 are Poles). Surrounding this city are approximately 300,000 more Poles. In addition to this, Wilnoland sits next to a Byelorussian region vhere over 500,000 have alleged to be of Polish heritage. Indeed.

The undisputed hero of all thesa masses is Jan Ciechanowicz. This is his story. Jan was born on July 2, 1946. When JC came into this world five percent of Wilnoland spoke in the Lithuanian language. Poles were sent to the Gulag and other places. They were deemed as a problematic element to those colonizing this site. JC was born in eastern Wilnoland (about 35 miles from Wilno).

The population of Jan’s birth place was 85% Polish. Nevertheless, he studied in the White Russian and German language. There were and are no Polish schools for the local citizens.

Jan’s young daughter has plenty to say about her father. She’s a pretty blond teenager attending medical school (in Poznan). Apparently, Jan Ciechanowicz, a family man, worked as a translator and teacher for years, while attending school. „He couldn’t print a single article. You see, there was an unofficial ban on writing about real cultural communication/experiences.”

JC views about ethnicity became too well known. He believed in open communication. He was as enemy to an anti-democratic Soviet regime against ethnicity. While working in an institution, concerned with atheism, JC was forced to resign. Ciechanowicz could not be trusted: Jan was a sinner in a red sea. He declared emphatically that he was not opposed to religion! This cost his children bread.

JC became known for his problem solving, dissertations and goal of open communique – not only for Poles but for Byelorussians (and others). He had a reputation of accomplishment. He became an acknowledged expert in negotiations and diplomatic compromise. His difficulties commenced when he refused to stop speaking and promoting human rights, ethnicity, Polish culture and language. Ciechanowicz realized that every effort must be inspired to alleviate all antagonisms among Europeans. He spoke of Wilnoland Poles being the machine of labor in inhospitable parts of the USSR. JC reiterated that there is and has been a complete bankruptcy in the culturally repugnant behavior „doctrine” towards Poles.

Parochial red supporters deemed JC could be a threat. Lithuanian Soviet papers started their name-calling, lies and distortions against JC. Bias was documented in numerous pertinent media. His comments were taken out of text. JC’s thoughts were misrepresented. J. Ciechanowicz was called a nationalist. He was removed from his position as a Dean in a school of higher education. After yeas as a recognized scholar, it was discovered that Ciechanowicz was „incompetent”. He became a topic of Party discussions. The Rt. wing nationalist Lithuanian Sajudis press was part of the modus operandi against human rights hero Ciechanowicz.

In a primitive media environment, attacks were leveled – incredibly – against Jan Ciechanowicz „as a person!” A Ms. I. Szimelionis, a journalist, indicated that a Polish kid hit a Lithuanian child. She tried to implicate Ciechanowicz! Primitives suggested that ethnic activist JC be stopped in all his efforts as a human rights advocate. A process of disinformation became the soul of pathological lies against JC.

Primitives feared Ciechanowicz might unite Poles, Byelorussians, Ukrainians and Lithuanians. A political machine eradicated his access to media (and replies!).

Still, JC became more popular among those seeking European brotherhood. A Prof. Griszki wrote in a Lithuanian language weekly that it would be hell „if the West knew what’s going on here...”

Others joined the growing band wagon of truth. Statements demonstrated that Ciechanowicz was right (Stalinism was over); mainly, not only Poles but Byelorussians and Ukrainians had every right to their heritage.

Because Poles represented 80% of Wilnoland – despite alien colonization – masses thought they should have their own schools, etc. At this writing every discriminating deed possible is being implemented against Ciechanowicz.

Can you imagine a state apparatus attacking an individual? How would you feel if you were the daily object of media insults?

According to JC, under the Stalinist regime, which is not fully dead, the Poles were third rate citizens: „We were discriminated against especially in the realms of language, education and culture. Just think, there are at least three million Poles in the Soviet Union without an all Polish newspaper!” The opportunity of „poles entering the university system are nearly non-existent. Do you know why Polish children in the Soviet Union bave little inclination to attend Polish classes? The answer is quite simple. After completing a school, a Polish child has practically no chance of completing higher education.”

To comprehend why JC is hated, we will present some of his perceptions. Remember Prof. Ciechanowicz is a man who believes in a common European home.

Jan, one of the few men who has put his head on the red chopping block to defend Byelorussian and Ukrainian rights, looked at me and stated that” ... perestroika has given mankind hope.” When I asked about meterial gains, JC emphasized that the economic condition has deteriorated. „On the other hand, we can now at least protest and speak out in public.”

When I noted that the partybureaucratic apparatus appears to be unfavorably disposed towards Poles, Ciechanowicz referred to the several hundred thousand Poles in Byelorussia „without a single school”. As he looked at one of my articles about the Lyczakowski necropolis, he stated: „Documentation demonstrates that a destruction of superb Polish cemeteries is sommonplace”. Jan went on and on about the desecration of the Holy Hill Cementery in Minsk. He told me that I did not mention in my dissertations that tombstones from Polish cemeteries have been stolen „for use as building material”.

Ciechanowicz is a man of wit. One could tell he’s a vet of many wars. He was careful with his usage of words: „We Poles have an absolute positive attitude towards Lithuanians standing steadfast in defense of their national identity. We would like to support them even more if it weren’t for state attitudes towards our culture. All of a sudden it turns out that we are the main enemies!”

One fellow interrupted us and spoke of strong anti-Polish accents in the meetings of Sajudis (the leading Lithuanian political party). Another asked if the West knew about members of Sajudis demanding „that Polish children not be allowed to study abroad!” Young people emphatically noted that Sajudis is a chauvinist neo-nazi-type association. „It elicits filthy anti-Slavic declarations.”

Human Rights Activist Ciechanowicz wants to create autonomous districts for Poles in Lithuania, Byelorussia, the Ukraine and in Kazakhstan „and perhaps even in the Russian Federal Republik.” He continues by indicating there’s need for more cooperation and interaction. Our large multi-thousand Polish communities should have cultural autonomous territorial rights. It is a first step towards society achieving real equality.” He also stated that „there must be more religious freedom.”

He continued: „Yes, the Poles from Wilno are very hard working but for 50 years they have been dominated. We receive half the state subsidies allotted to Lithuanian areas for social development of similar size. The number of Poles with higher education is seven times lower than the figure for Lits! These are frightening proportions, the effects of a conscious policy from the state apparatus. We need Polish language magazines, papers, publications, books, normal radio and TV programs... because of our large numbers. We don’t want to be either enemies or slaves but we are deprived of everything as a nationality. We are simply a labour force. The fact is, for decydes we have been living in a totalitarian state. The political regime has discriminated against Poles, the Volga Germans and others. We want Polish theatres, and contact with the World Polish Community...”

It was easy to se why JC was recently elected to the Soviet Parliament. He’s the greatest human rights advocate in the USSr. He’s a symbol of potential.”

Niektóre zdania tego artykułu nie zupełnie odpowiadały rzeczywistości, ale ich autorem był człowiek o wyjątkowej energii i inteligencji, jak też wierny patriota mocno wspomagający emancypacyjny ruch polski na terenie byłego ZSRR.

* * *

„Czerwony Sztandar”, 24 stycznia 1990:

„Echa wystąpień Deputowanych Ludowych ZSRR:

28 grudnia ub. r. gazeta „Sowietskaja Litwa” i „Czerwony Sztandar” opublikowały przemówienia parlamentarzystów od Litwy K. Motieki i J. Ciechanowicza wygłoszone na II Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR. Jako echo na te publikacje do naszej redakcji przyniósł list kierownik laboratorium kartografii Uniwersytetu Wileńskiego P. Gauczas, w którym ustosunkował się do wystąpienia J. Ciechanowicza.

Dopóki szła praca nad tekstem, na początku br. w nr 4 gazety rejonowej „Przyjaźń” ukazała się publikacja P. Gauczasa pt. Ilu jest Polaków na Wileńszczyźnie oraz w nr 8 gazety „Sowietskaja Litwa” artykuł tegoż autora Czy Ciechanowicz myli się?

Kierując się zasadą pluralizmu zdań publikujemy artykuł P. Gauczasa skierowany i do naszej redakcji oraz odpowiedzi deputowanego ludowego ZSRR Jana Ciechanowicza na zarzuty P. Gauczasa, a także na uwagi deputowanego ludowego ZSRR K. Motieki, wypowiedziane przez niego podczas ostatnich obrad parlamentu naszej republiki.

Ilu Polaków mieszka na Wileńszczyźnie?

Przemówienie deputowanego ludowego ZSRR J. Ciechanowicza na II Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR wzbudziło we mnie, mówiąc delikatnie, zdumienie. Szanowny deputowany wypowiedział w nim wiele złośliwych słów o republice, którą reprezentuje, gdzie Polakom stworzono lepsze warunki niż w jakiejkolwiek innej republice związkowej. Nie dyskutując z powodu wielu „oskarżeń” pod adresem rządu Litwy, działaczy litewskich (ich uzasadnienie powinni ocenić specjaliści), chcę tylko zatrzymać się nad zdaniem: „A przecież Polacy stanowią około 80 proc. mieszkańców Wileńszczyzny” („Sowietskaja Litwa” i „Czerwony Sztandar” (28.XII.1989 r.), Skąd takie dane? Może J. Ciechanowicz posługiwał się danymi spisów, jakie przed wojną przeprowadzały polskie władze okupacyjne? Niestety, rachmistrze spisowi Piłsudskiego mimo to, że bardzo się starali, nie znaleźli tylu Polaków na Wileńszczyźnie; według danych spisu ludności 1931 r. jako Polaków (a raczej ludzi z polskim językiem ojczystym) zapisano 67 proc. mieszkańców tego regionu.

Nietrudno jest wyjaśnić, jakie terytorium zajmuje Wileńszczyzna. W tomie 4 Encyklopedii Litwy Radzieckiej (V, 1988, str. 534) wyraźnie napisano, że Wileńszczyzna to „południowo-wschodnia część Litwy okupowana w okresie X.1920 – IX.1939 przez Polskę, (...) którą ZSRR w 1939 i 1940 r. przekazał Litwie”. Obecnie wchodzą do niej: stolica republiki Wilno, rejony wileński i solecznicki w całości, rejony święciański i ignaliński prawie w całości, wschodnia część rejonu trockiego, południowa (większa) część rejonu wareńskiego, ponadto brzegi rejonów szyrwinckiego, moleckiego i zarasajskiego (po jednej lub dwie apilinki). Na terytorium tym według wstępnych danych spisu ludności w 1989 r. mieszkało około 920 tys. osób, z tego prawie dwie trzecie skupiona jest w Wilnie.

Polacy na Wileńszczyźnie stanowią nie 80 proc., jak twierdzi J. Ciechanowicz, a 26 proc. Tylko w rejonie solecznickim jest około 80 proc. tych, którzy zapisali się jako Polacy. W rejonie wileńskim stanowią oni 63 proc., we wschodniej części rejonu trockiego – 36 proc., w rejonie święciańskim – 29 proc., zaś w rejonie ignalińskim i wareńskim (w granicach Wileńszczyzny), blisko 8 proc. Prawie połowa Polaków mieszka w Wilnie, jednakże stanowią oni tam tylko 19 proc. ogółu mieszkańców. Zasługuje na uwagę fakt, że tylko liczba Litwinów mieszkających w Wilnie jest znacznie większa od liczby Polaków w całej Wileńszczyźnie (i w ogóle na Litwie). Wspomniany deputowany ludowy ZSRR, przez „pomyłkę” procent Polaków pomnożył z górą trzykrotnie. Jednakże czy naprawdę przez pomyłkę i czy nie za często „myli się”? Można omylić się o jeden lub dwa procenty, ale nie zwiększyć o całe 54 proc. Mógłby przynajmniej zatelefonować do Komitetu Statystycznego Litwy i udokładnić. Niewątpliwie, że specjalnie stosuje tendencyjne liczby: w ten sposób „uzasadnia” realizowanie swych celów. I nie jest to pojedynczy wypadek. Prócz tego treść jego przemówienia pogłębia niezgodę między Litwinami i Polakami litewskimi. Deputowanemu nie przysparza to chluby.

Bądźcie uprzejmy, szanowny J. Ciechanowiczu, wyjaśnić w prasie swym wyborcom, dlaczego wprowadzacie w błąd deputowanych ludowych ZSRR, mieszkańców całego kraju i swej republiki.

Petras Gauczas,

kierownik laboratorium

kartografii Uniwersytetu

Wileńskiego”

Na ten list prasowy Litwina udzieliłem następującej odpowiedzi:

„Słów kilka o statystyce

Pojęcie „Wileńszczyzna” przez różnych autorów było i jest używane w kilku sensach. W znaczeniu historycznym tereny jej ogarniają nie tylko bliższe i dalsze okolice Wilna, ale i takie, wchodzące dziś w skład Białoruskiej SRR rejony, jak oszmiański, woronowski, ostrowiecki, iwjewski i in. Litewscy specjaliści w zasadzie zamykają tym pojęciem w całości takie rejony obecnej Lit. SRR, jak wileński, solecznicki, trocki, szyrwincki, święciański, molecki i ignaliński, a to już zmienia obraz demograficzny. Inni (w ich liczbie i autor tych słów) przez Wileńszczyznę rozumieją w całości rejony wileński i solecznicki, a także graniczące z nimi części rejonów święciańskiego, trockiego, szyrwinckiego, na których Polacy od stuleci stanowią większość ludności.

Publikowane dane o tej większości zależały często nie tylko od faktycznego stanu rzeczy, ale i od dobrej lub złej woli samych fachowców od statystyki. Tak np. spis ludności 1897 r. w powiecie oszmiańskim wykazał (zgodnie z intencjami statystyków carskich) tylko 1,7 proc. Polaków, w sokólskim – 1,2 proc., w wileńskim – 12,6 proc. Prawie cała reszta to mieli być Żydzi, Białorusini i Rosjanie. W związku z tym cynicznie przez urzędników rosyjskich sfałszowanym spisem, Hipolit Korwin-Milewski wypowiedział głośne zdanie: „Trzeba być trzy razy Polakiem i z niezwykłą mocą umieć stwierdzić swą narodowość, by za takiego zostać uznanym w statystykach rosyjskich”. Po wyzwoleniu okazało się, że wszystkie te „dane statystyczne” są 5-20-krotnym fałszerstwem na niekorzyść ludności polskiej.

W 1916 roku okupujący te tereny Niemcy ze zwykłą sobie skrupulatnością przeprowadzili spis ludności w Wilnie i chociaż bardzo nie lubili Polaków, stwierdzili, że ludność tego miasta składa się z Polaków w 54 proc., Żydów – 41 proc., Litwinów – 2,1 proc.

Spis z 1931 roku wykazał, że w mieście tym Polacy stanowią 65,9 proc. ludności, Żydzi – 28,4 proc., Rosjanie – 3,7 proc., Litwini – razem z Niemcami i Białorusinami stanowili 2 proc. mieszkańców miasta.

Według tegoż spisu w 1931 r. spośród 1.275 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, jako całości, Polacy stanowili 59,6 proc. (761 tys.), Białorusini 22,6 proc. (289 tys.), Żydzi 8,4 proc. (108 tys.). Litwini 5 proc. (66 tys.).

W latach 1939/40, jak podaje ks. prof. Tadeusz Krahel, z archidiecezji wileńskiej wywieziono w głąb Rosji lub zabito 485 tys. Polaków. Toteż amerykański uczony litewskiego pochodzenia Leonas Sabaliunas pisze, że w 1940 roku struktura demograficzna Wileńszczyzny (bez terenów oddanych Białorusi) wyglądała następująco: Polacy – 321,7 tys. osób, Żydzi – 107,6 tys., Białorusini – 75,2 tys., Litwini – 31,3 tys., Rosjanie – 9,9 tys.

W czasie II wojny światowej wymordowani zostali praktycznie wszyscy Żydzi wileńscy. Wyginęły dalsze dziesiątki tysięcy Polaków i Białorusinów... Późniejsze deportacje przyczyniły się do dalszej zmiany struktury demograficznej, podobnie jak powojenne systematyczne osiedlanie na tych terenach ludności niepolskiej, zwożonej tu z Litwy etnicznej i Rosji. Mimo nasilenia tego procesu, według posiadanych przeze mnie oficjalnych danych sprzed roku, obecnie Polacy stanowią około 68 proc. mieszkańców rejonu wileńskiego, 82 proc. – solecznickiego, znaczną większość wschodniej części rejonu trockiego, a także części szyrwinckiego i święciańskiego. Te tereny z przeważającą zwarcie rozmieszczoną polską większością i stanowią – w moim pojęciu WIleńszczyznę.

Najprawdopodobniej proporcje te ulegną w najbliższym czasie dalszej zmianie na niekorzyść rdzennej ludności polskiej poprzez wzmożoną kolonizację tych terenów przez napływową ludność litewską.

Do zmniejszenia odsetka Polaków na Wileńszczyźnie prowadzi m.in. nieustający proces półprzymusowej rusyfikacji oraz większa umieralność miejscowych mieszkańców na skutek polityki socjalnego upośledzania tych terenów, w tym – zacofanego systemu ochrony zdrowotnej.

P.S. Co zaś do obrażania kogokolwiek, to nikt nikogo tak nie obraża, jak człowiek sam siebie przez własne wątpliwe postępowanie, w tym kłamstwo.

Jan Ciechanowicz,

deputowany ludowy ZSRR”.

„Czerwony Sztandar”, 16.01.1990 r.

* * *

Z tego rodzaju przejawami obłudy i antypolskiego cynizmu niektórych lietuviskich polityków przyszło walczyć po wielokroć. Oto jedna z moich ripost.

„Unikajmy insynuacji

Na szesnastej sesji Rady Najwyższej Litewskiej SRR jedenastej kadencji (15.I.1990) Kazimieras Motieka, członek Prezydium Rady Najwyższej Litewskiej SRR i jeden z liderów Sajudisu w swym przemówieniu „O nadzorze konstytucyjnym w Związku SRR” („Czerwony Sztandar”, 18.I.1990) użył m.in. sformułowania: „Czyżbyśmy my – deputowani ludowi ZSRR z ramienia Litwy – nie widzieli, jak po rozmowie z Michaiłem Gorbaczowem dwa nasi innojęzyczni deputowani nieproszeni podążyli za nim, po czym jeden z nich z trybuny Zjazdu dosłownie „krakał” i prosił o ratunek Moskwę, bo ponoć na Litwie powszechnie się łamie prawa radzieckich Polaków?”

Nietrudno z tej wypowiedzi wywnioskować, jakich „innojęzycznych” deputowanych ma na myśli Motieka. Ponieważ zacytowane zdanie wprowadza w błąd opinię publiczną, oświadczam:

1. Po spotkaniu delegacji Litwy z M. Gorbaczowem udaliśmy się z A. Brodawskim nie „za nim”, lecz do wyjścia. Na II Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR ani z prezydentem ZSRR nie rozmawialiśmy, ani nawet nie zamierzaliśmy rozmawiać, gdyż już na I forum przekonaliśmy się jednoznacznie, że z tej strony Polacy zamieszkali w ZSRR na poparcie liczyć nie mogą. To litewscy deputowani ludowi niezmordowanie blokowali wszelkie propolskie poczynania kilku posłów.

2. Szanujący się członek parlamentu, a tym bardziej członek jego prezydium, nie powinien publicznie używać takich wyrazów, jak „krakał” na określenie wypowiedzi, które mu się mogą najbardziej nawet nie podobać, bo takimi sformułowaniami nie tylko wystawia złe świadectwo swemu wychowaniu, ale i narusza zasady etykiety parlamentarnej, obraża wszystkich biorących udział w posiedzeniu.

3. W swym przemówieniu nie prosiłem Moskwy o ratunek. Możemy liczyć tylko na siebie. Dałem natomiast wyraz oburzeniu z powodu antypolskiej polityki od wielu lat prowadzonej przez biurokratów zarówno Moskwy, jak i Litwy. Co do tego zresztą, to ani Motieka, ani Gorbaczow, ani nikt inny wątpliwości mieć nie powinni: o krytycznej sytuacji Polaków w ZSRR mówiłem, mówię i będę mówić przy każdej sposobności; każdą niegodziwość w stosunku do nas demaskować będę w prasie światowej; aż wreszcie antypolscy „działacze” zrozumieją, że ich „polityka” jest krótkowzroczna.

Jan Ciechanowicz

deputowany ludowy ZSRR”

* * *

„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” (Londyn), 25 stycznia 1990:

„Wieści z Kresów Wschodnich RP

– Jan Ciechanowicz, wiceprzewodniczący Związku Polaków na Litwie, deputowany do Rady Najwyższej ZSRS z Wilna, po raz kolejny publicznie – na łamach „Czerwonego Sztandaru” – zaprotestował przeciwko fałszowaniu „sowieckich statystyk narodowościowych”. Fałszerstwa uderzają zawsze, dziwnym trafem, w Polaków. Autor pisze m.in.:

„Staraja piesenka na nowyj ład” – powiadają Rosjanie, gdy chcą zadrwić z kogoś, kto popełnia stare oszustwa pod nowym szyldem. Porzekadło to przypomniało mi się, gdy zapoznałem się ze statystyką zamieszczoną w poczytnym tygodniku „Argumenty i Fakty”. Dowiedziałem się z tego materiału, że do roku 1953 zesłano przymusowo w ZSRR do miejsc specjalnego osiedlenia 1.224.931 Niemców, 316.717 Czeczeńców, 81.158 Litwinów, 81.475 Kałmuków, 39.279 Łotyszów itd. Z napięciem brnąłem przez tekst, by się dowiedzieć ostatecznie, ilu też wysiedlono moich rodaków. I oto dowiaduję się: 4.520 „andersowców” i 36.045 Polaków! Zwróćmy uwagę, jak dokładne jest kłamstwo, sprecyzowane do kilku nawet osób. Obliczone jest widocznie na naiwnych, którzy tak sumiennie wycezelowanemu fałszerstwu po prostu nie będą w stanie się oprzeć (...) Statystyka „Argumentów i Faktów” budzi tylko smutek: również w okresie pierestrojki śpiewa się o nas i dla nas fałszywe piosenki.

I nie jest to fakt odosobniony. „Izwiestia” podają skład KPZR według narodowości, wyliczają po paręset osób liczące grupy komunistów, należących do małych narodów północy ZSRR, ale całkowicie przemilczają istnienie kilkudziesięciu tysięcy Polaków, członków KPZR. (...) Niestety, nadal aktualne są słowa Hipolita Korwina-Milewskiego, wypowiedziane jeszcze w 1913 roku: „Trzeba być trzy razy Polakiem i z niezwykłą mocą umieć stwierdzić swą narodowość, by za takiego zostać uznanym w statystykach rosyjskich...”

Ryszard Czarnecki

„Czerwony Sztandar”, 27 stycznia 1990:

„Widzę ich w Parlamencie

Słusznie zauważył Zbigniew Łyndo („Cz.Sz.” z 4 stycznia), że skoro Polacy nie mają zagwarantowanej kwoty deputowanych w Radzie Najwyższej republiki, to niech przynajmniej wśród tych nielicznych, którzy zostaną wybrani, znajdą się ludzie, którym ufamy, którzy udowodnili, że potrafią nas reprezentować. Szkoda, że wśród kandydatów – Polaków nie znalazło się Jana Ciechanowicza oraz doskonałego znawcy Wilna i Wileńszczyzny, pedagoga, dyrektora Mejszagolskiej Szkoły Średniej Edwarda Jaszczanina.

Halina Bobnis

Wilno”

* * *

W lutym 1990 otrzymałem zaproszenie do wygłoszenia cyklu wykładów na University of Aberdeen w Szkocji. Kierownictwo Katedry Filozofii Instytutu Pedagogicznego nie tylko odmówiło oddelegowania mnie do Wielkiej Brytanii, ale też zagroziło, że jeśli udam się tam własnym kosztem i przerwę na jakiś czas zajęcia ze studentami, zostanę zwolniony w trybie natychmiastowym za zaniedbanie obowiązków służbowych. Zrezygnowałem z wyjazdu, także ze względu na bezpieczeństwo żony i dzieci, gdyż pogróżki telefoniczne przybrały na częstotliwości.

* * *

Na początku lutego zatelefonował do mnie pan Algimantas Czekuolis, wieloletni sowiecki dyplomata, pisarz, redaktor naczelny tygodnika „Gimtasis Kraštas” (Kraj Ojczysty) i poprosił mnie o wypowiedź na temat: Jak się czuje Polak na Litwie? Zgodziłem się i w ciągu jednego wieczoru napisałem siedem stron, które też przekazałem nazajutrz do wymienionej redakcji. Widziałem, że reżim zaczyna naprawdę nieco popuszczać cugle, że żelazny uścisk autorytaryzmu zaczyna się rozluźniać. Chodziło więc o jak najrychlejsze porozumienie i pojednanie między Polakami a Litwinami, jako grupami etnicznymi żywotnie zainteresowanymi w zrzuceniu pęt okupacji, by w odpowiedniej chwili bez przepychanek stanąć ramię w ramię przeciwko próbom ponownego nałożenia obroży na nasze narody. Niemal instynktownie postanowiłem napisać tekst bezwzględnie prolitewski, by wywołał on odpowiednio podobnie życzliwy odruch w stosunku do nas ze strony Litwinów. Oto tekst zamieszczony w „Gimtasis Kraštas” pt. „Kaip jaučiasi lenkas Lietuvoje?”:

„Jak się czuje Polak na Litwie?

Jak się czuje Polak w Litwie? – Prawie dokładnie tak samo, jak Litwin. Czyli rożnie. Bywa lepiej, a bywa i gorzej. Trudno o entuzjastyczny stan ducha u ludzi, którzy tłuczą się po kolejkach, na mieszkanie czekają 10 lat itd. Trudno też być zadowolonym z faktu, że w Litwie trzeba się uganiać po księgarniach, by nabyć utwory Maironisa, Baranauskasa czy kogoś z innych wybitnych twórców litewskich. Podobnież Polak litewski z trudem (i tylko za nienormalnie wysoką cenę) nabyć może dzieła Mickiewicza czy Słowackiego. Takie nonsensy – które zresztą nie jest trudno zmienić – nie ułatwiają życia. Można powiedzieć, że są to drobne sprawy, ale przecież życie się składa właśnie z drobnych spraw i, jak wiadomo, „z małego buduje się wielkie”...

Lecz żarty na bok. Gdy redakcja „Gimtasis Kraštas” pyta mnie, jednego z około 280 tysięcy Polaków litewskich, „jak się czuje Polak na Litwie”, to ma widocznie na myśli to, jak się czuje tu Polak właśnie jako Polak. A to już sprawa odrębna.

W artykule prasowym niemożliwe byłoby ująć całość tej nieprostej i niejednoznacznej sprawy, pozostaje więc wypowiedzieć po prostu kilka luźnych spostrzeżeń, które w jakimś stopniu odzwierciedlałyby położenie całości...

Będę szczery, za największe bodaj osiągnięcie okresu radzieckiej władzy w naszej republice uważam nie powszechny dobrobyt materialny (choć i on jest ogromnie ważny), lecz to, że zadała ta władza druzgocący cios nacjonalizmowi, temu duchowemu syfilisowi ludzkości. Także i Litwini, mieszkając i pracując ramię w ramię z wileńskimi Polakami, spostrzegli, ze Polacy to nie są jacyś „pusżmones” z rogami na łbie czy „lenkiškos ropušes”, lecz zwykli ludzie, którzy nic złego Litwie nie życzą i mają nader łagodne usposobienie. Podobnież i Polacy na co dzień i dawno już się przekonali, że Litwini to wcale nie uparte „chamy z czarnym podniebieniem”, a kulturalni, sympatyczni ludzie. To „przetarcie oczu” jest ogromnym osiągnięciem naszych narodowości. Co prawda, zdarza się jeszcze temu czy innemu Polakowi czy Litwinowi strzelić głupstwo, lecz jednak coraz bardziej cechuje nas postawa rozumna, uniwersalistyczno-humanistyczna, a tępy, ograniczony nacjonalizm staje się wyłącznym „światopoglądem” tylko li chronicznych alkoholików i starych panien, czyli ludzi, u których wady organiczne warunkują zmiany patologiczne w psychice...

Mieszkając obok siebie Litwini i Polacy nieco się zmieniają pod względem charakterologicznym; pierwsi stają się bardziej ruchliwi i otwarci, drudzy jakby odkrywają w sobie pewną skłonność do samodyscypliny i większej konsekwentności w działaniu. Może zresztą to mi się tylko tak wydaje...

Niekiedy zdarzy się wśród Polaków wileńskich usłyszeć skargę, że oto jakoby szef Litwin czepia się bez powodu do podwładnego Polaka. Traktuję takie słowa sceptycznie. Bo na kogo ma się skarżyć pracownik Litwin, któremu „dogryza” szef – Litwin? A czyż sami Polacy nie „trują” się nawzajem i w pracy i poza nią? Wydaje mi się, że chodzi tu nie o narodowość a tym bardziej nie o szykany powodowane różnicami narodowościowymi. Pomijam przypadki, gdy „przyczepkami szefa” nazywamy po prostu jego chęć zmuszenia nas do dobrej pracy. Chodzi w takich sytuacjach nie o narodowość szefa, lecz o jego kulturę, a z tą, niestety, bywa rożnie. Ale to nie ma nic wspólnego z kwestią narodową. Ja np. jestem jedynym Polakiem u siebie na wydziale filozofii i etyki Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Za wiele lat pracy nie spotkał mnie ze strony kolegów – Litwinów, czy kierownictwa Instytutu najmniejszy nawet nieprzyjazny gest. Wręcz odwrotnie, odnoszę wrażenie, iż traktują oni mnie ze szczególnym taktem. Nie dziwię się im, są ludźmi wysokiej kultury, wykształceni, mądrzy, ludzcy. Podobnie jak mi nigdy nie przyjdzie do głowy nie lubić kogoś tylko dlatego, że należy do tej czy innej nacji, tak i oni nie czynią mi nic złego z powodu mej narodowości, a ponieważ staram się pracować sumiennie, nikt mnie nie „rusza”. Ludzie porządni zawsze znajdą wspólny język, to tylko głupcy i dranie szukają ciągle pretekstu do podziałów, wygryzania się i wzajemnego szkodzenia sobie. Przy tym – niezależnie od narodowości.

Zdarza się jeszcze niekiedy usłyszeć jakieś narzekania wzajemne Polaków na Litwinów i odwrotnie. Jeśli chodzi o Polaków, to uważam podobne ględzenie za przejaw wodogłowia umysłowego, moralnego i politycznego. Od wielu stuleci mieszka na Litwie polska mniejszość, i (pomijając najwcześniejszy okres pogański, kiedy rożnie się Polakom tu wiodło – jedni byli niewolnikami, inni zaś najbliższymi powiernikami książąt litewskich (np. Witold Wielki doskonale znał język polski i jeszcze w okresie pogańskim chętnie otaczał się polskimi doradcami) – oraz krótki okres okupacji hitlerowskiej, gdy pewną ilość Litwinów zmuszono służyć interesom Niemiec faszystowskich), zawsze Polaków na ziemi litewskiej traktowano po ludzku, tworząc możliwość nie tylko służenia nowej ojczyźnie, ale i rozwijania własnych zdolności i kultury. Było to normalne zjawisko, gdyż polskie Podlasie przez kilka stuleci wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, a Polacy stamtąd mieli rozwinięte poczucie litewskiego patriotyzmu państwowego...

Czyż nie jest to świadectwem ogromnej kultury politycznej, panującej w byłym Wielkim Księstwie, że stolica Litwy Wilno przez około cztery stulecia była ośrodkiem nie tylko litewskiej, ale i polskiej kultury? A lata po drugiej wojnie światowej sprawiły, że w Litwie Polacy swobodnie używają publicznie swego języka i nigdy nie spotyka ich z tego powodu jakaś przykrość; są przez swych sąsiadów litewskich traktowani wyrozumiale i życzliwie. W ogóle mnie, jako Polaka, ciągle przyjemnie zaskakuje ta dziwna litewska kultura w stosunku do miejscowych Polaków. Tylko naród o wielkiej kulturze zdolny jest zdobyć się na taką postawę wobec sąsiada, w stosunkach z którym – niestety – nie zabrakło i zdarzeń niedobrych.

Niekiedy różnym półnaukowcom zdarza się powiedzieć, że Litwini to naród chłopski; ja uważam, że Litwini to naród arystokratyczny, – w najlepszym tego słowa znaczeniu, nie w sensie klasowym, lecz w sensie moralnym; arystokratyczny, gdyż szlachetny, poważny, obdarzony duchową elegancją, życzliwy, mający wysoko rozwinięte poczucie godności i dlatego szanujący godność innych ludzi.

Pewnie, Polacy na Litwie mają też i swoje specyficzne trudności, życie, jak to życie, wszędzie jest trudne, i nikt nie daje nam prawa oczekiwać, że oto wszystko otrzymamy gotowe „na talerzyku”.

Do rzeczywistych zaniedbań, które trzeba by naprawić, zaliczyłbym dwie sprawy: 1. Prawie zupełny brak edytorstwa w języku polskim, pomijając druk podręczników. W Wilnie i na Wileńszczyźnie mieszka kilkadziesiąt ludzi pióra, piszących po polsku, że wymienię tu chociażby imiona A Sokołowskiego, M. Stempkowskiej, H. Mażula, A. Rybałko, W. Piotrowicza, Z. Maciejewskiego. Każdy z tych poetów mógłby natychmiast przekazać zainteresowanemu wydawnictwu materiały, z których można by wydać tomik wcale niezłych wierszy. Lecz nikt z nich nawet nie odważa się do wydawnictwa zwrócić. I nie bez racji. Opowiem o własnym doświadczeniu w tym względzie. Otóż w roku 1987 kaunaskie wydawnictwo „Šviesa” wydrukowało nieduży tom moich szkiców literacko-historycznych „W kręgu postępowych tradycji”. Ale musiałem z redaktorami „współpracować” nad tymi 150 stronicami ponad sześć lat! I nie chodziło o to, że pierwotny tekst był zbyt zły językowo czy ideowo... Wreszcie książeczkę wydano w nakładzie 1 tysiąca egz., który wykupiony został w ciągu dokładnie 20 dni w wileńskiej księgarni „Draugysté”, a wielu chętnych musiało odejść „z kwitkiem”. Ten ostatni fakt świadczy, że istnieje jednak znaczne zapotrzebowanie na nasze polskojęzyczne książki. A ich nie ma. Ja, powiedzmy, mam gotowy maszynopis popularnonaukowych esejów historycznych o pracy naukowców polskiego pochodzenia w szkolnictwie litewskim (XVI-XIX w.), ale nie odważam się z tym zwrócić do żadnego wydawnictwa. Wiem, że byłaby to potrzebna i niezła chyba książka o dobrym sąsiedztwie i współpracy naszych narodów na przestrzeni czterech stuleci, ale wiem też, że odmówią mi jej wydania. No bo jak mogę myśleć inaczej, skoro np. po trzech dniach od wysłania z Wilna (a więc nawet nie czytając) zwrócono mi (z odmową) z Kaunasu maszynopis, w którym znajdował się obszerny wybór doskonałych aforyzmów Vytautasa Karaliusa w moim (autoryzowanym) tłumaczeniu z języka litewskiego na polski? „Motywacja” odmowy była czysto formalna.

I nie ma na to rady. Warto chyba wykorzystać liczną już inteligencję polskiego pochodzenia z Wilna i okolic w celach popularyzacji pięknych osiągnięć literatury litewskiej w Polsce. Ja wiem, że w PRL istnieje ogromny „głód” na wszystko, co jest związane z Litwą. Książki pisarzy litewskich znikają w Polsce z półek księgarskich szybciej niż francuskich, momentalnie, i ich ciągle brak. A dlaczegoż to Litwa nie chce popularyzować swych wielkich w tej dziedzinie osiągnięć? Można sprawę zorganizować tu, na miejscu, przy tym w taki sposób, że będzie się miało nie tylko sławę i chwałę u sąsiadów, ale i niemałe dochody finansowe. Jak na razie wygląda, że sprawa ta mało kogo interesuje, bo to co się niemrawo robi, jest niczym w porównaniu z potencjalnymi wewnętrznymi możliwościami.

I kwestia druga, to założenie w Wilnie jakiegoś polskiego towarzystwa społeczno-kulturalnego z własnym miesięcznikiem czy kwartalnikiem. Mogłaby to być organizacja nie tylko troszcząca się o specyficzne potrzeby kulturalne polskojęzycznej ludności Litwy, ale i dbająca o odpowiednie kształtowanie oblicza ideowego, duchowego tejże ludności. Jak na razie nikt nie chce tą sprawą się zająć. A przecież władze mogłyby ją załatwić dosłownie w ciągu kilku miesięcy. Niestety, i tu okres zastoju się nie skończył, i nic nie wskazuje, że w ogóle kiedyś się skończy. Przez całe dziesięciolecia drepcząc bezmyślnie w miejscu, wydeptaliśmy już tak głęboki dołek, że po prostu nie jesteśmy w stanie z niego się wydobyć. Oczywiście, są tego stanu rzeczy i „obiektywne” uwarunkowania; ciągle wśród studentów (a więc i wśród inteligencji naukowej, twórczej i in.) liczba osób pochodzenia polskiego jest znacznie niższa niż procentowy udział Polaków w ludności republiki.

Mimo pewnych kłopotów, uważam, że nigdzie poza granicami Polski Polacy nie są dziś traktowani tak życzliwie i rzetelnie jak w Litwie. Mają tu swe szkoły, audycje radiowe, zespoły amatorskie, mogą czytać polską prasę i literaturę. (Dla porównania: w sąsiedniej Białorusi mieszka dwukrotnie więcej Polaków, ale nie mają oni tam nic z tego, co zagwarantowała nam Litwa). Oczywiście, życie nigdy nie bywa idyllą, wszędzie trzeba walczyć o miejsce pod słońcem, ale to już inna kwestia. Od wielu stuleci ludność polskiego pochodzenia stanowiła pewien, względnie nieduży, ale zauważalny jednak, odsetek ludności Litwy i zawsze starała się w miarę swych sił i zdolności wiernie służyć Krajowi nad Niemnem. Dlatego też w sercu każdego uczciwego Polaka tli się ciepła iskierka szacunku i miłości do Litwy. W sercach zaś Polaków litewskich – jak u Adama Mickiewicza – miłość ta nie jest bodaj mniejsza niż w sercach samych rodowitych Litwinów. W każdym bądź razie o sobie mogę to stwierdzić z całą szczerością, jak również to, iż – jako Polak – czuję się w Litwie pełnowartościowym obywatelem i człowiekiem.”

Łatwo zauważyć, że niektóre twierdzenia tego tekstu są aż nazbyt pozytywne, zrobione niejako „na wyrost”. Cóż, miałem dobre intencje, a w myśl zasady psychologicznej „wyrównania postaw” miałem nadzieję, że zaczynając od kurtuazyjnych gestów werbalnych, krok po kroku dojdziemy do szczerego pojednania i zbliżenia. Ale... Nie mogłem wiedzieć, że także te dobre chęci prowadzą do piekła. Nie wiedziałem jeszcze, że psychika Litwino-Żmudzinów stanowi pod pewnymi względami zupełne przeciwieństwo psychiki polskiej, że np. na życzliwość odpowiada gburowatą agresją. Jakież było moje zaskoczenie, gdy nazajutrz po opublikowaniu artykułu zarówno do redakcji „G.K.”, jak i do mnie rozdzwoniły się telefony, a wibrujące nienawiścią głosy chrypiały o moim „polskim nacjonalizmie”, o mojej „pogardzie do Litwy”, o moim „zakłamywaniu dziejów”, a nawet... o moim „obrażaniu kobiet, które z poważnych względów nie wyszły za mąż i nie mogą być porównywane z chronicznymi alkoholikami”... Co za burza, ile deputacji protestujących do rektora WPIP p. Jonasa Aničasa, skądinąd człowieka prawego i mądrego!... To wyglądało na zbiorowy obłęd: w radiu i telewizji, wypowiedzi pełne zdziwienia: „Jak taki polski faszysta i drań, jak Ciechanowicz, ma prawo oddychać powietrzem Litwy, jeść litewski chleb, a nawet pracować na wyższej uczelni?”... Za kraty go! – I ani jednego głosu sprzeciwu wobec tej haniebnej wrzawy, co bodaj było w całej tej historii najbardziej zasmucające...

Obserwowałem te parosksyzmy szału paranoidalnego i nie wierzyłem, że to nie sen, nie jakieś głupie nieporozumienie. Przecież nie mogą ludzie być aż tak potwornie głupi i prymitywni, aż tak przesiąknięci mizantropią i polonofobią, że nie mogą wprost, normalnie odczytać zwykłego tekstu prasowego, węsząc w nim jakieś ukryte, wrogie Litwie treści!...

Minęło parę miesięcy, wrzawa niby się nieco uspokoiła, ale pozostał głęboki niesmak, coś w rodzaju moralnego kaca.

Jednak wydawało mi się wciąż, że na fali gorbaczowowskiej „pierestrojki” i przybierania „ludzkiej twarzy” przez realny socjalizm uda się znormalizować i polsko-litewskie stosunki wewnątrz Republiki Litewskiej, dopiąć tego, by ludność polską przestano wreszcie spychać za opłotki życia politycznego, społecznego i kulturalnego. „Gimtasis Kraštas” (nr 15 (1100) jeszcze z 7-13 kwietnia 1988 opublikował moją utrzymaną w duchu litewsko-polskiej solidarności recenzję na kilka wydanych w Polsce książek o dziejach W. Ks. Litewskiego pt. „Lietuvos istorija lenku veikaluose”. Niby zajaśniało światełko w końcu tunelu... Niestety późniejsze zdarzenia wykazały iluzoryczność mych nadziei. Nawet na bezwzględnie prolitewską recenzję czytelnicy odreagowali listami, w których wyrażali swe niezadowolenie z powodu tego, iż, rzekomo, wynikało z niej, że tylko Polacy piszą książki o historii Litwy i że Polacy byli właściwymi twórcami kultury W. Ks. Litewskiego...

Próbowałem tę patologię dla siebie interpretować jako manipulacje prowokatorów KGB, usiłujących za wszelką cenę nie dopuścić do polsko-litewskiego pojednania... Ale czy ci naprawdę byliby aż tak głupi, by działać w tak prymitywny sposób? I dlaczego nikt z uczciwych Litwinów nie odreagował w sposób przyzwoity na to szaleństwo? Zacząłem wątpić o słuszności mej postawy litwomańskiej i przypominać ironiczne uwagi dawnego kolegi z „Czerwonego Sztandaru” R. Mieczkowskiego, który wielokroć bywał tajnym komisarzem z ramienia władz sowieckich przy rozmaitych litewskich wycieczkach za granicę, mawiał, że to jednak „chamski naród”, który wszelką uprzejmość, delikatność i kulturę stosunków międzyludzkich odbiera jako „słabość” i sygnał do ataku... Wciąż jednak chciałem wierzyć, że się nie myliłem, pisząc o duchowym arystokratyzmie Litwinów... Może dlatego, że spotkałem w swym życiu szereg bardzo dobrych i przyzwoitych osób należących do tego narodu.

Znalazło się jednak i jedno pozytywne „echo” na ten mój artykuł. Kwartalnik Litwinów amerykańskich „Lituanus” (nr 36-1, s. 90, Chicago 1990) zamieścił fragmenty dyskusji, w trakcie której jeden z najbardziej gorliwych wykonawców antypolskich dyspozycji Moskwy, redaktor naczelny jednego ze szczególnie polonofobskich pism na Litwie Algimantas Czekuolis powiedział: „Gimtasis Krasztas” published an article by J. Cechanovich, a Pole, in which, among other things, he said, that there is no other country except Poland where Poles are trated in a more humane manner than Lithuania”. Był to bardzo charakterystyczny przykład poziomu moralnego ludzi tego pokroju. [W 1997 roku prasa litewska doniosła, że A. Czekuolis był oficerem KGB. – J. C.]. Swoją koleją, często gościł on jako „honorowy gość” na łamach „Znad Wilii” i „Gazety Wyborczej”, gdzie przede wszystkim opluwał J. Ciechanowicza – nie przypadkowo...

* * *

„The Polish Express”, 22 lutego 1990:

„Serwis Agencji Wschodniej

Senator Jan Ciechanowicz na łamach wileńskiego „Czerwonego Sztandaru” kategorycznie zaprzeczył insynuacjom przedstawiciela Sajudisu wydając następujące oświadczenie: „Na II Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR z Prezydentem ZSRR nie rozmawialiśmy, ani nawet nie zamierzaliśmy rozmawiać, gdyż już na I Zjeździe Polacy przekonali się, że z tej strony nie mogą na nic liczyć.” Fałszywe zarzuty przeciwko senatorowi Ciechanowiczowi wystawił przedstawiciel – Sajudisu K. Motieka – 15 I na posiedzeniu Republikańskiej Rady Najwyższej Litwy.

(Jest to kolejna insynuacja przez przedstawicieli Sajudisu przeciwko sen. J. Ciechanowiczowi. W Republice Litewskiej Polacy mają kłopoty z uzyskiwaniem paszportów na wyjazd za granicę. Jesienią 1989 r. nie zezwolono Zespołowi Wilia na tournee po USA i Kanadzie. Ogranicza się przyjazdy do Polaków na Wileńszczyznę. Czego zaś nie ma na Białorusi. Express Toronto).

Barbarzyństwo w Wilnie

W pierwszy dzień nowego roku grupa litewskich wyrostków wybiła szyby i zdemolowała gmach Wileńskiej Szkoły Średniej im. Adama Mickiewicza.

Po paru tygodniach milicja ujawniła też sprawców przewrócenia polskich pomników na cmentarzu na Antokolu w Wilnie. Byli to uczniowie, Litwini wychowani w duchu patologicznie antypolskim w tutejszych szkołach.

Czekamy teraz na wyrok. Nie należy spodziewać się niczego nadzwyczajnego, bo „litewscy wandale” pochodzą z wpływowych rodzin partyjno-sajudisowskich, a ci ludzie są zwykle poza prawem.

Sądzeni powinni być nie tylko ci wandale litewscy, ale ich rodzice i wychowawcy, bo ktoś im musiał nienawiść do kultury polskiej wpoić i jest za to odpowiedzialny.

Przedstawiciele społeczeństwa litewskiego i umizgujący się do Warszawy Sajudis nie przeprosił w imieniu Litwinów Polaków za to, co się stało.

Te przykłady świadczą zresztą o jednej sprawie, że Europa dziś kończy się nad Bugiem.

Serwis Prasowy Expressu – Wilno.”

* * *

„Nasza Gazeta”, 25 lutego 1990:

Szanowna Redakcjo „Naszej Gazety”

Prosimy opublikować nasz list, który wspólnie opracowaliśmy na zebraniu naszego Koła. Chcemy wyrazić nasze ogromne oburzenie jak i nie mniejsze zmartwienie, które sprawił nam opublikowany w drugim numerze „Znad Wilii” artykuł wstępny pod tytułem „W czyim imieniu?”

Doprawdy, dziw bierze, że tak szanowani dotychczas ludzie, jakimi byli Cz. Okińczyc i R. Mieczkowski, mogli napisać to, co napisali. Nie będziemy komentować ich poglądów na odbywające się batalie w partii, gdyż jesteśmy w większości bezpartyjni i, zresztą, to ich osobista sprawa, a może osobisty interes, lecz o tym, co się tyczy nas, Polaków, i naszych deputowanych – milczeć nie możemy.

Wszyscy dobrze pamiętamy, jaki uciążliwy, morderczy przedwyborczy maraton przebyli nasi deputowani Anicet Brodawski i Jan Ciechanowicz, a razem z nimi i my – ich wierni wyborcy. Nie wątpimy, że gdyby dziś, po roku ich pracy, trzeba było głosować od nowa, oddalibyśmy bez namysłu swoje głosy na nich! A Panowie Wydawcy zapytują w swojej gazecie, w czyim imieniu występują nasi deputowani i czy są upoważnieni „do tak mglistych i subiektywnych stwierdzeń”? Co to, naiwność, niezrozumienie, czy daleko posunięte i niesumienne wyrachowanie?

Wszyscyśmy oglądali w telewizji i słyszeli wystąpienie deputowanego Jana Ciechanowicza, a kto nie słyszał, mógł przeczytać w prasie i przestudiować. Było opublikowane. Naturalnie, można było powiedzieć coś inaczej i przekraczając limit czasu, jak to robili niektórzy „wielcy działacze”, lecz nasz deputowany, jak przystoi dobrze wychowanemu człowiekowi, powiedział to, co należało powiedzieć i można było powiedzieć. Jeśli już „trąci” coś nieświeżością w polskich „sałatkach”, to chyba w artykule szanownych wydawców „ZW”. A czy koniecznie nasi deputowani, zabierając głos przed wyborcami muszą zasięgać rady, co mówić i jak mówić, naszych szanownych wydawców dwutygodnika „Znad Wilii”. W czyim imieniu rzeczywiście mówią i piszą Cz. Okińczyc i R. Mieczkowski? (Dwutygodnik „Znad Wilii” dotychczas nie pozyskał szacunku i zaufania czytelników, a szkoda. Ciekawi nas i innych czytelników pytanie, gdzie się drukuje dwutygodnik „Znad Wilii”, czy to jest sekret? Dlaczego czytelnicy gubią się w domysłach. Jedni twierdzą, że drukuje się w mieście nad Wilią, inni zaś twierdzą, że w mieście nad Wisłą, a jak jest w rzeczywistości?)

Dlatego niniejszym listem wyrażamy swój stanowczy protest Cz. Okińczycowi i R. Mieczkowskiemu przeciw ich insynuacjom pod adresem naszych szanownych deputowanych i żądamy odwołania oraz wyjaśnień.

Awiżeńskie Koło ZPL”

„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 3 marca 1990:

Dwugłos o Polakach na Litwie

W dzienniku „Rzeczypospolita” w Warszawie ukazał się dwugłos o Polakach na Litwie. Zamieszczamy go w całości wraz ze wstępem od redakcji „Rzeczypospolitej”. Tekst ukazał się przed wyborami powszechnymi na Litwie, które odbyły się w dniu 24 lutego br.

Redakcja

* * *

Zamieszczamy dwie rozmowy o Polakach na Litwie. Jan Ciechanowicz prezentuje punkt widzenia znacznej części osób pochodzenia polskiego żyjących w tej republice. Działacz Sajudisu mówi o podejściu Litwinów do mieszkających tam Polaków. Obie wypowiedzi są kontrowersyjne. Dziś wiele mówimy o naszych rodakach mieszkających w Związku Radzieckim, zatem publikujemy te wypowiedzi.

* * *

Rozmowa z Janem Ciechanowiczem, członkiem Prezydium Zarządu Związku Polaków na Litwie.

– Jak Pan ocenia wysiłki Sajudisu i Litwinów zmierzających do wyjścia z ZSRR?

– Szanuję każde dążenie do niepodległości, ale nie może odbywać się to kosztem zniewolenia Polaków. Cel, do jakiego zmierzają Litwini jest dla nich święty. Przyjęto jednak złą taktykę. Litwa bowiem ma jedynego autentycznego sojusznika – Polskę. W Polsce dążenia Litwinów mają największe poparcie. I Litwa powinna je zyskiwać.

– Czy tak nie jest?

– W prasie Sajudisu i w prasie partyjnej publikuje się bez końca „polakożercze” artykuły. Pana, przybysza z kraju, zapewniać będą o przyjaźni. Słowa jednak teraz nic nie znaczą. Stalin nas mordował pod hasłami miłości i przyjaźni...

– No, to jest nieco ryzykowne porównanie...

– ...ale, proszę Pana, ci sami ludzie teraz jadą do Warszawy i mówią, że Polacy są dyrygowani przez Moskwę, a gdy jadą do Moskwy mówią, że Polacy chcą oderwać ten kawałek od ZSRR! A my chcemy podnieść się z klęczek. Oni nam w tym nie pomagają. Gdyby to zrobili, na pewno byśmy ich wsparli. Zresztą sami doprowadziliśmy [Znamienny, zamierzony „błąd” prasowego prowokatora: zdanie to brzmiało: „Zresztą sajudiści przez swój szaleńczy szowinizm doprowadzili do tego, że są znienawidzeni i w Moskwie, i na Białorusi”. Agenturalny dziennikarz dobrze wykonał polecenie centrali, Ciechanowicz znów został zohydzony – J.C.] do tego, że są znienawidzeni i w Moskwie, i na Białorusi. Hierarchię partyjną i Sajudis łączy antypolonizm doprowadzający Litwę do osamotnienia.

– Czego oczekujecie od Warszawy?

– Zrozumienia naszych aspiracji. I trzeba pamiętać, że nie jesteśmy ani antylitewscy, antyrosyjscy, antysemiccy czy antybiałoruscy. Z całą odpowiedzialnością mogę powiedzieć, że nikomu nie życzymy źle. Dla siebie zaś też oczekujemy poszanowania. Oblicza się, że Polacy stanowią 9,13 procent ludności Litwy. A przecież jest ich więcej. Zwróciło się do mnie 103 Polaków z tej części Wileńszczyzny, którą Stalin podarował Białorusi. Przymuszono ich do przyjęcia paszportów białoruskich. W statystyce uchodzą więc za Białorusinów. Moim zdaniem Polaków jest nie mniej niż 10 proc. Powinni mieć więc taką część prasy, programów telewizyjnych itd. w języku polskim. Daleko do tego. Polacy w hierarchii społecznej to same doły. Wiadomo co się stało z inteligencją. Dziś więc nie jesteśmy narodem, a klasą społeczną poddaną polityce apartheidu. Cierpimy i rozumiemy przez to bardziej cierpienia innych.

– Litwinów wyprowadził z równowagi pomysł z autonomią?

– Polacy nie zażądali utworzenia autonomii, lecz proklamowali samorząd w składzie Litewskiej SRR.

– Czy widzi Pan jakieś rozwiązanie tego konfliktu w przyszłości, zakładając, że Litwa opuści ZSRR?

– Los nasz może być równie rozpaczliwy lub jeszcze gorszy po wyjściu z ZSRR. W tej chwili na potrzeby Polaków przyjaźniej reagują Jelcyn czy Jakowlew, niż Brazauskas.

– Czy nie za czarno Pan to widzi?

– Przyszłość jest nie do przewidzenia. Wiemy, do czego prowadzi rozpacz. Wspomnijmy Irlandię Północną czy ETA w Hiszpanii. Za co nas to spotyka...? Nie mam odpowiedzi.

* * *

Rozmowa z prof. Wirgiliusem Czepajtisem, pisarzem i sekretarzem generalnym Sajudisu.

– Jak oceniłby Pan sytuację na Litwie w kontekście znanych niepodległościowych dążeń Sajudisu.

– Można to porównać do „Solidarności” w Polsce w marcu 1989 r., przed „okrągłym stołem”. Od czasu powstania Sajudisu prowadzone są rozmowy z władzami. Są one niejawne. W Sajudisie są członkowie partii, którzy występują przeciwko aparatowi. W radzie liczącej 34 osoby jest 14 członków partii. Dialog więc trwa. Najważniejsze dla nas są zbliżające się wybory. Odbędą się one w lutym. I tak jak „Solidarność” w Polsce, boimy się, że będziemy musieli utworzyć rząd. Choć już w tej chwili naszym człowiekiem w rządzie jest wicepremier ds. rolnictwa, a naszym ekspertem jest minister rolnictwa. Poza tym w organizacjach Sajudisu odbywają się wybory. Grupy wsparcia wysuwają kandydata do grup konferencji rejonowych. I tam odbywa się zatwierdzanie kandydata na kandydata do naszego parlamentu. Niewielkie, słabe ogniwa trzeba będzie wesprzeć kandydatami z zewnątrz. W grudniu mieliśmy wszystkie kandydatury, w styczniu zatwierdzimy program wyborczy Sajudisu.

– W wyborach będą uczestniczyć również kandydaci partii komunistycznej?

– Tak. Dużo będzie zależało od tego, jak zachowa się kompartia. Nowa partia – po wyjściu z KPZR – może być konkurencyjna dla Sajudisu. Ponadto powstała już partia socjaldemokratyczna. Weszło do niej trochę naszych ludzi z rady. Jest tam m.in. Kazimieras Woka, kierowca i członek Rady Najwyższej, którego można porównać z Waszym Wałęsą. Był jednym z przywódców fali strajkowej w ZSRR i zakładał grupy robotnicze.

– Można sądzić, że dojdzie do autentycznej walki wyborczej?

– Tak. I trzeba pamiętać, że obecne wybory do parlamentu będą znacznie ważniejsze od wyborów marcowo-kwietniowych. Tamte nie decydowały o niczym. Przypuszczam, że ich termin zostanie wyznaczony na 24 lutego. Władze nie zdecydują się na termin 16 lutego, gdyż jest to data odzyskania przez Litwę niepodległości.

– Litwę zamieszkują również Polacy i Rosjanie. Oni również dokonywać będą wyborów w lutym.

– Mamy 80 proc. ludności litewskiej. Nie znaczy to, aby dążeń Sajudisu nie akceptowali Rosjanie czy Polacy. Próby przeciwstawienia ludności rosyjskiej Sajudisowi spełzły na niczym. Liderzy „Jedinstwa” zrozumieli, że nic im nie grozi. Ilustracją tego może być zamieszkałe przez Rosjan miasto Snieczkus, które ze względu na istniejącą tam elektrownię atomową podlega administracyjnie odpowiedniemu ministerstwu w Moskwie. Tam są bardzo widoczne procesy zbliżenia do nas.

– Polacy jednak skarżą się...

– Z Polakami sprawa wygląda najgorzej. Kwestia autonomii. Mieszkańcy Wileńszczyzny nie zrozumieli wszystkiego. Uważają, że tylko przez autonomię można uporać się ze wszystkimi problemami tego kraju. Sprawy języka i kultury to tylko część, która odróżnia Polaków, Litwinów i Rosjan. Reforma ekonomiczna i inne reformy przewidują, że wszystkie rejony otrzymują samodzielność i samorządność. Decyzja, czy oprócz litewskiego będzie inny język, pozostanie sprawą rejonu. Pracując nad ustawą o mniejszościach narodowych staramy się, aby ich prawa były precyzyjnie omówione. Dla nas jest ważne, aby tu nie było ogniska skierowanego przeciw naszym głównym dążeniom niepodległościowym.

Polacy domagają się praw przysługujących mniejszościom narodowym. Nie chcemy tworzyć polskiego getta na Litwie. Państwo musi być zintegrowane. Postulaty Polaków tworzenia polskich szkół czy dostępu do kultury są nie takie jak być powinny. Polacy nie mają kadry, a zresztą całe szkolnictwo jest fatalne.

Ambicje otwarcia uniwersytetu wileńskiego są śmieszne, bo nie ma szkół.

– Czy zatem możliwy byłby przyjazd polskich nauczycieli na Litwę?

– To zależałoby od zgody władz.

– Tylko w kościele św. Ducha msze odbywają się po polsku.

– Jest to decyzja biskupa Stepanawicziusa. Pamięta on czasy sprzed wojny, kiedy nie było mszy po litewsku.

– Nie widać wydawnictw Sajudisu po polsku.

– Brak polskich wydawnictw wynika z przyczyn technicznych. Rosjanie sami się tym zainteresowali. Poza tym nasze gazety usamodzielniły się. Rządzą racje ekonomiczne, samofinansowanie. Trwają jednak przygotowania do wydania „Agmititasu” („Odrodzenie”) po polsku.

– Polacy domagali się możliwości odbioru polskiego programu TV.

– Decyzję o tym, by zamiast polskiego transmitować program leningradzki, podjęła Moskwa i wtedy rzuciła ten problem jako kość niezgody między Polaków i Litwinów.

– Czy uważa Pan, że stosunki polsko-litewskie na Litwie w przyszłości będą poprawne?

– Sądzę, że najgorsze mamy już za sobą. Była to sprawa autonomii. Myślę, że wśród Polaków do głosu dojdą bardziej umiarkowani liderzy.

Rozmawiał

Wacław Słowiński”

* * *

„Ład”, 18 marca 1990: „Adam Wierciński. Spory polsko-litewskie

Pora się godzić, panowie Litwini,

wszystko najgorsze już każdy uczynił:

szkodził drugiemu, jak tylko potrafił,

zmylał historię, męczył geografię.

Każdy, jak tylko mógł, dla swej muzyki

przynaglał śpiewać nawet nieboszczyki.

(Kazimiera Iłłakowiczówna,

Pora się godzić)

Czy znałeś ten kraj, który swojemi rodami i rodzinami tak się spokrewnił z rodami i rodzinami polskimi, iż dwuojczyznowość Polaków nie była szaleńczą stanu zdradą.(...) Wilno jest miastem uroczym dlatego, że jest mauzoleum nie tylko jeszcze nieujawnionych możliwości, lecz i zmarnowanych wielkich tęsknot i Litwy, i Polski.

(Józef Albin Herbaczewski)

Spory polsko-litewskie, często jałowe, nikomu niepotrzebne, toczą się od stu lat z górą; w ostatnim czasie, kiedy Litwie tak blisko do suwerenności, kiedy Pogoń i Kolumny mogą znów cieszyć oczy Litwinów, a litewska flaga powiewa z Góry Zamkowej, tyle emocji budzą wśród uczonych, pisarzy i publicystów litewskich... Polacy znad Niemna i Wilii. Ileż się im poświęca miejsca w prasie i wystąpieniach publicznych. Tyle odnawia się sporów, tyle marnuje się energii. Po co? Kiedy za lat kilkadziesiąt ktoś sięgnie po roczniki niektórych czasopism litewskich z lat osiemdziesiątych, będzie pewnie czytać wywody uczonych z przerażeniem i spyta gorzko: co oni zrobili ze spadkiem po Wielkim Księstwie Litewskim, dlaczego nie chcieli czy nie umieli być prawowitymi spadkobiercami, czemu z takim uporem zacierali prawdę. Gwoli ścisłości należy wspomnieć o tych sprawiedliwych, jak Tomas Venclova czy Antanas Terleckas, którzy dają świadectwo prawdzie.

Kilka miesięcy temu na łamach coraz lepiej redagowanego „Czerwonego Sztandaru” 187/1989, polskojęzycznego dziennika wychodzącego w Wilnie, ukazał się wywiad z prof. Walerym Czekmonasem; poglądy Profesora, życzliwego Polakom litewskim, są zgodne, niestety, z obiegowymi sądami. Takie poglądy uniemożliwiają porozumienie zwaśnionych nacji. Twierdzi Walery Czekmonas m.in.: „Polonizacja części ludności litewskiej odbywała się niedawno – nawet nie za pamięci historycznej, a za pamięci pokolenia żyjącego. Powstawanie nowoczesnych narodów na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego to rzecz świeżej daty, mógłby ktoś z drugiej strony powiedzieć: „lituanizacja części ludności odbywała się niedawno”. Przyjmowanie języka polskiego w drugiej połowie XIX wieku przez część włościan litewskich nie łączyło się – zakrawa to na paradoks, ale tak było – z wynarodowieniem, przecież oni nowoczesnej świadomości narodowej (litewskiej) nie mieli; czy nie zapomina się też zbyt często o masowym „odpolszczaniu” świadomych narodowo Polaków po I i po II wojnie światowej? Polszczyli się Litwini, litewszczyli Polacy, rzecz zwykła na stykach kultur i narodów; czy warto się obrażać na poplątane dzieje?

Powiedział prof. Czekmonas w wywiadzie: Źle się zachowują ci Litwini, którzy mówią: Nie jesteście Polakami, a spolonizowanymi Litwinami, zarówno jak i ci Polacy, którzy na to się obrażają. Czemu się Polacy obrażają? Wiedzą pewnie o intencjach przyświecających tym, którzy ciągle mówią o „spolonizowanych Litwinach”, „ludności polskojęzycznej”, „tutejszych”. Bardzo modne było wśród polskiej szlachty powoływanie się na swoich litewskich, ruskich (ukraińskich i białoruskich), tatarskich, niemieckich przodków. Jeśli Polacy litewscy odżegnują się dziś od litewskiego pochodzenia – choć wielu z nich miało pewnie litewskich przodków – to mają po temu ważne powody. Może pamiętają los Polaków z Litwy Kowieńskiej? Przed wojną było ich około 200-250 tys. (według źródeł litewskich – 60 tys.) Co się z nimi stało? Jeszcze po II wojnie światowej, do marca 1946 roku zgłosiło się do wyjazdu do Polski w nowych granicach 129 tysięcy Polaków – obywateli litewskich sprzed wojny. Tylko kilkanaście tysięcy spośród nich przyjechało do Polski, strona litewska nie zgodziła się na przesiedlenie Polaków, obywateli przedwojennego państwa litewskiego. Co się z nimi stało, jakie warunki zachowania własnej tożsamości narodowej im zapewniono? Wspomina się już tylko o niewielkich skupiskach polskich na północ od Kowna (okolice Wędziagoły, gęsto tam kiedyś było od „okolic” szlacheckich), co się stało z resztą? Im też przed wojną wmawiano – czy to prawda, czy zmyślenie, nikt nie dochodził – litewskie pochodzenie...

Walery Czekmonas powtarza – jak tylu innych uczonych litewskich – że napływu ludności polskiej na ziemie litewskie nie było, twierdzi: „Statuty litewskie wzbraniały kupować ziemię koroniarzom na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nawet po zniesieniu tej ustawy, po Unii Lubelskiej, tradycja twardo przeciwstawiała się masowemu przesiedlaniu Polaków z Korony.” l dalej: „Byli tutaj tylko osadnicy, legioniści Piłsudskiego, którzy otrzymali nadziały gruntu. Osadnictwo jest dobrze przestudiowane. Stwierdzono, że wszyscy osadnicy stąd wyjechali.” Żadnych Polaków na Litwie nie było i już! Byli jacyś tam osadnicy, ale oni wyjechali... Niektórzy zapewne w 1940 r. i w latach 1944-1952 za Ural i do Kazachstanu.

A osadnictwo polskie na ziemiach Wielkiego Księstwa było naprawdę oprócz „brańców” mitycznych i prawdziwych (Wsie polskie na Litwie typu Lenkaiciai, Lenkaliai oraz Mozurai, Mozuriskiai stanowią pewnie rezultat licznych łupieskich najazdów litewskich na ziemie polskie, z których ostatni nastąpił w 1376 roku. Jerzy Ochmański, Dawna Litwa, s. 62). Na długo przed Unią w Krewie mieszkali Polacy na Podlasiu należącym do Litwy, nikt im nie przeszkadzał w migracji na wschód i północ. W 1528 roku, podczas popisu wojska litewskiego, Polacy z Podlasia stanowili ponad 20 proc. ogółu rycerstwa WXL. Pisze Henryk Łowmiański: „Niewątpliwie z Podlasia hufce polskie, które miał z sobą Kiejstut w wyprawie przeciw Moskwie w 1372 r. (...) Osadnictwo rycerskie polskie już przed unią zaczęło przenikać i w Grodzieńskie, jak świadczy traktat z 1379 r. wymieniający na pograniczu włości grodzieńskiej i przełajskiej m.in. Sablocza Pomenendorf des Polens... (H. Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 392).

Wsie drobnoszlacheckie ciągnęły się daleko, od Grodna do Inflant Polskich, od Grodna przez Mińszczyznę do Witebska, nie były rzadkością wsie chłopów mazurskich na Podlasiu, w Auksztocie i na prawym brzegu Dźwiny. Nie brakowało żywiołu polskiego i w miastach. Za czasów Zygmunta Augusta „rzemieślnicza inwazja była tak wielka, że zmieniła narodowe oblicze miasta. Od tych czasów domowym językiem Wilna stała się polszczyzna. Posługiwano się nią na co dzień i... na dole. Mową urzędową aż do roku 1696 pozostawał ruski. (...) Unia otwarła w Polsce upusty skierowane na wschód. Niewykonalne zadanie chcieć policzyć wszystkich plebejow, którzy przekroczyli Bug i na stale osiedli w Wielkim Księstwie ani myśląc o żadnej polityce – tym mniej o zaborczości. Jeszcze w XX stuleciu w okolicach Kijowa istniały wioski, których mieszkańcy różnili się od ukraińskiego otoczenia tylko rzymskokatolickim wyznaniem. Po Unii doszczętnie zruszczyły się miliony polskich chłopów szukających na wschodzie chleba.” (Paweł Jasienica, Myśli o dawnej Polsce, s. 268).

Wielkie Księstwo Litewskie było tworem wielonarodowościowym, jego elity politycznie tworzyły się w ciągu wieków, należeli do nich litewscy Radziwiłłowie, Gasztołdowie, Kieżgajłowie, ruscy Sapiehowie, Hlebowicze, Tyszkiewicze, polscy Kiszkowie, Kossakowscy, Krasińscy, Massalscy, tatarscy Glińscy, Bułhakowie, Korsakowie, wreszcie z Niemiec ród swój wiodący Platerowie, Romerowie, Weyssenhoffowie. Tak było na górze drabiny społecznej, na dole podobnie. Zwolennikom „jedynie słusznych” poglądów powtarzam do znudzenia, że na Litwie historycznej było często tak, że na ziemi „polskiego pana” pracowali bardziej od niego... polscy włościanie. „Pan” nazywał się często Rudomino, Daukszta, Gieysztor, Narbutt, Pac, Hlebowicz, Woronkiewicz, Korsak, Bułhak; „chłop”: Leszczyński, Rzeczycki, Bujnicki, Dziewanowski, Korzeniewski, Rudnicki, Biegański...

Nie ma narodu bez „obcych” domieszek. Kilka milionów współczesnych Polaków mogłoby się przyznać do ruskiego (tzn. ukraińskiego i białoruskiego), niemieckiego, litewskiego, żydowskiego, włoskiego, rumuńskiego, tatarskiego czy szwedzkiego pochodzenia. Fedyszynowie, Borysewiczowie, Millerowie, Korejwowie, Apfelbaumowie, Nardellowie, Wołoszynowie, Najmanowie i kto by tam ich policzył. Ale czym innym pochodzenie, o którym mówi tradycja rodzinna (czasem zmyślona) czy nazwisko (jakże często przypadkowe), a czym innym odmawianie Bogu ducha winnym ludziom prawa do własnej tożsamości narodowej w czasie, kiedy zewsząd słychać głosy o wspólnym europejskim domu...

Współcześni Litwini wchłonęli wiele „obcych” pierwiastków: polskich, ruskich, tatarskich, łotewskich, niemieckich, rosyjskich, skandynawskich, zdaje się, że nikt Litwinom „obcego” pochodzenia nie wymawia na co dzień odmienności i nie domaga się powrotu do dawnych nacji. Traktowanie współczesnych Polaków mieszkających na Litwie jako „spolszczonych Litwinów”, „tutejszych”, „białoruskojęzycznych katolików” spotyka się – czemu trudno się dziwić – z oporem ludności polskiej, jakże często niektórzy Litwini mają pretensje, że ci nie zlitewszczyli się jeszcze Z uporem godnym lepszej sprawy dowodzi się, że nie istniał na Litwie dopływ osadnictwa polskiego, wmawia się historycznym postaciom, że „zdradzili” naród etc., etc. Ze zdziwieniem przeczytałem ostatnio, że Kraszewski był z tych, co to odeszli od języka i tradycji litewskiej. A tak. Kraszewski, który tyle uczynił dla litewskiego ruchu narodowego. Kraszewscy z Kraszewa na Mazowszu podejrzewani o zaprzaństwo. Smutny to żart. I żenujący.

Polacy litewscy – podobnie jak Litwini – wywodzą się z różnych grup: są wśród nich potomkowie polskich włościan i drobnej szlachty z Mazowsza i Podlasia, mieszczan ciągnących z Korony, są oczywiście potomkowie litewskojęzycznych i białoruskojęzycznych włościan, którzy w XIX wielu broniąc swojej katolickości przed zwolennikami „obrusienija” zaczęli przyznawać się do polskości, są i tacy, którzy mogliby się pochwalić łotewskim, rosyjskim czy karaimskim pochodzeniem. Traktowanie Polaków tamtejszych jako jednorodnej grupy z prawdą historyczną niewiele ma wspólnego. Po co marnować tyle energii na dowodzenie nieprawdziwych tez?

Czy warto wieść jałowe spory, dowodzić, że niegdysiejsze granice między Koroną a Wielkim Księstwem były szczelne? Może lepiej czymś innym świat zadziwić, jak czynili to tak często ludzie znad Niemna i Wilii; umieli przez tyle wieków tak pięknie łączyć różne elementy w całość, istnieć obok i razem.”

* * *

Z biegiem czasu publikowanie jakichkolwiek moich tekstów stawało się w Litwie coraz bardziej utrudnione. Redaktorom „Kuriera Wileńskiego”, „Naszej Gazety”, „Magazynu Wileńskiego” grożono we „Wspólnocie Polskiej” w Warszawie (organizacji doszczętnie obsadzonej przez element antypolski!), że jeśli będą drukować artykuły J. Ciechanowicza, zostanie im cofnięta dotacja na wydawanie pisma. To samo zadeklarował „polski papież” i samodzierżawny władca Polski Adam Michnik na łamach „Gazety Wyborczej”. Ta cuchnąca pleśń i wędrowna swołocz potrafi dopiąć tego, że przyzwoity człowiek pod ich okupacją we własnym domu i kraju zaczyna czuć się intruzem i wygnańcem. Z niemałym tedy trudem udało mi się uprosić redakcję „Magazynu Wileńskiego” o zamieszczenie w kwietniu 1990 rocznicowego materiału pt.: „50 rocznica tragedii katyńskiej”:

„Po wyjaśnieniu jednej sprawy

Na mocy Ryskiego Traktatu Pokojowego z marca 1921 roku do Rosji przyłączone zostały tereny, na których nadal mieszkały miliony Polaków. I już w tym okresie znaczną część z nich (1,1 mln osób) wywieziono na Syberię, by polskie skupiska na Kijowszczyźnie, Mińszczyźnie, w Leningradzie czy na Podolu nie stanowiły zagrożenia dla nowej władzy, która sama siebie nazywała „ludową”, a za którą – ironią losu – walczyło podczas Rewolucji Październikowej i Wojny Domowej ponad 200 tys. Polaków. Spotkała więc ich moskiewska „nagroda” w postaci terroru i zesłania.

Mimo to w niektórych regionach Białorusi i Ukrainy pozostały jeszcze ziemie zasiedlone nadal przez masę rolników polskich. W latach dwudziestych utworzono tu dwa duże polskie rejony autonomiczne: białoruski nazywał się Dzierżyńszczyzną, ukraiński – Marchlewszczyzną.

Język polski był tu urzędowym, całą dokumentację prowadzono w nim, także oddziały milicyjne i wojskowe tu stacjonujące używały polskiej komendy. Ukazywały się gazety i czasopisma, działało seminarium nauczycielskie i polski teatr zawodowy w Mińsku. Zresztą, na całym terenie Białorusi językami państwowymi były polski, żydowski, rosyjski i białoruski.

Ten stan uległ gwałtownemu pogorszeniu w okresie przymusowej kolektywizacji w latach 1928/29, gdyż na polskich terenach otwarcie sprzeciwiano się spędzaniu ludzi do kołchozów, procent skolektywizowania był tu najniższy w ZSRR. Tak więc już w 1929 roku ruszyły z Dzierżyńszczyzny i Marchlewszczyzny na Syberię, także do rejonu buntującej się dziś Workuty, pierwsze dziesiątki pociągów naładowane polskimi „wrogami ludu”. Te cięcia chirurgiczne powtórzono na masową skalę w roku 1934, 1937 (kiedy to zlikwidowano polskie rejony autonomiczne), 1938. Jednocześnie setki tysięcy Polaków spod Witebska, Mohylewa, Mińska, Kijowa, Żytomierza, Kamieńca pozbawiono życia w takich znanych i nieznanych miejscach kaźni jak Kuropaty pod Mińskiem. W obliczu maskowanego pseudomarksistowskimi hasłami ludobójstwa, kto pozostał, deklarował się – by przeżyć – jako Białorusin czy Rosjanin, zmieniał wiarę, a nieraz i imię.

23 sierpnia 1939 roku Związek Radziecki i Niemcy faszystowskie (razem 254 mln mieszkańców) podpisały układ o wspólnym podziale Państwa Polskiego (35,1 mln obywateli), znany jako pakt Ribbentropa – Mołotowa. Bezpośrednią konsekwencją tej zmowy był fakt, że 1 września 1939 roku, o godzinie 4.45 rano, wojska niemieckie przekroczyły bez wypowiedzenia wojny granice Polski. Liczyły one 1 mln 850 tys. żołnierzy i oficerów (65 dywizji, w których składzie znajdowało się 7 dywizji pancernych czyli wszystkie, którymi Niemcy wówczas dysponowali, z prawie 3 tysiącami czołgów, 2,5 tys. samolotów, około 10 tys. dział i moździerzy). Polska przeciwstawiła tej nawale 39 dywizji piechoty, 11 brygad kawalerii i dwie brygady pancerno-motorowe – w sumie około 1 mln żołnierzy, 400 samolotów i 180 czołgów.

Szerokość frontu liczyła 1600 km. W zażartych bojach wojsko polskie musiało się cofać, stawiając Niemcom zawzięty opór, tak iż nawet w gazetach niemieckich pisano wówczas o desperackiej postawie żołnierza polskiego. Po dwóch tygodniach walk front zaczął się powoli stabilizować, ze Wschodniej Polski nadciągały i włączały się do walki nowo formowane oddziały polskiej piechoty. Wyglądało na to, że wojna może nabrać charakteru przewlekłego.

Niestety, 17 września 1939 roku na rozkaz Stalina Armia Czerwona zadała zdradziecki cios w plecy Polsce, broczącej krwią w zmaganiach z najeźdźcą hitlerowskim. Rosja rzuciła do walki ponad 700 tysięcy żołnierzy, w składzie 37 dywizji piechoty, 16 dywizji kawalerii, 2 korpusów i 9 brygad pancernych, tysiące samolotów i czołgów. Cios zadano bez wypowiedzenia wojny, znienacka, wiarołomnie, wbrew podpisanemu przez Lenina Traktatowi Ryskiemu i paktowi o nieagresji między Rosją Radziecką a Polską z 1932 roku. W ulotkach skierowanych do oddziałów polskich nawoływano „braci Polaków” do niestawiania oporu i zapowiadano wspólną walkę Słowian z „Germańcem”. Niektóre oddziały polskie rzeczywiście bez walki się poddały w pierwszych dniach agresji sowieckiej, lecz w miarę tego jak dowiadywano się o masowym rozstrzeliwaniu oficerów i żołnierzy polskich przez bolszewików, opór Polski narastał, by pod koniec tej 15-dniowej wojny nabrać równie zawziętego i krwawego charakteru jak wojna z Niemcami. Najzaciętsze boje toczono o Grodno, które kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk.

Wreszcie, po 35 dniach walki z dwoma zaborczymi potęgami wykrwawiona Polska padła. Ale żołnierz polski walki nie zaprzestał i bił się nadal na wszystkich frontach wojny światowej, składając na ołtarzu wolności życie 640 tys. żołnierzy z białym orzełkiem na rogatywce i eliminując z walki ponad 1 mln Niemców.

Szczęśliwi byli ci, którzy oddali życie za wolność ojczyzny na polu chwały. O wiele gorszy los spotkał tych, którzy uwierzyli zapewnieniom Moskwy i trafili do sowieckiej niewoli. Z okupowanej Polski Wschodniej deportowano na Syberię i inne podobne tereny około 2 mln Polaków, setki tysięcy wymordowano na miejscu.

Ponieważ pod względem etnicznym były to tereny mieszane (Polacy stanowili tu 39,9% ogółu ludności, Ukraińcy – 34,5%. Żydzi – 8,7%, Białorusini – 8%, Litwini 0,6%), razem z Polakami zsyłano i mordowano także tysiące przedstawicieli tych narodowości. Prawdopodobnie około 1,5 mln Polaków – cywilów zginęło męczeńską śmiercią w stalinowskich obozach zagłady.

Równie straszliwy los zgotowano wojskowym polskim wziętym do niewoli lub tym, którzy dobrowolnie złożyli broń, wierząc w uczciwość rządu sowieckiego. Większość oficerów polskich wywieziono do Rosji i umieszczono, jak wiadomo, w trzech obozach: w Kozielsku na wschód od Smoleńska, w Starobielsku w pobliżu Charkowa, w Ostaszkowie w pobliżu Kalinina (Tweru).

Oficerów polskich – wśród których było niemało wybitnych uczonych, działaczy kultury, pisarzy, nauczycieli akademickich – wymordowano prawie w całości. Spośród 15 tysięcy życie zachowało mniej niż 400 osób.

Historyk A. Antonow-Owsiejenko („Zwiezda” nr 11, 1989, s. 95) pisze: „Szczególne zainteresowanie urząd Berii żywił w stosunku do polskiego korpusu oficerskiego. Część oficerów po zorganizowanym przez Stalina i Hitlera podziale Polski znalazła się po stronie niemieckiej. Większość zaś z nich trafiła do doświadczonych, wprawnych rąk NKWD. Wielu, wierząc w humanitaryzm wielkiego sąsiada, osobiście stawiło się do komendantury sowieckiej.

Wszystko szło według planu uzgodnionego z Niemcami. Walkę z polskim ruchem oporu trzeba było prowadzić „wspólnymi siłami”. NKWD i Gestapo zawarły jesienią 1939 r. między sobą tajną umowę o „wspólnej walce z polskim bandyckim podziemiem”.

Mord na oficerach polskich był i pozostaje jedną z najbardziej podłych i nikczemnych zbrodni w dziejach ludzkości, przy tym popełnioną w sposób nad wyraz bestialski, z pogardą dla wszystkich zasad honoru żołnierskiego i godności ludzkiej.

Większość miejsc i dat tych zbrodni jest dotychczas nieujawniona. Wiadomo jedynie – uznał to w kwietniu bieżącego roku rząd w Moskwie – że około 4.100 oficerów z obozu w Kozielsku wywieziono i wymordowano w kwietniu 1940 roku – a więc dokładnie przed 50 laty – w okolicy Katynia pod Smoleńskiem.

„Wypada odnotować – pisze A. Antonow-Owsiejenko o tym obozie – że wśród aresztowanych większość stanowili oficerowie rezerwy, inteligencja i przedstawiciele elity intelektualnej: ponad 800 lekarzy, mnóstwo nauczycieli, adwokatów, inżynierów, ponad 100 literatów i dziennikarzy, około 50 profesorów szkół wyższych, grupy pracowników sądownictwa, żandarmerii, kapłanów katolickich (około dwustu kapelanów wojskowych). Do obozu zapędzono kilka instytutów naukowo-badawczych w pełnym składzie. Wśród więźniów znalazło się 600 lotników...”

Przekazy mówią także o utopieniu dużej grupy oficerów polskich w Morzu Białym poprzez wyholowanie ich na drewnianych barkach na otwarte wody i następne zatopienie strzałami artylerii.

Warto pamiętać, że przez dłuższy okres czasu nie wolno było mówić prawdy o Katyniu nie tylko w ZSRR i Polsce, ale także na Zachodzie. Władze brytyjskie i amerykańskie – by nie psuć stosunków z Moskwą – prześladowały mówiących prawdę. Władze zaś rosyjskie przez dłuższy czas nie przyznawały się do winy. Co więcej, próbowały wielokroć sprawę gmatwać i w nader perfidny sposób falsyfikować. Nieprzypadkowo wybudowano memoriał w Chatyniu na Mińszczyźnie, gdzie rosyjscy własowcy wymordowali podczas wojny ludność polsko-białoruskiej wsi. Chodziło, widocznie, o wniesienie zamętu w umysły przez zwożenie tu tysięcy turystów z całego świata. Oczywiście, święta musi być pamięć pomordowanych wieśniaków spod Mińska, z tym jednak, że na terenie i Białorusi, i Polski takich wsi było setki – Chatyń zaś wybrano ze względu na brzmienie jej nazwy zbieżne z Katyniem smoleńskim, miejscem kaźni oficerów polskich.

Anton Antonow-Owsiejenko w pracy „Kariera kata” pisze: „Tak, ludzie wiedzą, kto ponosi odpowiedzialność za to, co się stało wiosną 1940 roku w Lesie Katyńskim. Tylko nie trzeba winić Związku Radzieckiego w całości. Zniszczenie oficerów polskich, ta akcja genocydu przeciwko inteligencji polskiej, jest dziełem rąk Stalina, Berii i jego zastępcy Mierkułowa... Nazwano też imiona innych: generałowie Rajchman, Zarubin, pułkownik Kużow, Zodin, Burjanow”...

Tenże autor, który sam wiele lat spędził w obozach stalinowskich, wspomina: „Po wojnie przyszło mi część wyroku odsiadywać w Workucie, w jednej z najbardziej północnych zon Obozu Pieczorskiego. Pewnego razu do baraku, w którym znajdowali się Polacy, wszedł gruby, wiecznie pijany pułkownik. Chwiejąc się na krótkich nogach patrzył w milczeniu mętnym wzrokiem na aresztantów. Polacy stali przed nim na baczność: ludzie-szkietety w szarych tiełogrejkach. Wreszcie pułkownik przemówił – to byty pogróżki zmieszane z gęstym rosyjskim „matem”: „Mało ja was w Katynskom lesu pierestrelał!”

„Byłem w tym baraku i osobiście to słyszałem” – pisze Antonow-Owsiejenko.

Coś podobnego słyszał w Workucie i ojciec znanego radzieckiego historyka N. Ejdelmana: „pijany enkawudzista groził Polakom, że dobije ich własnymi rękami i że on już ma doświadczenie, ponieważ własnoręcznie zastrzelił kilkudziesięciu Polaków w Katyniu”...

Bezpośredni wykonawcy tej zbrodni zostali później – zgodnie z wilczymi obyczajami NKWD – wystrzelani przez tęż organizację. Natomiast, ci, którzy byli inspiratorami przestępstwa i z ukrycia nim dyrygowali, jak również ich synowie i wnukowie, mieszkają nadal w największym kraju świata, korzystając z dobrobytu i przywilejów nomenklatury. I mają spokojne sumienie – o ile w ogóle je mają.

Doc. dr Jan Ciechanowicz”

* * *

„Nasza Gazeta”, 8 kwietnia 1990:

„Precz z Ciechanowiczem!

W nr 6 „Naszej Gazety” pan (może pani, trudno zrozumieć)!) A. Żuwiel wśród szczególnie dramatycznych pytań współczesności formułuje i takie: „Ciechanowicz to anioł czy szatan”? Komunikuję panu Redaktorowi „NG” i Autorowi, że nad tym zagadnieniem od około roku głowią się dziennikarskie płotki i rekiny zarówno na Litwie jak też w Polsce, a nawet w USA, Kanadzie i gdzie indziej. Odpowiedzi są różne. Np. p. Kostrzewa-Zorbas z „Gazety Wyborczej” nie tylko wie, że jestem szatanem, ale nawet ustalił mój kolor: czerwony. Kilku publicystów z „Vakarines Naujienos”, „Respubliki”, Radia Litewskiego, nie wątpiąc o mym piekielnym rodowodzie, ustala me barwy jako białą lub białoczerwoną („Biełopolak!”). Niektórzy członkowie „Jedinstwa” obdarzają mię barwami „litewsko-trójkolorowymi” („prodałsia Sajudisu”), a ongisiejsi koledzy w prywatnych i półprywatnych rozmowach niekiedy nie odmawiają sobie przyjemności wystawić mię jako tzw. „czarny charakter” („Aaa, ja go znam!...”).

Czując na własnej skórze słuszność heglowskiej (nie marksistowsko-leninowskiej) tezy o tym, że „wolność to uświadomiona konieczność”, zmuszony jestem zaproponować zainteresowanym: 1. nazywać mnie „pasiastym szatanem”; 2. dać mi spokój; 3. pocałować mi w dupę; [ten punkt redakcyjna cenzura skreśliła]; 4. usłuchać jednego z haseł artykułu p. A. Żuwiela, mianowicie: „Dziewczyny, kochajcie deputowanych ludowych!” Może z tego wszystkiego wyjdzie coś dobrego...

Polecam się –

Jan Ciechanowicz,

deputowany ludowy ZSRR”

* * *

„Razem” (San Francisco), 13 kwietnia 1990:

„Kogo repatriować?

W zupełności się zgadzam z redaktorem Zbigniewem Balcewiczem („Czerwony Szatandar”, 12.XI.1989), gdy krytycznie ocenia sugestię Ministra Spraw Zagranicznych ZSRR o kolejnej „repatriacji” Polaków z ZSRR do PRL. Przy tym użycie przez Edwarda Szewardnadze zwrotu, iż Polacy „mogą wrócić na ziemię ich przodków” jest zupełnym nieporozumieniem. Nasi przodkowie zamieszkiwali dzisiejsze zachodnie obszary ZSRR od VII wieku (osadnictwo mazurskie). I jeśli ktoś musiałby stąd „wracać” na swą ojczystą ziemię, to ci, którzy przyjechali tu po 1939 roku na skutek imperialistycznej i kolonialnej polityki Stalina, który anektował połowę terytorium Polski, przyznanego jej przez rząd radziecki na czele z Leninem w roku 1922 na mocy traktatu ryskiego. Nie tylko stanowiliśmy i stanowimy na tych ziemiach większość, ale też jesteśmy ich rdzennymi mieszkańcami, których nie wypędzać trzeba po raz kolejny pod pozorem „repatriacji”, lecz należy zapewnić normalne ludzkie i obywatelskie prawa, których od półwiecza jesteśmy w dużym stopniu pozbawieni.

Natomiast repatriować (do PRL, albo na zachodnie tereny ZSRR, lub do dowolnego innego kraju) trzeba Polaków, którzy wywiezieni zostali ongiś na wschodnie, północne lub pustynne południowe tereny ZSRR. To piękne, że „Czerwony Sztandar” po raz kolejny upomina się o los tych zapomnianych przez Boga ludzi. Uważam przy tym, że z tych dalekich terenów powinni mieć prawo repatriować się nie tylko ci, którzy mają w paszportach wpis „Polak”, lecz także ci, którzy zmuszeni zostali do wpisania innej narodowości. Podstawą do repatriacji powinna być pisemna deklaracja o tym, że dana osoba czuje się Polakiem i chce na stałe wyjechać do PRL lub innego kraju. Władze nie mają prawa czynić tym ludziom sztucznych przeszkód, jak to było w ciągu ubiegłych dziesięcioleci.

Uważam też, że ludziom tym (podobnie jak wypędzonym w okresie poprzednim) należy się nie tylko moralne zadośćuczynienie – rehabilitacja – i oficjalne przeprosiny od rządu moskiewskiego, lecz też odpowiednia rekompensata pieniężna za utracone ongiś i pozostawiane obecnie mienie.

Jan Ciechanowicz

deputowany ludowy ZSRR”

* * *

Tygodnik „Wprost” był jednym z niewielu pism polskich, które odważyły się bardziej bezstronnie i sprawiedliwie pisać o sprawach Polaków na ziemiach zabranych. W numerze 15/1990 (15 kwietnia) czytamy np. dwa teksty tego rodzaju:

„Spór o Wilno

Spór o Wilno nabrał rozgłosu w czasach pieriestrojki. Polacy zamieszkali na obszarze zajętym przez Litwinów domagają się powrotu tego miasta do Polski. Źródłem konfliktu, jaki istnieje między Polakami a Litwinami, jest właśnie Wilno. (...)

Wybitny archiwista prof. Julian Kłos, pracownik Uniwersytetu im. Stefana Batorego, interesował się ludnością Wilna w latach od 1925 do 1938 r. Według jego danych miasto to miało tuż przed wojną 138.787 mieszkańców, w tym 74,4 tys. Polaków, 57,5 tys. Żydów, 2,9 tys. Rosjan, 2,2 tys. Litwinów.

Jestem rodowitym wilnianinem. W mieście nad Wilią mieszkałem od 1929 do 1945 r., ale nigdy nie słyszałem tam mowy litewskiej ani nie zetknąłem się z Litwinami. Litwini zaczęli osiedlać się w Wilnie dopiero w okresie okupacji hitlerowskiej. Miejscowa ludność polska poczuła się tym zagrożona, ponieważ istniejąca od 1919 roku paramilitarna organizacja litewska o wybitnie nacjonalistycznym charakterze i współpracująca z okupantem niemieckim robiła wszystko, by Wilno zasiedlić Litwinami z Kowna (prawowitej stolicy Litwy) oraz innych miast litewskich. (...)

Wilno jest tak drogie sercu każdego Polaka – pisał profesor Julian Kłos – za to, że lud tamtejszy najwięcej przecierpiał dla Polski i że nawet po upadku państwa polskiego na grobie Rzeczypospolitej zakwitł i dojrzewał, czerpiąc soki z przeszłości i tradycji Komisji Edukacji Narodowej, wspaniały owoc cywilizacji polskiej – Uniwersytet im. Stefana Batorego z gronem profesorów sławy europejskiej i patriotyczną młodzieżą filarecką, pośród których rósł Adam Mickiewicz. Jest prawie niepodobieństwem wyobrazić sobie Wilno bez kultury polskiej i kultury polskiej bez Wilna Jagiellonów, Batorego, Skargi, bez Wszechnicy Wileńskiej i bez naszych największych wieszczów.

Spór o Wilno trwa od dawna. 20 lutego 1922 roku Sejm Wileński powziął uchwałę wcielającą Wilno i Wileńszczyznę do Polski. Uchwała ta, nawiązując do wiekopomnych aktów w Horodle i w Lublinie oraz do konstytucji z r. 1791, które „ziemie nasze z Polską na mocy dobrowolnych umów w jedno połączyły”, powołując się na krew „ojców naszych ofiarnie przelaną w walkach narodu o wolność po nieszczęsnych Ojczyzny rozbiorach”, wyraża wolę całego wileńskiego społeczeństwa. Sejm polski w Warszawie uchwałę tę jednomyślnie zatwierdził 24 marca 1922 roku, a Rada Ambasadorów 15 marca 1923 roku uznała granicę Polski i Litwy.

Kiedy Liga Narodów rozpatrywała skargę Litwinów, do Genewy udał się natychmiast marszałek Józef Piłsudski, który 9 grudnia 1927 roku na posiedzeniu poufnym Rady Ligi zapytał wprost przedstawiciela Litwinów: – Panie Waldemaras, ja chcę wiedzieć i usłyszeć, czego pan chce i czy jest pokój, czy wojna?

– Ja chcę pokoju. Jest pokój – odparł onieśmielony minister Litwy.

– W takim razie – odparł Piłsudski – nie mam nic do dodania. Rola moja już spełniona. Dziękuję panom. Jest pokój, każę w Polsce bić w dzwony na „Te Deum”, że jest pokój z Litwą. (E. M. Schummer Szementowski, „Litwa”).

Myślę, że to byłby najlepszy sposób przerwania raz na zawsze sporu o Wilno, które historycznie i etnicznie jest polskie. Ale skąd wziąć tak dzielnego i odważnego wodza, jakim był marszałek Józef Piłsudski – syn ziemi wileńskiej?

Bruno Zawieyski

Kępno”

* * *

„Polacy na Litwie ‘90

Obywatele Trzeciej Kategorii

Paweł Szpecht

Deklaracji niepodległości Litwy towarzyszyły wypowiedzi litewskich polityków na temat mniejszości narodowych. W uspokajającym tonie mówiono o tolerancji, poszanowaniu ich odrębności i zachowaniu, a nawet rozszerzeniu praw. Kiedy jednak Gorbaczow wysłał na ulice Wilna czołgi, problem mniejszości w naturalny sposób zszedł na drugi plan.

Tymczasem napięcie między Polakami i Litwinami nie zmalało. Toczy się pojedynek na wzajemne pretensje i zarzuty. Część Litwinów utrzymuje, że mniejszość polska zmierza w gruncie rzeczy do secesji Wileńszczyzny i przyłączenia jej do Polski. Polacy udowadniają zaś, że jako mniejszość nie mają dostatecznie zagwarantowanych podstawowych praw.

– Sytuacja Polaków w ZSRR jest krytyczna – powiedział Jan Ciechanowicz na Zjeździe Deputowanych Ludowych. – Nie ma na dobrą sprawę w języku polskim prasy, książek, język ostał się tylko w kościołach – tam gdzie się one w ogóle zachowały. Zniszczono i niszczy się tysiące polskich świątyń i cmentarzy. Szkoły z polskim językiem wykładowym działają faktycznie tylko na Litwie, ale i tam jest tendencja do ich zamykania. Z 263 szkół polskich na Litwie – zostało obecnie tylko 88. Wielokrotnie mniej niż wśród współobywateli innych narodowości jest – w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców – Polaków z wyższym wykształceniem, studiujących, a także na kierowniczych stanowiskach. Niejednokrotnie ogranicza się ich w niektórych prawach obywatelskich i socjalnych. Miejscowa biurokracja wywiera na nich systematycznie presję asymilacyjną i dyskryminacyjną. Faktycznie Polaków spycha się ciągle do poziomu obywateli trzeciej kategorii.

Polacy litewscy twierdzą, że jeszcze przed kilku laty współżycie z Litwinami układało się spokojnie. Dopiero wraz z rozwojem pieriestrojki konflikt zaczął narastać. Polityczna odwilż także tutaj ożywiła nastroje nacjonalistyczne. Wybijano szyby w oknach polskich szkół, na ulicach zaczęły się pojawiać grupy nacjonalistów, skandujące: „Polacy do Warszawy!”. Obalano polskie nagrobki, zastępując je grobami litewskimi. Przez polski cmentarz na Rossie próbowano przeprowadzić trasę szybkiego ruchu. Inwestycję przerwano dopiero wtedy, gdy Polonia litewska postawiła sprawę „na ostrzu noża”. Młody wilnianin, studiujący w Polsce, opowiadał mi o zwolnieniu w ubiegłym roku ze stanowiska dziekana profesora-Polaka pod zarzutem repolonizowania młodzieży. Fakt że młodzież polska na Litwie od niedawna wyjeżdża na studia do Polski, budzi niezadowolenie wśród młodzieży litewskiej.

Konfliktom narodowościowym miała zaradzić ustawa o narodowościach.

– Ustawa niczego praktycznie nie daje – twierdzi Jan Mincewicz, prezes Wileńskiego Rejonowego Oddziału Związku Polaków na Litwie. – Nawet polskie nazwy musimy zastępować litewskimi. Nie możemy napisać Czarny Bór, chociaż miejscowi mieszkańcy tylko tak go nazywają, ale Juodsziliai. Po litewsku natomiast, nie wiadomo dlaczego, Białystok pisze się Bautstoge, Kraków – Krokuva, nawet Polska – to Lenkija. Przyczyną obecnego napięcia między litewskimi Polonusami a Litwinami jest przede wszystkim niesprawiedliwe traktowanie Polaków na Litwie ze strony zarówno władz oficjalnych, prasy, telewizji, jak również „Sajudisu”. „Vilniaus Balsas”, organ „Sajudisu”, nie może jakoś wydać numeru bez antypolskich wypadów.

Kością niezgody jest przede wszystkim Wilno. Litwini są na tym punkcie bardzo czuli, cóż, pamiętają historię. Oczywiście, nie można powiedzieć, że miasto to było zawsze polskie. Posądzanie Polaków o to, że chcą przyłączyć Wilno do Polski, wydaje się nierozsądne. Nikt poważnie o tym nie myśli. Niektórzy Polacy chcieliby jednak dla Wileńszczyzny pewnej autonomii. Nie wiadomo, jak zakończy się spór o niezależność, o to, jakie mają być jej zasady i granice. Liderzy litewskiej Polonii sami nie są zdecydowani co do taktyki postępowania – czy powinni kuć żelazo póki gorące i już teraz zdecydowanie domagać się autonomii, czy też zaczekać, aż wszystko się unormuje i dopiero wtedy przystąpić do negocjacji z rządem litewskim?

Polonia jest w tej chwili bardziej rozbita niż kiedykolwiek wcześniej. Istnieje grupa, która szansy dla Polaków upatruje wciąż w pozostaniu republiki pod skrzydłami Moskwy, mającej interes w tym, by lepiej gwarantować prawa mniejszości polskiej. Inna grupa skłania się ku Warszawie, licząc na powstanie warunków do silniejszych związków z Polską po oderwaniu się Litwy od ZSRR. Trzecia grupa chce się przede wszystkim dogadać z „Sajudisem”.

Stanowisko rządu Mazowieckiego w ich sprawie odbierane jest przez litewskich Polaków jako niejasne. Tłumaczy się ten stan rzeczy tym, że kiedy Litwini próbują wytargować niepodległość, rząd polski nie chce im przysparzać dodatkowych problemów.

– Ubolewam, że wśród Polaków na Litwie nastąpił podział – stwierdził w wywiadzie w „Naszej Gazecie”, organie Związku Polaków na Litwie, Józef Klasa, sekretarz generalny byłego już Towarzystwa „Polonia”. – Mam nadzieję, że nie nastąpi rozłam w Związku Polaków na Litwie. W kraju również nie najmądrzej zareagowano na rozwój sytuacji, zajmując stronnicze, wyłącznie prolitewskie stanowisko: Jeżeli Polacy nie dogadają się z „Sajudisem” – muszą przegrać. Jest sporo nieostrożności także w wypowiedziach Polaków na Litwie.

– Kiedy przyjechałam z matką pierwszy raz do Polski jako mała dziewczynka, nie mogłam się nadziwić, że wszystko tutaj jest w naszym języku, nawet napisy na sklepach – mówi Bożena Kowalewska, mieszkanka Wilna, studiująca w Polsce. – Mimo to wydaje mi się, że pod względem kultury, tradycji i architektury Wilno jest bardziej polskie niż jakiekolwiek miasto w Polsce. W gruncie rzeczy nieważne, czy będziemy należeć do Polski, Litwy, ZSRR czy nawet Ukrainy. Ważne, żeby Wilno pozostało – w sensie jego tkanki kulturowej, obyczajowej i społecznej – takie, jakie było dotąd. To już będzie dobrze.

Paweł Szpecht.”

* * *

„Nasza Gazeta”, 23 kwietnia 1990:

„Katyń

23 sierpnia 1939 roku Związek Radziecki i Niemcy faszystowskie podpisały układ o wspólnym podziale Państwa Polskiego, znany jako pakt Ribbentropa-Mołotowa. Bezpośrednią konsekwencją tej zmowy był fakt, że 1 września 1939 roku, o godzinie 4.45 rano, wojska niemieckie przekroczyły bez wypowiedzenia wojny granice Polski.

Szerokość frontu liczyła 1600 km. W zażartych bojach wojsko polskie musiało się cofać, stawiając Niemcom zawzięty opór, tak iż nawet w gazetach niemieckich pisano wówczas o desperackiej postawie żołnierza polskiego. Po dwóch tygodniach walk front zaczął się powoli stabilizować, ze Wschodniej Polski nadciągały i włączały się do walki nowo formowane oddziały polskiej piechoty. Wyglądało na to, że wojna może nabrać charakteru przewlekłego.

Niestety, 17 września 1939 r. na rozkaz Stalina Armia Czerwona zadała zdradziecki cios w plecy Polsce, broczącej krwią w zmaganiach z najeźdźcą hitlerowskim. Cios zadano bez wypowiedzenia wojny, znienacka, wiarołomnie, wbrew paktowi o nieagresji między Rosją Radziecką a Polską z 1932 roku. W ulotkach skierowanych do oddziałów polskich nawoływano „braci Polaków” do niestawiania oporu i zapowiadano wspólną walkę Słowian z „Germańcem”. Niektóre oddziały polskie rzeczywiście bez walki się poddały w pierwszych dniach agresji sowieckiej, lecz w miarę tego jak dowiadywano się o masowym rozstrzeliwaniu oficerów i żołnierzy polskich przez bolszewików, opór polski narastał, by pod koniec tej 15-dniowej wojny nabrać równie zawziętego i krwawego charakteru jak wojna z Niemcami. Najzaciętsze boje toczono o Grodno, które kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk.

Wreszcie, po 35 dniach walki z dwoma zaborczymi potęgami wykrwawiona Polska padła. Chociaż żołnierz polski walki nie zaprzestał i bił się nadal na wszystkich frontach wojny światowej, składając na ołtarzu wolności życie 640 tysięcy żołnierzy z białym orzełkiem na rogatywce i eliminując z walki ponad 1 mln Niemców.

Szczęśliwi byli ci, którzy oddali życie za wolność ojczyzny na polu chwały. O wiele gorszy los spotkał tych, którzy trafili do sowieckiej niewoli. Z okupowanej Polski Wschodniej deportowano na Syberię i inne podobne tereny około 2 mln Polaków, setki tysięcy wymordowano na miejscu.

Ponieważ pod względem etnicznym były to tereny mieszane (Polacy stanowili tu 39,9 proc ogółu ludności, Ukraińcy – 34,5 proc., Żydzi – 8,7 proc., Białorusini – 8,3 proc., Litwini 0,6 proc.), razem z Polakami zsyłano także tysiące przedstawicieli tych narodowości. Prawdopodobnie około 1,5 mln Polaków – cywilów zginęło męczeńską śmiercią w stalinowskich obozach zagłady.

Równie straszliwy los zgotowano wojskowym polskim wziętym do niewoli lub tym, którzy dobrowolnie złożyli broń, wierząc w uczciwość rządu sowieckiego. Większość oficerów polskich wywieziono do Rosji i umieszczono w trzech obozach: w Kozielsku na wschód od Smoleńska, w Starobielsku w pobliżu Charkowa, w Ostaszkowie w pobliżu Kalinina (Tweru). W początku 1940 roku w Kozielsku znajdowało się około 5000 inteligentów polskich, w tym 4,5 tys. oficerów, w Starobielsku około 3.920 oficerów, w Ostaszkowie 6.570 osób, w tym około 400 oficerów. We wszystkich tych obozach znajdowała się też pewna liczba podoficerów, żołnierzy KOP-u, księży, nauczycieli, prawników, lekarzy, inżynierów, związanych z wojskiem.

Oficerów polskich – wśród których było niemało wybitnych uczonych, działaczy kultury, pisarzy, nauczycieli akademickich – wymordowano prawie w całości. Spośród 15 tysięcy życie zachowało tylko 400 osób.

Historyk radziecki A. Antonow-Owsiejenko („Zwiezda”, N. 11, 1989, s. 95) pisze: „Szczególne zainteresowanie urząd Berii żywił w stosunku do polskiego korpusu oficerskiego. Część oficerów po zorganizowanym przez Stalina i Hitlera podziale Polski znalazła się po stronie niemieckiej. Większość z nich trafiła do doświadczonych, wprawnych rąk NKWD. Wielu, nie wątpiąc o humanizmie wielkiego sąsiada, osobiście stawiło się do komendantury sowieckiej.

Wszystko szło według planu, uzgodnionego z Niemcami. Walkę z polskim ruchem oporu trzeba było prowadzić „wspólnymi siłami”. NKWD i Gestapo zawarły jesienią 1939 r, między sobą tajną umowę o „wspólnej walce z polskim bandyckim podziemiem”.

Mord na oficerach polskich był i pozostaje jedną z najbardziej podłych i nikczemnych zbrodni w dziejach ludzkości, przy tym popełnioną w sposób nad wyraz bestialski, z pogardą dla wszystkich zasad honoru żołnierskiego i godności ludzkiej. W tak niegodziwy sposób nie traktowali jeńców polskich nawet niemieccy faszyści.

Większość miejsc i dat tych zbrodni jest dotychczas nieujawniona przez rząd moskiewski. Wiadomo jedynie, że około 4.100 oficerów z obozu w Kozielsku wywieziono i wymordowano w kwietniu 1940 roku – a więc dokładnie przed 50 laty – w okolicy Katynia pod Smoleńskiem.

Oficerów mordowano strzałami z pistoletów w tył głowy i następnie układano równymi warstwami w ogromnych piaszczystych wykopach, przy tym, by więcej się ofiar w jednej jamie zmieściło, upychano trupy i wdeptywano skacząc po nich. Kolejne partie jeńców przywożono z Kozielska pociągami do stacji Gniezdowo, a następnie ciężarówkami bez okien na miejsce mordu. Doprowadzano skazańców do wykopów, w których poznawali oni nieraz swych kolegów z obozu, zmuszano do stanięcia na kolanach na skraju dołu i oddawano strzał. (Przed wywiezieniem z Kozielska na rozstrzelanie oficerom dano dobry obiad, zapas żywności „na drogę”, a nawet zrobiono szczepionkę od tyfusu i cholery – by uśpić ich czujność)... Widocznie oficerowie polscy próbowali nawet w tej beznadziejnej sytuacji stawiać opór. Wielu z nich miało ręce skrępowane do tyłu drutem kolczastym, niektórzy zawiązane na głowach płaszcze żołnierskie, wiele ciał było pokłutych rosyjskimi bagnetami.

Z pewnością w innych obozach postąpiono podobnie. Przekazy mówią także o utopieniu dużej grupy oficerów polskich w Morzu Białym poprzez wyholowanie ich na drewnianych barkach na otwarte wody i następne zatopienie strzałami artylerii.

W 1943 roku Niemcy przypadkowo odkryli groby postrzelanych oficerów polskich w Katyniu. Komisja międzynarodowa, w której skład wchodzili przedstawiciele polskiej, czeskiej, bułgarskiej, belgijskiej, szwajcarskiej i innych organizacji Czerwonego Krzyża, niezbicie ustaliła, że zbrodnię popełniono w kwietniu 1940, a więc mogła ona być dziełem tylko bandytów z NKWD, ale w żadnym wypadku nie niemieckiego Wehrmachtu, którego jednostki znalazły się tu dopiero w końcu lata 1941 roku. (Warto pamiętać, że przez dłuższy okres czasu nie wolno było mówić prawdy o Katyniu także na Zachodzie. Władze brytyjskie i amerykańskie – by nie psuć stosunków z Moskwą – prześladowały i wtrącały do więzień Polaków, którzy ważyli się o tym mówić i pisać prawdę)...

Nieprzypadkowo chyba wybudowano memoriał w Chatyni na Mińszczyźnie, gdzie rosyjscy własowcy wymordowali ludność, polsko-białoruskiej zresztą wsi. Chodziło, widocznie, o wniesienie zamętu przez zwożenie tu tysięcy turystów z całego świata. Oczywiście, święta musi być pamięć pomordowanych wieśniaków spod Mińska, z tym jednak, że na terenie i Białorusi, i Polski takich wsi było setki – Chatyń zaś wybrano ze względu na brzmienie jej nazwy zbieżne z Katyniem smoleńskim, miejscem kaźni oficerów polskich.

Bezpośredni wykonawcy tej zbrodni zostali później – zgodnie z wilczymi obyczajami NKWD – wystrzelani przez tęż organizację. Natomiast ci, którzy byli inspiratorami przestępstwa i z ukrycia nim dyrygowali, jak również ich synowie i wnukowie, mieszkają nadal w największym kraju świata, korzystając z dobrobytu i przywilejów nomenklatury. I mają spokojne sumienie – o ile w ogóle je mają.

Doc. dr Jan Ciechanowicz”

* * *

„Horyzonty” (Stevens Point), 28 kwietnia 1990:

„Zdzisław M. Rurarz

Litwa

Nie wiem, jak się potoczą sprawy na Litwie w momencie ukazania się artykułu, ale obawiam się, że mogą one wyglądać raczej gorzej niż lepiej w stosunku do sytuacji w chwili pisania niniejszego.

O sprawach Litwy piszę nie bez pewnych hamulców wewnętrznych. Ciągle mam w pamięci spotkanie w Nowym Jorku wiosną 1984 r. z Litwinami amerykańskimi. Do licznego forum odniosłem się jak mogłem serdecznie. W odpowiedzi wiał chłód, nawet potem w czasie wspólnego obiadu. Co więcej, nim opuściłem Nowy Jork, w „New York City Tribune” ukazał się nieprawdziwy i antypolski artykuł napisany prawdopodobnie przez Litwina, na który odpowiedziałem listem do redakcji, co bodajże zrobiło złe wrażenie wśród społeczności litewskiej.

Potem w 1989 r. musiałem odpowiadać na dość napastliwy pod moim adresem list jednego z czołowych działaczy litewskich w USA, który opublikował waszyngtoński „Inquirer” i na tym sprawa się zamknęła, gdyż autor listu chyba uznał, że nie miał racji.

Z powyższego wynika jednakże, że w stosunku do Litwinów mam jakiś żal, albo że ich nie popieram w słusznych aspiracjach narodowych.

Niemniej jednak byłbym wysoce nieszczery, gdybym nie powiedział otwarcie, co myślę o niektórych sprawach litewskich. Tym bardziej, że nie są one wcale tylko litewskimi, ale przecież również zahaczają o sprawy polskie i w ogóle światowe.

Ale zacznijmy po kolei.

Nie ma co wracać do historii i powoływać się na trwające przez wiele set lat nasze więzy z Litwą. Litwa, jak się okazało pod koniec I wojny światowej, widziała je inaczej i odradzając się bynajmniej nie myślała o kontynuowaniu związków z Polską. Nie wchodźmy w przyczyny tego i nie ma co zarzucać Tarybie, że słuchała raczej Niemców niż nawet niektórych Litwinów.

Litwa, a to musimy Litwinom powtarzać, w ogóle mogła odrodzić się jako niepodległe państwo tylko dzięki Polsce. Gdyby nasza armia nie pokonała Armii Czerwonej, to Litwa już od stycznia 1919 r. byłaby sowiecką republiką, czy nawet białorusko-litewską republiką. Litwini mogą narzekać, że pozbawiliśmy ich Wileńszczyzny, ale nie mogą nie wiedzieć, że tylko nam zawdzięczali swoją wolność w ogóle (podobnie jak Łotysze).

Dajmy zatem spokój okresowi międzywojennemu, choć nie świadczył on dobrze o Litwinach, ale byłoby źle, gdybyśmy nie powiedzieli prawdy o czasach II wojny światowej.

Prawda, po incydencie w 1938 r., a zwłaszcza po zajęciu Kłajpedy przez Niemców w marcu 1939 r., stosunki polsko-litewskie zaczęły się szybko poprawiać i nie wiadomo co byłoby dalej, gdyby nie wojna.

Prawdą jest także, że Litwini przyjęli raczej serdecznie pierwszych polskich uciekinierów, gdy kraj nasz został najechany przez Hitlera i Stalina. Za to jesteśmy im wdzięczni. Ale też nie możemy zapomnieć innych wydarzeń. Litwa, podobnie jak Łotwa i Estonia, mają święte prawo krytykować pakt Ribbentrop-Mołotow, zarówno ten z 23 sierpnia jak i ten z 28 września 1939 r. oraz tajne protokoły załączone do nich, ale skoro tak, to mówmy całą prawdę do końca.

Otóż wiadomo, że Litwa, w ramach tego pierwszego paktu, miała należeć do „sfery niemieckiej” i dopiero w drugim pakcie zdecydowano o jej przejściu do „sfery sowieckiej”. Litwa, ani Łotwa z Estonią nie wiedziały nic o tajnych ustaleniach niemiecko-sowieckich, jak też losie dla nich zgotowanym.

Ale już 28 września 1939 r. Kreml wymógł na Estonii wielce podejrzany układ, w ramach którego zgodziła się ona wpuścić wojska sowieckie na swoje terytorium, co faktycznie równało się zgodzie na obcą okupację. Podobna sytuacja powtórzyła się z Łotwą 5 października 1939 r. i 10 października kolej przyszła na Litwę.

Zgoda, małe kraje bałtyckie, nie mające nawet żadnej linii obronnej od wschodu, co miało miejsce w przypadku Finlandii, która posiadała Linię Mannerheima, nie miały szans na żaden opór i musiały się zgodzić na stawiane im przez Kreml warunki. Inaczej byłyby i tak okupowane a w dodatku polałaby się krew.

Ale do Litwy mam jednak pretensję. Dziś krytykuje ona, i słusznie, haniebny charakter paktów Ribbentrop-Mołotow. Ale przecież Litwa sama zawarła w dniu 10 października 1939 r. podobny pakt!

Mam przed sobą tenże właśnie pakt, który w lutym br. opublikowano w Moskwie. Brzmi on jak następuje (podaję w tłumaczeniu na język polski): „Umowa o Przekazaniu Republice Litewskiej Miasta Wilno i Województwa Wileńskiego oraz o Wzajemnej Pomocy Między Związkiem Radzieckim a Litwą”. Umowa ta brzmi dalej jak następuje: „Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z jednej strony i Prezydent Republiki Litewskiej z drugiej strony, w celu rozwoju przyjaznych stosunków ustanowionych na bazie Układu Pokojowego z 12 lipca 1920 r., opartych na zasadzie suwerenności państwowej i niemieszaniu się w sprawy wewnętrzne drugiej Strony:

– przyznają, że Układ Pokojowy z 12 lipca 1920 r., oraz Układ o Nieagresji i Pokojowym Regulowaniu Sporów z 28 września 1926 r., nadal zachowują moc we wzajemnych stosunkach i zobowiązaniach;

– są przeświadczone, że Układającym się Stronom odpowiada precyzyjne określenie warunków gwarantujących wzajemne bezpieczeństwo i sprawiedliwe rozwiązanie sprawy Miasta Wilna i Województwa Wileńskiego, bezprawnie oderwanych przez Polskę od Litwy;

– uznały za konieczne zawrzeć pomiędzy sobą poniższy Układ o Przekazaniu Republice Litwy Miasta Wilno i Województwa Wileńskiego oraz o Wzajemnej Pomocy między związkiem Radzieckim a Litwą i w tym celu wyznaczyły swoimi pełnomocnikami:

Prezydium Rady Najwyższej (wyznacza):

– W. M. Mołotowa, przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i Komisarza Spraw Zagranicznych,

Prezydent REpubliki Litwy (wyznacza):

– Juzasa Urbšisa, ministra spraw zagranicznych...”

Może jeszcze warto dodać, że Litwa dała się nabrać i podpisała, podobnie jak to było w paktach Ribbentrop-Mołotow i podobnie jak to było w układach Moskwy z Estonią i Łotwą, Tajny Protokół, w którym zgodziła się na wpuszczenie na swoje terytorium 20 tysięcy wojsk sowieckich, a w par. 4 Protokołu jeszcze raz wspomniano o przekazaniu Litwie Wilna i Województwa Wileńskiego. Wyglądało więc na to, że obie sprawy połączono i Litwa gotowa była nawet na okupację sowiecką, byle tylko z Wilnem i Wileńszczyzną...

Nie wchodźmy w dalsze szczegóły, jak powoływanie się na Układ z 12 lipca 1920 r. Przecież prące na zachód armie Tuchaczewskiego, które swym skrzydłem omiotły także Litwę, de facto okupując, tylko w celach propagandowych przekazały jej Wilno i Wileńszczyznę. Układ zresztą przydał się Sowietom. Ich pobite armie, najpierw pod Warszawą a potem w Bitwie Niemeńskiej, uciekły częściowo na Litwę i uchroniły się przed śmiercią lub niewolą. Litwa, tak niestety było, występowała wtedy jako sojusznik sowiecki przeciwko Polsce, a także przeciwko sobie samej, o czym nie chciała wiedzieć. Ale powróćmy do sielanki litewsko-sowieckiej po wspomnianym układzie z 10 października 1939 r.

Mam przed sobą dokument sowiecki, tzw. zapis N. G. Pozdniakowa z 3 listopada 1939 r., ambasadora ZSRR na Litwie, z jego rozmowy z Prezydentem Litwy (Antanasem Smetoną). Brzmiał on jak następuje: „O godz. 12 przyjął mnie Prezydent, któremu wręczyłem listy uwierzytelniające (tekst mojego wystąpienia posłałem oddzielnie do Wydziału Przybałtyckiego). Po ceremonii, w obecności osób biorących w niej udział, odbyła się 15-minutowa audiencja prywatna, w czasie której Prezydent mówił o języku litewskim, charakterze litewskiego narodu itp. Przy pożegnaniu Prezydent nieoczekiwanie wypowiedział zdanie, że losy historii Litwy zawsze ściśle i w pozytywnym sensie przeplatały się z Rosją i że fakt ten szczególnie dobitnie potwierdził się w ostatnich wydarzeniach. Odpowiedziałem, że bardzo miło było mi to usłyszeć i wtrąciłem, wykorzystując okazję, że polityka starej Rosji i obecnego Związku Radzieckiego poważnie się różnią (...)”

No więc tak sobie gaworzył litewski Prezydent z sowieckim ambasadorem... Czyżby doprawdy wierzył, że losy Litwy zawsze i tylko pozytywnie przeplatały się z losami Rosji? Czyżby tak nie znał historii swojego kraju? Albo myślał, że słodkimi słówkami omami sowieckiego dyplomatę i przez niego Stalina? O naiwności ludzka...

A jak było dalej? No cóż, władze litewskie istotnie roztoczyły kontrolę nad Wilnem i Wileńszczyzną i zaczęły dawać się Polakom we znaki. Było to tym bardziej smutne, że nad Litwą zaciskała się z kolei obręcz kontroli sowieckiej. Tego jednak nie chciano widzieć. Przeciwnie, zachłystywano się osiągniętym „zwycięstwem”... nad Polską! Oddajmy znów głos sowieckiemu amb. Pozdniakowowi, który w swym sprawozdaniu z 30 stycznia 1940 r. pisze m.in.: „... W październiku 1939 r., w wyniku uzyskania od ZSRR Wilna i Województwa Wileńskiego... osobista pozycja (prezydenta) Smetony jako głowy państwa i „wodza” nacjonalistów zaczyna się wyraźnie umacniać. Radziecko-litewski Układ, który spotkał się w najszerszych kręgach mas pracujących Litwy z najbardziej pozytywną reakcją, nacjonaliści postanowili wykorzystać w swoim własnym interesie, tj. przypisać go sobie i swojemu „wodzowi”. W ślad za podpisaniem Układu z 10.X.39 r. rozwinęli oni szeroką propagandę, której głównym celem była chęć przekonania ludzi, że stara litewska stolica została odzyskana, przy tym bezkrwawo, dzięki mądrości Smetony i prawidłowej polityce jego stronników-nacjonalistów. Trzeba dodać, że na tym odcinku osiągnęli oni pewien sukces i dzięki temu polepszyli swoje własne położenie”.

A więc amok trwał... Trwał wtedy, gdy Sowieci po mału wciskali swoją agenturę (niekoniecznie nawet komunistów) do rządu litewskiego, zaś komunistami obsadzili ministerstwo spraw wewnętrznych i departament bezpieczeństwa. Jak się wkrótce okazało, było to zupełnie wystarczające do osiągnięcia wszystkich celów Stalina. Sam Smetona ledwie zdążył uciec z kraju...

Ale omamione masy jeszcze długo nie mogły się połapać w sprawie i zaczadzone antypolską propagandą same pchały się w pułapkę.

Warto może oddać głos w tej sprawie Annie Louis Strong. Prawda, owa trockistowska pisarka amerykańska nie była może zbyt obiektywnym obserwatorem wydarzeń na Litwie z lata 1940 r., ale też nie była zwolennikiem Stalina, a w 1940 r. wyrzucono ją nawet z ZSRR „za szpiegostwo”, zaś jej przyjaciół aresztowano. Tak się jednak złożyło, że tylko ona jedna była zewnętrznym obserwatorem wspomnianych wydarzeń. W swojej książce „New Lithuania” wydanej w 1941 r. w Nowym Jorku pisze ona o tym, co widziała 10 lipca 1940 r. w Kownie i okolicach. Był to okres „wyborów” w trzech krajach bałtyckich, które odbyły się 14 i 15 lipca 1940 r.

Warto może zaznaczyć, że dzień, o którym wspomina Strong nie był jeszcze rezultatem terroru, bo taki akurat zaczął się dopiero w dwa dni później, a jeszcze większy prawie w dziesięć dni później. Tak więc Litwini, widziani przez Strong, nie byli jeszcze zastraszeni. No i Strong była nimi zachwycona... Opisuje, jak to szli na wiece „wyborcze” w strojach ludowych, z portretami Stalina, rozśpiewani, roztańczeni, i to wszystko pod nieobecność wojsk sowieckich czy NKWD, lub jakiejkolwiek innej władzy...

Nic więc dziwnego, że w takiej podniosłej atmosferze „wybory” zostały wygrane w ponad 90% przez zwolenników połączenia się z ZSRR... Nie, nie, nawet nie przez komunistów, bo ci, nieliczni zresztą, byli dopiero wypuszczani z więzień... To różni politycy je wygrali i 21 lipca 1940 r., podobnie jak w Estonii tak i na Łotwie, jednogłośnie poprosili Radę Najwyższą ZSRR o przyjęcie ich krajów w poczet „radzieckiej rodziny narodów”... Rzecz jasna, żądaniu stało się zadość i Litwa stała się sowiecką republiką już 3 sierpnia 1940 r., jako pierwsza z pośród trzech krajów bałtyckich.

Dobrze, dobrze, ktoś powie, innego wyjścia nie było. Może i nie było, ale omawiane wydarzenie, przynajmniej na Litwie, nie było tylko rezultatem terroru, bo ten dopiero stawiał pierwsze kroki. Więcej w tym było głupoty i zapiekłych żalów pod niewłaściwym adresem niż tylko sowieckiej brutalności i chytrości.

Potem przyszła wojna niemiecko-sowiecka i nowe czasy na Litwie. Już pod koniec czerwca 1941 r. cała Litwa znalazła się w rękach niemieckich (oczywiście Kłajpeda, zajęta przez Niemców jeszcze w marcu 1939 r., była cały czas niemiecka i do ZSRR nie została wcielona w sierpniu 1940 r.).

Litwini mieli oczywiście swoje żale do Sowietów i osób z nimi kolaborujących, głównie Żydów, ale w niczym nie usprawiedliwia to ich stosunku do Niemców. Niemal natychmiast po wkroczeniu tychże na Litwę stało się jasne, że Niemcy nie zamierzają uczynić kraju niepodległym, podobnie jak Łotwy i Estonii, choć tamte potraktowano nieco lepiej niż Litwę. Z Litwy stworzono „General Kommissariat Litauen”, co było bez porównania więcej i lepiej niż Generalna Gubernia w Polsce. Litwini stali się de facto, pospołu z Niemcami, okupantami swojego własnego kraju... Utworzyli różne organizacje paramilitarne, zwłaszcza „Szaulisów”, strzelców-ochotników, a nade wszystko mieli „Saugumę”, litewskie Gestapo. Od sierpnia 1942 r. Litwini nosili nawet niemieckie mundury i ich ilość pod bronią w szczytowym okresie dochodziła do 120 tys., olbrzymia siła jak na mały kraj.

Litwini ci niemal natychmiast przystąpili do masowego mordowania Żydów, zwłaszcza na Wileńszczyźnie. W okresie od 20 września – 10 października 1941 r. rozstrzelali oni ok. 15 tys. Żydów, z dziećmi włącznie. Polacy, którzy przecież nie mieli najlepszych stosunków z Żydami, byli tym aktem oburzeni i przerażeni. Zaczęli nawet organizować samoobronę, na bazie już dawniej istniejącego ZWZ, a potem AK.

Ten okres samoobrony polskiej, nie tylko przed Niemcami, którzy tępili Polaków jak mogli, czy nawet przed partyzantką sowiecką, która za główny cel ataków obrała sobie ludność polską, ale przede wszystkim przed Litwinami, należy do czarnych kart historii Litwy. Sauguma i inne zbrojne oraz cywilne organy litewskie nie cofały się przed żadną zbrodnią na Polakach, z torturami średniowiecznymi włącznie.

Niestety, smutne, ale prawdziwe. Komendant Główny AK, Gen. Stefan Grot-Rowecki, w swoim sprawozdaniu do Londynu za 1942 r. wymienił pięciu głównych wrogów Polski Podziemnej: Niemców, Litwinów, Ukraińców, Białorusinów i Rosjan (ci ostatni nie byli jeszcze wtedy groźni)...

Co więcej, Niemcy postanowili zniszczyć AK głównie rękami Litwinów, tworząc w tym celu oddziały Gen. Povilasa Plechavičiusa w sile ok. jednej dywizji.

No cóż, nie udało się. Bohaterskie oddziały AK uprzedziły uderzenie rozbijając Plechavičiusa w nocy z 14 na 15 maja 1944 r. Jeńców nie mordowano, jak to obecnie bredzi Sajudis, ale puszczono ich w kalesonach do domu, czym Litwini zyskali sobie u Niemców pogardę i w rezultacie zrezygnowano z nich jako siły bojowej do walki z AK.

Dziś Sajudis zarzuca AK nie tylko mordy na Litwinach, choć nie może podać żadnych konkretnych przykładów w tej sprawie, ale nawet żali się... nad losem partyzantki sowieckiej, która niby też była tępiona przez akowskie oddziały! Ciekawe, że jeśli chodzi o AK, to Sajudis znajduje wspólny język nawet z Sowietami. Oj dziwne to, dziwne...

Ale to wszystko to już dawne czasy. Są jednak nowsze przykłady dziwnego stosunku do Polaków. Prawda, polskość na Litwie miała zawsze lepsze warunki niż gdziekolwiek w ZSRR, ale wynika to z polityki Kremla, któremu zależy na jej podtrzymywaniu właśnie tam, a nie gdzie indziej.

Tym niemniej, sprawy wyglądają źle. Ludność polska, to przede wszystkim chłopi, raczej kołchoźnicy i sowchoźnicy, oraz robotnicy przemysłowi, bo inteligencja wyjechał w 1945 r., albo zginęła. Polacy, których jest ok. 300 tysięcy, są najbiedniejszą i najmniej wykształconą obok Cyganów mniejszością narodową na Litwie. Tak. np. Litwini mają relatywnie aż 7-krotnie więcej inteligencji niż Polacy, nie mówiąc o poziomie ich wykształcenia czy zajmowanych stanowiskach. Na 137 niby polskich kościołów katolickich, tylko jeden jest istotnie polski, bo litewska hierarchia kościelna robi co może, żeby tak właśnie było. W seminarium duchownym nie ma już ani jednego Polaka... Kiedyś, za Stalina o dziwo, było 263 polskich szkół, zaś teraz tylko 45... Polak na mieszkanie spółdzielcze musi wpłacić 50 procent jego wartości, zaś Litwin tylko 25%, itd. itp.

Stąd też doszło do tego, że Polacy łączą się z Rosjanami i niestety, nie są entuzjastami niepodległości Litwy. Dzieje się tak także dlatego, że uchwala się ustawy zupełnie nieprawdopodobnie antypolskie, jak np. obowiązek nauczenia się litewskiego w ciągu dwóch lat, z zapowiedzią zabronienia po tym okresie mówienia po polsku w miejscach publicznych.

Szkoda, że tak się sprawy potoczyły. Nie pomagają one ani Litwinom, ani Polakom. Nie chcę wypowiadać się w wielu innych sprawach, które dzieją się na Litwie. Nie wszystko jest tu dla mnie jasne i mam różne dziwne refleksje... Kreml wie, jak rozgrywać niektóre wydarzenia na swoim własnym podwórku i wie, jak ogłupiać nimi świat. Ale dajmy temu spokój, mogę się przecież mylić.

Osobiście życzę Litwinom wszystkiego najlepszego, przede wszystkim pełnej suwerenności ich kraju, choć mam wątpliwości czy już teraz coś takiego jest w ogóle możliwe.

Myślę jednak, bo w tej sprawie istnieje wśród Polaków wiele zamieszania, że o niektórych sprawach musimy Litwinom mówić szczerze, choćby dlatego, że nie wszystko jest już tylko historią, a historię też trzeba przecież znać.

Zdzisław M. Rurarz”

Znakomity tekst wybitnego dyplomaty!

* * *

W maju Jolanta Miškinyte pisała na łamach tygodnika „Kalba Vilnius” o wizycie grupy litewskich dziennikarzy w Gruzji:

„W Tbilisi były nam potrzebne lekarstwa. W aptece nie chcieli z nami rozmawiać, myśleli, że my jesteśmy polscy handlarze. Ci dosłownie pustoszą sklepy Gruzji. Jak zaczęliśmy rozmawiać po litewsku, zapytano nas skąd jesteśmy. No, a jak powiedzieliśmy, że z Litwy, aptekarka sama wypisała receptę, sprzedała lekarstwa i powiedziała: może i wy nam pomożecie, kiedy będziemy wolni”.

* * *

Na ile pomysłowo bezpieka sowiecka kształtowała stereotypy opinii publicznej za pośrednictwem agentów prasowych w kierunku antypolskim, dowodzi m.in. fragment wywiadu z generał-majorem Algimantasem Visockisem, komisarzem wojskowym Litwy, który miał korespondentowi ELTA Arturasowi Mankevičiusowi powiedzieć:

„– Cokolwiek będzie, Litwa nie wytrzyma bez Sił Zbrojnych ZSRR. Sądzę, że władze republiki nigdy nie poproszą, aby armia odeszła

– ?!

– Dlaczego tak mówię? Litwa nie jest w stanie utrzymywać wojska – wymaga to bardzo wiele, a zresztą to wszystko jest zbyt dziś drogie. Ja, na przykład, uważam, że chociażby parę dywizji ZSRR powinien utrzymywać w pobliżu granicy radziecko-polskiej. Dlaczego? Przez dłuższy czas odbywała się konfrontacja dwóch sił – NATO i Układu Warszawskiego, które nie usiłowały wzajemnie siebie sprawdzać. Ale gdy tylko Litwa, Łotwa i Estonia staną się niezależne, a Polska i Niemcy samodzielne, wyłonią się zagadnienia terytorialne. Jeśli Litwa pozostanie w składzie ZSRR, Polska nigdy nie ośmieli się wysuwać roszczeń wobec Wileńszczyzny. A gdy tylko Litwa wystąpi z ZSRR, Polska, jako znacznie silniejsza, niezwłocznie ją zagarnie.”

Ten wywiad został opublikowany przez wiele gazet na Litwie, w tym przez „Kurier Wileński” 22 maja 1990 r. Na pozór wydawać by się mogło, że, cóż, obawa w historycznej perspektywie niby uzasadniona. Ale przecież jeszcze przedtem rząd Polski jednoznacznie stwierdził, że nie wysuwa i nigdy nie wysunie żadnych roszczeń terytorialnych wobec Litwy. O co więc chodziło? O to, by wszelkie próby samoobrony Polaków Wileńszczyzny dezawuować a priori jako rzekomą działalność antylitewską. Dopiero dobrowolny, pokorny marsz na rzeź byłby interpretowany jako neutralny, natomiast nawet próba ucieczki byłaby interpretowana jako czynność skierowana przeciwko niepodległości Litwy. Był to chwyt tyle perfidny, co nikczemny i banalny, lecz bardzo dokładnie obliczony na polską głupotę. I specjaliści od prowokacji z wileńskiego KGB nie zawiedli się, ich haczyk został przez opinię publiczną w Polsce – za pośrednictwem agenturalnej prasy – połknięty.

* * *

W tygodniku „Prawo i Życie” (nr 20/90) ukazał się artykuł Wojciecha Jerzego Podgórskiego pt. „Litwa, macocha Polaków” z podtytułem „Źródła niechęci polsko-litewskich tkwią głęboko w podświadomości obu narodów”:

„Ziemia ojców – naszą ziemią”. Tak brzmiało hasło zjazdu Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego Polaków na Litwie, zwołanego na 15-16 kwietnia br., w Wilnie. Decyzją zjazdu Stowarzyszenie przekształcono w Związek Polaków na Litwie.

To ważny moment historyczny w życiu środowiska polskiego współczesnej Wileńszczyzny. Drugie wydarzenie, którego świadkami byliśmy niecały tydzień wcześniej, wiąże się z wyborami do Rady Najwyższej ZSRR. Ciechanowicz zwyciężył. W drugiej rundzie tych wyborów, 9 kwietnia br., jako kandydat na deputowanego ludowego w Wileńskim Październikowym Terytorialnym Okręgu Wyborczym nr 686 – zgromadził przeszło sto tysięcy głosów (dokładnie: 103.582 „za” – wobec 82.952 „przeciw”). Kampania wyborcza obfitowała w niespodzianki; jednym ze znamion autentycznej walki o głosy wyborców była np. zastosowana wobec personaliów kandydata – Polaka transkrypcja językowa na kartkach wyborczych: „Iwan Tichonowicz”. Czy ktoś dał się na to nabrać – nie wiem. Wiem natomiast, że kontrkandydat – Wirgilijus Czepaitis – uzyskał w drugiej turze odpowiednio 79.630 głosów „za” i 106.904 „przeciw”.

Buława deputowanego stanie się dla Jana Ciechanowicza zarazem tarczą, osłaniającą go przed zajadłością szowinistów litewskich”.

* * *

Historia pewnej nagonki

– artykuł Jana Sienkiewicza, prezesa Zarządu Głównego SSKPL, zamieszczony w „Czerwonym Sztandarze” z 23 marca br. – rezygnuje z niedomówień. Ciechanowicz, bohater artykułu, to indywidualność dużego formatu. Wybór jego osoby jako obiektu ataków ze strony ortodoksyjnych publicystów litewskich potwierdza tylko wysokie kwalifikacje intelektualne i niewątpliwie cechy przywódcze Ciechanowicza w środowisku polskim współczesnej Litwy. Docent Jan Ciechanowicz był do niedawna prodziekanem języków obcych (m.in. polonistyki) Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Otóż pozbawienie go stanowiska prodziekana (24 lutego br.) zaliczyłbym także do chwytów kampanii przedwyborczej, choć o efekty tego posunięcia można by się spierać.

Jan Ciechanowicz (urodzony 2 lipca 1946 w Wornianach) mieszka w Wilnie od roku 1969. Jest absolwentem germanistyki Instytutu Języków Obcych w Mińsku, ukończył także Wieczorowy Uniwersytet Społeczny. Pracował początkowo jako nauczyciel języka niemieckiego w Mejszagole, następnie był dziennikarzem „Czerwonego Sztandaru” (1975-1983), pracownikiem Instytutu Ateizmu Naukowego Akademii Nauk Społecznych przy KC KPZR, uzyskawszy zaś stopień kandydata nauk filozoficznych – podjął pracę naukowo-dydaktyczną w Wileńskim Państwowym Instytucie Pedagogicznym. Z temperamentu jest przede wszystkim publicystą i historykiem-eseistą, zasłużonym dla Wilna i Wileńszczyzny jako autor kilku cykli artykułów ogłaszanych na łamach „Czerwonego Sztandaru”: „Z dziejów Wszechnicy Wileńskiej”, „Poczet profesorów wileńskich”, „Z teki archiwalnej”. Drukując w roku 1979 na łamach krakowskiego „Życia Literackiego” artykuł rocznicowy z okazji 400-lecia Uniwersytetu Wileńskiego – autor, nie po raz pierwszy zresztą, stał się ofiarą akcji represyjnej. Upór i siła witalna nie pozwoliły mu się poddać. Wybór najciekawszych tematów traktujących o udziale Polaków w ruchu narodowowyzwoleńczym i rewolucyjnym Litwy, Polski, Białorusi i Rosji, złożył się na książkę Ciechanowicza „W kręgu postępowych tradycji”, opublikowaną po polsku przez Wydawnictwo „Szwiesa” (Kaunas-Kowno 1987), w aptekarskim nakładzie 1.000 egzemplarzy. Mówiąc sumarycznie, autora jako historyka interesuje udział żywiołu polskiego w tradycjach wolnościowych oraz w kulturze Litwy i Białorusi. (Żeby stworzyć właściwą skalę dla tego osiągnięcia wymieńmy trzy pozostałe edycje polskie lat powojennych na Litwie: „Sponad Wilii cichych fal” wybór wierszy poetów polskich, należących do Kółka Literackiego przy redakcji dziennika „Czerwony Sztandar”, Kaunas 1985; E. Mieżalaitis: „Człowiek. Wiersze wybrane”. Przełożyła M. Stempkowska, Kaunas 1986 – oraz nie znany mi z autopsji wybór wierszy poetów litewskich, w przekładzie tejże M. Stempkowskiej, Kaunas 1989).

Nieodparcie prosi się o uwzględnienie jeszcze jeden wątek najnowszej publicystyki litewskiej.

Ataki na szkolnictwo polskojęzyczne, dla którego kadry nauczycielskie kształci właśnie docent Ciechanowicz oraz zespół wykładowców – polonistów WPIP. Z różnych stron republiki nadchodzą sygnały o zakusach rewindykacyjnych wobec polskich placówek szkolnych. Sprawy tej zaledwie dotknął, pokrywając ją uogólnieniem, Zygmunt Balcewicz, redaktor naczelny „Czerwonego Sztandaru” – w wywiadzie udzielonym „Życiu Warszawy”: „Dostrzegam przede wszystkim niepokój ludności polskojęzycznej w sprawach wprowadzenia w życie przepisów o języku litewskim jako narodowym bez jednoczesnego zapewnienia statusu języków innych grup narodowościowych, w tym polskiego”. Jest swoistym paradoksem, że w najczarniejszych latach stalinowskich Polacy mieli na Litwie do dyspozycji 263 szkoły samodzielne z polskim językiem wykładowym i 82 szkoły, w których prowadzono równoległe klasy polskie (stan z roku szkolnego 1953-54), podczas gdy dzisiaj liczba szkół, zmniejszając się co roku – jak to obliczył Ciechanowicz – o pięć do siedmiu placówek, wynosi zaledwie 92, w obu kategoriach łącznie. Jedyna samodzielna gazeta polska w ZSRR – wydawany w Wilnie „Czerwony Sztandar” – wywodzi się z tych samych czasów: numer pierwszy nosił datę 1 lipca 1953.

Oczywiście trzeba uwzględnić w bilansie lata 1957-1959, czyli odpływ ostatniej fali repatriantów, a także pamiętać o statusie społecznym ludności, która pozostała na ziemi ojców. Rachunek statystyczny jest uproszczeniem, jednak nie można uniknąć konstatacji, że opuściła Litwę przede wszystkim inteligencja polska, pozostali zaś robotnicy i chłopi. Toteż w takich a nie innych warunkach socjohistorycznych na szkołę polską spadł obowiązek wychowania i przysposobienia do życia społecznego nowej inteligencji. Tymczasem ze statystycznych 7 proc., jakie stanowią absolwenci szkół polskich w skali republikańskiej, tylko dwóm procentom udaje się podjąć studia wyższe. Spis ludności z 1979 roku wykazał na Litwie także uszeregowanie mieszkańców pod względem stopnia wykształcenia: 1) Żydzi (około 30 proc. populacji osiągnęło dyplomy wyższych uczelni), 2) Ukraińcy (15,7 proc.), 3) Rosjanie (13,2 proc), 4) Litwini (9,4 proc.), 5) Białorusini (7,4 proc.), 6) Polacy (3,2 proc.). Właśnie docent Ciechanowicz jako jeden z pierwszych bił na alarm, obalając m.in. mit przywileju zdawania egzaminów do szkół wyższych w języku ojczystym.

Ataki na Ciechanowicza noszą znamię starannie przygotowanej rozgrywki – bez prawa głosu ze strony poszkodowanego. Uczestniczyły w niej czasopisma „Sajudżio Żinios”, „Algiminas”, „Kalba Vilnius”, „Tarybinis Molytojas”, „Sowietskaja Litwa”, „Literatura ir Menas”. W swym wyrazie polemicznym zyskał niewątpliwie nowych, licznych wyznawców „Czerwony Sztandar”. Czyta się go ostatnio z wypiekami na twarzy. Bo też wybuch „litewskości” stymuluje na swój sposób erupcję tamtejszej „polskości”. Nie da się zaprzeczyć, że Ciechanowicz jako pierwszy wypowiedział w „Sztadarze” wszystko, co Polakom wileńskim dotychczas więzło w gardle. Wtórują mu dwa świetne pióra: Jan Sienkiewicz i Jerzy Surwiło. Cel i charakter najnowszej „kampanii publicystycznej” Ciechanowicza dokładnie oddaje tytuł pierwszego, ważkiego szkicu o obecności Polaków na Litwie: „Skąd tu jesteśmy?” („Czerwony Sztandar” z 9 kwietnia 1987 r.). Oto kolejne ogniwa: – „A jeżeli z ręką na sercu” (wypowiedź w dyskusji na temat szkolnictwa polskiego; „Cz.Sz.” z 12 czerwca 1988); – „Kultura, jednostka, naród” (wywiad z prof. Bogdanem Suchodolskim; „Cz.Sz.” z 5 lipca 1988); – „Potrzebny jest wzajemny szacunek” („Cz.Sz.” z 13 lipca 1988); – „Jagiełło w opinii jego współczesnych” („Cz.Sz.” z 16 lipca 1988 r.).

Przypomnijmy wreszcie wypowiedź, która zyskała największy rezonans, również w Polsce: „Skończyć z mitręga” – czyli przyspieszyć działania reformatorskie na Litwie, zmierzające do równouprawnienia mniejszości narodowych w życiu publicznym („Cz.Sz.” z 10 sierpnia 1988 r., przedruk w „Prawie i Życiu” nr 37/88).

Ciechanowiczowi w uprawianiu publicystyki, a zwłaszcza polemik, pomaga doprowadzona do perfekcji umiejętność operowania skrótem aforystycznym. Dał się też poznać wcześniej jako autor zbioru „Minima ironica”, skąd – dla przykładu – zaczerpnijmy jedną celną myśl, przystającą do sytuacji: „Łotry nazywają mnie łotrem. Chcą być w dobrym towarzystwie”.

Każda akcja pociąga za sobą reakcję. Zaczęliśmy nasze rozważania od końca, pora więc przejść do uwarunkowań procesu, któremu na imię „Litwo, ojczyzno moja...”

Litwini przeżywają swoiste apogeum uczuć narodowych, reagując emocjonalnie na wszystko: na mowę ojczystą, na barwy, na hymn litewski Vincasa Kudirki – można i trzeba to zrozumieć. Zbyt długo byli pozbawieni prawa do manifestowania swej kultury etnicznej, aby teraz brać im za złe nawet pewną dozę przesady w tym samouwielbieniu. Są to z pewnością oznaki etapu wstępnego, gdy „odwaga staniała”, a „rozsądek zdrożał”. Trzeba przez to przejść, zanim osiągnie się stan równowagi. Oczywiście, znacznie łatwiej jest wyciągać tego rodzaju wnioski, zajmując pozycję obserwatora z zewnątrz. Jako Polak urodzony i zamieszkały w Warszawie reaguję więc spokojniej, niż moi przyjaciele – Polacy wileńscy.

Sądzę, że pojawiające się dziś wzajemne niechęci polsko-litewskie są symptomem atawizmów, tkwiących głęboko w podświadomości obu narodów. Długo skrywane urazy wyrzuca się z siebie na oślep, mniej może dbając o szukanie winowajcy. Litwin, który swym zacietrzewieniem odtrąca dziś Polaka – swego sąsiada z tej samej wsi, z tej samej ulicy – popychając go w objęcia obcego przybysza, powinien sobie wcześniej przypomnieć, że już carską receptą na „porządek” i posłuch było pacyfikowanie aspiracji narodowych drogą wewnętrznego skłócenia narodów bądź warstw społecznych. (W latach 1840-1850 na Litwie i Białorusi carat zmienił diametralnie swą politykę wobec klasy włościańskiej, chcąc miejscowych chłopów obrócić przeciw ziemiaństwu polskiemu). Wbrew pozorom, nie jest to akcent odsyłający nas w zbyt odległą przeszłość. Gdybyśmy bowiem chcieli określić z kolei przyczyny niechęci dziewiętnastowiecznych bojowników o odrodzenie narodowe Litwy – do języka polskiego, musielibyśmy powołać się na najodleglejsze spostrzeżenia co do wzajemnych relacji językowych na styku Polski, Litwy i Rusi. Antoni Rolle wyprowadzał z tych porównań wniosek, że o ile polszczyznę cechowała zawsze siła ekspansywna w stosunku do obu żywiołów, o tyle Litwa „przyjmuje wszystko – stąd ruska mowa, pismo cerkiewne i obrządek wschodni w państwie Giedymina zyskują coraz większe uznanie” (Dr Antoni J. (Rolle) „Zameczki podolskie na kresach multańskich”, t. 1, Warszawa 1889, s. 48). Ponadto musielibyśmy wskazać „specjalizację” obu języków w dobie Rzeczypospolitej Obojga Narodów; polszczyzna dominowała w salonach, była językiem elity, znamionowała awans społeczny i łączność z kulturą Zachodu – litewski zaś był mową gminu. Te prawidłowości pozostawiły trwały ślad w postaci kompleksów i uprzedzeń.

Nieufność między Litwinami a Polakami z okresu dwudziestolecia międzywojennego sam Piłsudski miał oceniać jako największe nieszczęście, którego źródłem był długotrwały „brak ujęcia (wzajemnych stosunków) w ogólnie przyjęte i respektowane w życiu międzynarodowym formy” (interpretacja Józefa Becka w „Ostatnim raporcie”, Warszawa 1987, s. 62). Poza tym trzeba też przypomnieć niezwykłe wówczas uczulenie opinii litewskiej na choćby cień sympatii polonofilskich (nawet literackich) w postawie działaczy politycznych, co dotyczyło m.in. Stasysa Lozoraitisa, dyplomaty litewskiego, „obciążonego – jak powiada tenże Beck – swym polskim pochodzeniem”, a także samego Oskara Miłosza, działającego wprawdzie w odległej Francji i bardziej mimo wszystko poety-mistyka, zasłużonego tłumacza niż dyplomaty i polityka.

Przeszłość nadal ciąży nad teraźniejszością. Diagnoza taka – jeśli ją przyjąć – wymagałaby od obu stron, po pierwsze, dobrej woli i chęci przezwyciężenie uprzedzeń, po drugie, zatroszczenia się o odpowiednie impulsy, które umożliwiłyby lepsze wzajemne poznanie się, a także zbliżenie kulturalne. Tym celom, oczywista, nie służą ataki na szkołę polską ani pretensje do środowiska polskiego, że domaga się np. wprowadzenia polszczyzny w wychowaniu przedszkolnym czy nauki historii Polski dla zrozumienia twórczości Mickiewicza. (Prawem kontrastu trzeba by wskazać 60-tysięczne skupisko Polaków w Czechosłowacji, na Śląsku Cieszyńskim, gdzie funkcjonuje m.in. 60 przedszkoli polskich, 28 szkół podstawowych, 1 gimnazjum, 3 polskojęzyczne czasopisma dziecięco-młodzieżowe, a poznanie przeszłości Polski umożliwia specjalna wkładka do podręczników).

„Ziemia ojców – naszą ziemią”. Do tej konkluzji dorastali długo, zanim rozwój wydarzeń politycznych otworzył przed nimi możliwość skonsolidowania szeregów we wspólnym programie Stowarzyszenia – dziś: Związku Polaków na Litwie. Można by teraz, uciekając się do najbardziej litewskiej z polskich apostrof, głośno zapytać: Litwo, ojczyzno Mickiewicza, dlaczego dzisiaj dla nich, tamtejszych Polaków z dziada-pradziada, z czasów wspólnoty jagiellońskiej – stajesz się macochą? Albo: Litwo, ojczyzno – czyja? Skąd w tobie skłonności do podziału synów na lepszych i gorszych, na swoich i cudzych? Z takimi i podobnymi pytaniami biedzą się teraz w Polsce liczni, zrzeszeni i nie zrzeszeni sympatycy Litwy, członkowie klubów, partnerzy z towarzystw miłośników Wilna, Ziemi Wileńskiej, lituaniści, naukowcy, działacze oświatowi, którym Ziemia Litewska jest bliska.

Porzućmy urazy i przesądy. Jako sympatyk Litwy, od lat przeszło piętnastu współorganizator wakacyjnego studium języka i kultury polskiej dla nauczycieli-polonistów Republiki Litewskiej, widzę potrzebę i możliwość wzbogacenia naszych kontaktów, uatrakcyjnienia wspólnych działań. Jana Ciechanowicza oraz jego kolegów wykładowców Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego, a także zespół polonistów gabinetu języka i literatury polskiej Republikańskiego Instytutu Doskonalenia Nauczycieli w Wilnie – zapraszamy do wspólnego przedsięwzięcia: organizowania cyklicznych spotkań interdyscyplinarnych, poświęconych problematyce związków literackich, kulturalnych i oświatowych polsko-litewskich. Sympozja takie mogłyby odbywać się na zmianę, co dwa, trzy lata, w Wilnie i Warszawie. Należałoby przewidzieć odpowiednio elastyczną formułę takich spotkań, by zaktywizowały one również lituanistów po obu stronach granicy i ogarnęły swym zasięgiem także środowiska literackie – twórców i tłumaczy. Protektorat nad sympozjum polsko-litewskim mogliby objąć szefowie resortów edukacji narodowej oraz kultury i sztuki.

„Jeśli ktoś zwraca się do ciebie z ręką na sercu, popatrz, co trzyma w drugiej!” – radzi Jan Ciechanowicz. Otóż w drugiej jest miejsce na książkę. Polsko-litewską, pokłosie pierwszego spotkania.

Wojciech Jerzy Podgórski.”

* * *

Czas uciekał. Do kierownictwa Związku Polaków na Litwie infiltrowano wielu agentów bezpieki, którzy paraliżowali szereg patriotycznych inicjatyw. Trzeba było coś robić. Postanowiłem zorganizować polską partię polityczną, która by jeszcze przed demontażem ZSRR zdążyła dopiąć tego, by w składzie tego państwa powstała polska jednostka administracyjno-terytorialna, która później ogłosiłaby swą niepodległość, jak ongiś Litwa Środkowa.

Gazeta rejonu wileńskiego „Przyjaźń”, 12 maja 1990:

„Polska Partia Praw Człowieka

3 maja 1990 r. w Wilnie założona została pierwsza w ZSRR Polska Partia Praw Człowieka. Organizacja obejmuje swym działaniem teren całego Związku Radzieckiego; ma ona charakter niemasowy i nieetatystyczny; działa z wyłączeniem przemocy jako metody rozwiązań politycznych ściśle w ramach Konstytucji ZSRR i republik związkowych z poszanowaniem zasad demokracji, tolerancji i pluralizmu. PPPC gotowa jest do współpracy ze wszystkimi organizacjami nie uprawiającymi polityki antypolskiej i broniącymi praw człowieka i mniejszości etnicznych.

Taki jest skład zasad PPPC:

– Poszanowanie praw człowieka, jego godności i wolności powinno stanowić cel wszystkich założeń politycznych, społeczno-ekonomicznych, państwowo-organizacyjnych, oświatowo-kulturalnych, żadne z nich nie może służyć ograniczeniu czy zniesieniu tych najwyższych wartości.

– Żaden naród (czy jego część) nie ma prawa dominować nad innym narodem (czy jego częścią).

– Jedynymi sprawiedliwymi granicami między państwami są granice etniczne; jakiekolwiek inne rozwiązania prowadzą do łamania praw narodów do samostanowienia, są źródłem wrogości i konfliktów międzynarodowościowych.

– Każdy naród ma prawo do nieskrępowanego samorządu w granicach pokojowych, zakreślonych aktualnym zasięgiem jego świadomości etnicznej i kultury.

– Wszelkie przeciwieństwa i konflikty między ludzkimi zbiorowościami mogą być rozwiązywane wyłącznie środkami pokojowymi na drodze szczerego dialogu społecznego; zastosowanie przemocy jest sprzeczne z godnością człowieka.

– Pokój możliwy jest jedynie przy poszanowaniu zasad sprawiedliwości; jakakolwiek dyskryminacja mniejszości jest nieracjonalna z punktu widzenia interesów państwa i osłabia je.

– Ludzka osoba ma wartość absolutną; człowiek człowiekowi jest rzeczą świętą.

Cele działalności PPPC

– Przeciwstawienie się przejawom polityki dyskryminacji i ograniczania praw obywatelskich mniejszości polskiej.

– Dążenie do naprawienia krzywd, zadanych Polakom w ZSRR.

– Tworzenie w składzie poszczególnych republik radzieckich polskich obwodów autonomicznych, ewentualnie utworzenie (na terenach przyłączonych do ZSRR w 1939 roku) Wschodnio-Polskiej Republiki w składzie ZSRR jako gwaranta uniknięcia w stosunku do Polaków radzieckich stosowanej od lat polityki ograniczania praw człowieka, półprzymusowej asymilacji, apartheidu i dyskryminacji.

– Ustawodawcze zagwarantowanie obywatelom radzieckim, uważającym się za Polaków a zamieszkałych na dalszych terenach ZSRR, do repatriacji na obszary wchodzące w skład polskich jednostek administracyjnych w zachodniej części ZSRR.

– Wypłacenie odszkodowań wszystkim Polakom, niezależnie od tego, gdzie aktualnie mieszkają, za skonfiskowane mienie i inne straty poniesione w okresie represji stalinowskich.

– Oficjalna rehabilitacja Polaków ZSRR; zniesienie aktów stalinowskich ogłaszających Polaków za „naród antysocjalistyczny”, które posłużyły prawną podstawą do zastosowania masowego terroru względem naszego narodu.

– Zagwarantowanie Polakom wypędzonym w okresie po 1939 r. ze Wschodniej Polski i zamieszkałym aktualnie za granicą prawa do powrotu i osiedlenia się na stałe lub czasowo na ziemi ojczystej.

– Ogłoszenie pełnej i wyczerpującej prawdy o wszystkich zbrodniach popełnionych na Polakach przez ZSRR w celu tworzenia przesłanej pokojowego i honorowego współżycia Polaków ZSRR z innymi narodowościami tego kraju.

– Zdecydowane demaskowanie wszelkich przejawów antypolskości w ZSRR i na świecie.

– Jednoczenie Polaków ZSRR w organizacjach oświatowo-kulturalnych.

– Zainicjowanie i rozwój na szeroką skalę w ZSRR drukarstwa i czytelnictwa w języku polskim, bibliotek i szkół polskich, zespołów artystycznych.

– Dążenie do wprowadzenia kwoty liczebności” dla Polaków przy rekrutacji studentów na wyższe uczelnie Białorusi, Ukrainy, Litwy, Łotwy, Kazachstanu: zwiększone przez dziesięć lat zapisy młodzieży polskiego pochodzenia na wyższe uczelnie ZSRR w celu wyrównania krzywd i rażących dysproporcji zaistniałych w ciągu ostatniego półwiecza na skutek antypolskiej polityki odnośnych władz; kierowanie młodych Polaków z ZSRR na studia stypendialne do krajów zachodnich.

– Działanie na rzecz swobodnych i nieograniczonych kontaktów międzyludzkich między Polakami zamieszkałymi w ZSRR, Polsce i na całym świecie.

– Harmonizowanie i humanizacja stosunków Polaków z innymi narodowościami na zasadach wzajemnego poszanowania i miłości w celu autentycznej demokratyzacji wielkiego Związku Radzieckie, co stanowi niezbędną przesłankę zbudowania „wspólnego domu europejskiego”.

Doc. dr Jan Ciechanowicz

przewodniczący Polskiej Partii

Praw Człowieka,

Deputowany Ludowy ZSRR.”

Ta deklaracja została opublikowana także w „Naszej Gazecie” i „Kurierze Wileńskim”.

* * *

Sowiecka i warszawska bezpieka zareagowały bardzo nerwowo na ten nasz krok. Już 27 maja Romuald Mieczkowski opublikował paszkwil zredagowany prawdopodobnie wspólnie z wysłannikiem UOP-u w Wilnie, od dawna rozpracowującym tu polskie środowiska, majorem Marianem Charukiewiczem. („Znad Wilii”, 27.05-9.06.1990):

„Partia Poronionych Pomysłów Ciechanowicza

Inaczej nie potrafię rozszyfrować pojawiającego się ostatnio skrótu PPPC. Choć ma to oznaczać Polską Partię Praw Człowieka, ta nazwa, której użyłem w tytule, wydaje się bliższa prawdy, bowiem precyzyjniej eksponuje twórcę tej „pierwszej w ZSRR polskiej partii politycznej”. Chyba dochowuje ona wierności najlepszym tradycjom konspiracji, ponieważ powstała w podziemiu, gdzieś bardzo głęboko – nieprzypadkowo jej założyciel na niedawnym Zjeździe Związku Polaków na Litwie powoływał się na jakiegoś pułkownika.

Czytałem oświadczenie o PPPC od początku do końca, potem od końca do początku. Następnie utknąłem gdzieś w środku, zastanawiając się, czy dodatkowej treści nie należy szukać między wierszami. Nie powiem, żeby w dokumencie programowym nie były odzwierciedlone niektóre problemy, z jakimi stykają się Polacy od Mejszagoły po Magadan. Są tu wzniosłe cele i nie mniej górnolotne stwierdzenia. Nad nimi górują jednak zwyczajne bzdury, które wykazują pełnię niekompetencji. Na owe powikłanie pojęć i przemieszanie przeczących sobie faktów można by przymknąć oczy, gdyby... Gdyby ten program nie godził w dobre imię Polaka. Głosząc ideę „tworzenia Wschodnio-Polskiej Republiki w składzie ZSRR” przywódca nowej partii i jak na razie jedyny ujawniony jej członek zadaje cios odradzającej się właśnie polskości. Czuję wielką niezręczność apelując do pana docenta, doktora i czerwonego deputowanego, żeby sięgnął do dokumentów czy literatury, żeby zbadał istotę problemu, skoro chce coś przedsięwziąć!

„Człowiek człowiekowi jest rzeczą świętą” – czytamy w oświadczeniu. Nic dziwnego, że rzeczą. Tak właśnie był traktowany człowiek w czasach stalinowskich. Jak rzecz, nie tyle bezużyteczną co niebezpieczną, tępiono i przesiedlano w głąb ZSRR Polaków z Dzierżyńszczyzny i Marchlewszczyzny. Doświadczeń tych jest dla ideologa PPPC za mało. lekceważy on zachodzące dziś procesy w Europie Środkowej, wierny jest „wielkiemu Związkowi”, jedynemu i niepodzielnemu Związkowi Sierpa i Młota, który to przy pomocy tych narzędzi wyciął, ogłuszył i ogołocił znaczną część Europy. A może w czasie, kiedy ruchy wyzwoleńcze w ostatnim imperium przybierają na sile, uda się i przewodniczącemu tej pseudopolskiej partii urwać jakiś kąsek? Imperium jeszcze dość silne i w jego składzie można by było jakoś się urządzić.

Może jest to tylko kamuflaż, żeby w perspektywie wytyczyć nowe granice? Podzielonych jeszcze bardziej podzielić, a siebie obwieścić prezydentem takiej republiki? Taka myśl nie wpadła jeszcze nikomu do głowy, więc i konkurencja mniejsza. Służba Jana Ciechanowicza w fotelu kierownika sektora badań nad wschodnią polityką Watykanu, klerykalnym antykomunizmem i zagadnieniami kontrpropagandy w Międzyrepublikańskiej Wileńskiej Filii Instytutu Ateizmu Naukowego Akademii Nauk Społecznych przy KC KPZR zrobiła swoje. Czytelników proszę o przebaczenie, że zajmuję tak dużo miejsca cytując pełną nazwę instytucji, która z pierestrojką straciła rację bytu. Nazwa ta niewątpliwie trafi do skansenu komunizmu. Czyżby też i sporadyczne wykładanie materializmu dialektycznego studentom niczego rzecznika PPPC nie nauczyło, a tylko umocniło jego stanowisko na „platformie KPZR”? Ciekaw jestem także, w jakiej relacji są te dwie partie i jak je Obrońca Praw Człowieka łączy ze sobą.

Wątpliwie jednak, czy za nim pójdzie polski lud Wileńszczyzny. Owszem, przez dłuższy czas udawało się mu mydlić oczy rodakom, opowiadając o „załatwianiu spraw”, z których ani jedna nie przybrała konkretnego kształtu. Dziś czasy się zmieniły – po wyjściu z jednej klatki, nie sądzę, żeby znaleźli się tacy, którzy dobrowolnie popędziliby do innej. Chyba, że ptak jest ociężały i nie chce mu się latać. Miejscowy Polak, choć „lęty” i do wieku spraw podchodzi z pełną pokory rezerwą, albo niekiedy usiłuje przeczekać kłopotliwe chwile, to swój honor ma. Stąd tyle na naszej ziemi tradycji powstańczych, pięknych pieśni o wolności, pamięć o pomordowanych.

Działalność PPPC ma stanowić dla Polaków „przesłankę zbudowania Wspólnego Domu Europejskiego!” – podsumowuje twórca partii. Jej nacjonalistyczna koncepcja nie tylko nie doprowadzi do zbudowania jakiejkolwiek bądź konstrukcji, lecz może utrudnić budowane z tak wielkim mozołem porozumienie. Dlatego zabawa w trzy P i jedno C jest niebezpieczna i szkodliwa.

Dom Europejski nie wnosi podziałów. Jak zresztą dziś określić granice etniczne, o których ciągle mówi się w oświadczeniu programowym PPPC? Rozumując w ten sposób, całą Amerykę wypadałoby oddać Indianom. Po podbojach i upadkach, po zwycięstwach i klęskach, po gehennie wielu nacji i drogach krzyżowych ludów wyciągnięto wreszcie prawidłowe wnioski. Stąd i wypływa dążność wolnych narodów do Wspólnoty Bez Granic. Utworzenie z byłych terenów przedwojennej Rzeczypospolitej sowieckiej jednostki administracyjnej byłoby organizmem monstrualnym i upiornym. Zgubnym dla nas, Polaków, krokiem.

Trudno też odgadnąć, jaką rolę przygotował pan Ciechanowicz dla Polaków Wilna. W czasie, kiedy w pewnym podzielonym mieście runęły mury, z grodu nad Wilią nie da się utworzyć nowego Westberlinu. W mieście tak mocno związanym z dziejami Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie warto tworzyć izolacji, odwrotnie – należy bronić polskości w kontekście przemian litewskich. Dbając o unikalną kulturę „na styku” i zachowując szacunek dla wszystkich tych, którzy wspólnie w ciągu wieków dzielili dole i niedole. Natomiast pomoc dla rodaków, którzy trafili do ZSRR nie z własnej woli, należy nieść w zupełnie inny sposób.

Nowa partia została założona w rocznicę Konstytucji 3 Maja. Zacni twórcy pierwszej w Europie demokratycznej „Ustawy rządowej” z 1791 roku zapewne przewracają się w grobach z takiej postawy Polaka. Doprawdy, panie Janie, niech pan zaprzestanie. Wstyd w tym wieku tak zasadniczych rzeczy nie rozumieć... A i po co to PPPC?

Tomasz Bończa”.

* * *

18 maja zareagował w identyczny sposób (bo na ten sam rozkaz) redaktor naczelny „Czerwonego Sztandaru”, koordynator sowieckich służb specjalnych na terenie Nowej Wilejki Zbigniew Balcewicz:

„Komu i po co jest potrzebna PPPC?

Nie wiem, cieszyć się mam, czy też smucić, kiedy się dowiaduję o powstaniu kolejnej polskiej organizacji. Dziwnym może się wydać w taki sposób sformułowane pytanie – przecież każda nowa organizacja angażuje do spraw społecznych czy politycznych nowe rzesze rodaków. Tak, ale pod warunkiem, że powołując nową nie osłabia się już istniejących polskich organizacji. Jeżeli tak nie jest, to zaczynam wątpić w szczerość i autentyczność celów i dążeń ludzi, którzy powołują nowe organizacje. Co więcej, czasem wygląda to raczej na chęć zaspokojenia przez poszczególnych naszych rodaków swoich „przywódczych” ambicji i dążeń.

Takie refleksje nasunęły mi się po przeczytaniu w prasie lokalnej (wileńska gazeta rejonowa „Przyjaźń” z dnia 12 maja oraz biuletyn informacyjny ZPL „Nasza Gazeta” z dn. 13 maja br.) oświadczenia J. Ciechanowicza o tym, że, jak pisze, „3 maja 1990 r. w Wilnie założona została pierwsza w ZSRR Polska Partia Polityczna o nazwie: Polska Partia Praw Człowieka”. Dalej przewodniczący PPPC J. Ciechanowicz stwierdza, iż ta „organizacja obejmuje swym działaniem teren całego Związku Radzieckiego, ma ona charakter nie masowy l nieetatystyczny (?); działa... ściśle w ramach Konstytucji ZSRR i republik związkowych z poszanowaniem zasad demokracji...”

Jako cel działalności PPPC m.in. wymienia się; „– Przeciwstawienie się przejawom polityki dyskryminacji i ograniczenia praw obywatelskich mniejszości polskiej w Związku Radzieckim;

– Tworzenie w składzie poszczególnych republik radzieckich polskich obwodów autonomicznych, ewentualnie utworzenie (na terenach przyłączonych do ZSRR w 1939 roku) Wschodnio-Polskiej Republiki w składzie ZSRR jako gwaranta uniknięcia w stosunku do Polaków radzieckich stosowanej od lat polityki ograniczenia praw człowieka, półprzymusowej asymilacji, apartheidu i dyskryminacji;

– Jednoczenie Polaków ZSRR w organizacje oświatowo-kulturalne” itd.

Z powodu uszczuplonej objętości gazety nie ma możliwości szerzej przytoczyć wyżej wymieniony dokument, ani też poddać go bardziej szczegółowej analizie. Chciałbym po prostu tylko zasygnalizować fakt oraz wyrazić pewne refleksje, jakie nasunęły się mi po zapoznaniu się z powyższym oświadczeniem.

Otóż przede wszystkim zaskoczył mnie pośpiech oraz tajemniczość przy założeniu nowej partii. Tak już jest na świecie, że kwestie założenia nowych organizacji, które powstają w sposób naturalny, są najpierw szeroko dyskutowane wśród społeczeństwa. Jeżeli chodzi o PPPC, to jakoś nie było dotychczas o jej powołaniu nie tylko żadnej dyskusji, ale praktycznie i mowy. Zebranie (czy zjazd założycielski?) tej organizacji odbyło się widocznie w konspiracji, skoro nie powiadomiono o tym nie tylko środków masowego przekazu, ale i nas – Polaków. Nie wiadomo, ilu i kto z „Polaków radzieckich” wziął udział w tej imprezie? Stąd nasuwa się też pytanie, w czyim imieniu nowo powstała partia stawia sobie za cel „tworzenie w składzie poszczególnych republik radzieckich polskich obwodów autonomicznych, ewentualnie utworzenie... Wschodnio-Polskiej Republiki w składzie ZSRR...”?

Dlaczego właśnie „w składzie ZSRR”, skoro, jak pisze przewodniczący, PPPC za zasadę swojej działalności uznaje, iż „jedynymi sprawiedliwymi granicami między państwami są granice etniczne: jakiekolwiek inne rozwiązania prowadzą do łamania prawa narodów do samostanowienia, są źródłem wrogości i konfliktów międzynarodowościowych”?

Co prawda, jednym z celów działalności PPPC jest „harmonizowanie i humanizacja stosunków Polaków z innymi narodowościami na zasadach wzajemnego poszanowania i miłości w celu autentycznej demokratyzacji wielkiego Związku Radzieckiego, co stanowi niezbędną przesłankę zbudowania „Wspólnego Domu Europejskiego”. Ale czy możliwe jest osiągnięcie tego celu, skoro nowa partia hołduje zasadzie, iż „jedynymi sprawiedliwymi granicami miedzy państwami są granice etniczne”?

Od siebie chciałbym dodać, że mapa etniczna Europy Środkowo-Wschodniej, która kształtowała się przez tysiąclecia migracji, podbojów i przemian świadomości narodowej jej mieszkańców, obecnie pstrzy się mozaiką kolorów. Nie było i dziś również nie ma możliwości wytyczenia w Europie Środkowo-Wschodniej granic politycznych zbieżnych z granicami etnicznymi.

Zgodnie z oświadczeniem przewodniczącego jednym z celów działalności PPPC jest zjednoczenie Polaków ZSRR w organizacje, które obok pracy kulturalno-oświatowej za cel swej działalności stawiają również obronę praw Polaków, w różnych zakątkach Związku Radzieckiego powstały na długo, przed założeniem PPPC.

Nasuwa się więc pytanie, komu było pilnie potrzebne powołanie nowej polskiej organizacji? Przynajmniej na drugim nadzwyczajnym Zjeździe ZPL, który się odbył 22 kwietnia br., gdzie J. Ciechanowicz był jednym z pretendentów na prezesa ZPL, o powołaniu polskiej partii politycznej nie było mowy.

Nie wiadomo, jaką realną korzyść przyniesie „Polakom radzieckim” nowo powołana partia, jasne jest jedno, ze w Republice Litewsklej fakt ten wywołał konsternację społeczeństwa litewskiego oraz prawdziwe zdumienie Polaków.

Zbigniew Balcewicz”

* * *

Bardzo wielu polskich „znawców zagadnienia” i „wybitnych specjalistów” (pożal się Boże!) to po prostu żałosne ofiary wytrawnych agentów sowieckiej bezpieki, którzy spotykali takiego „gościa” z Warszawy na wileńskim dworcu, odprowadzali go do hotelu, częstowali sowicie wódeczką i sugerowali określone oceny, zdania i mniemania. Wracał taki „znawca” po kacu do Warszawy i pisał perełki w rodzaju: „Nosi ona nazwę Polska Partia Praw Człowieka, została założona w Wilnie 3 maja, a na jej czele stoi doc. Jan Ciechanowicz, deputowany do Rady Najwyższej ZSRR. I tu pierwsza uwaga, Ciechanowicz to znany działacz komunistyczny, w przeszłości aktywny piórem przeciwnik Kościoła katolickiego, od około 2 lat nagle nawrócony, i na wiarę i na polskość. Prowieniencja polityczna przewodniczącego nowej partii znajduje także uzasadnienie w przytoczonym dokumencie. Otóż, m.in. Ciechanowicz pragnie przestrzegać Konstytucji ZSRR, a także, być może w przyszłości, utworzyć z Kresów Wschodnich II RP – Wschodnio-Polską Republikę w składzie ZSRR. Ot, i mamy choć jednego w naszym narodzie szczerego, ideowego komunistę, wiążącego wszystkie swe nadzieje z Kremlem.” (Adam Hlebowicz w artykule „Z prasy polskiej na Kresach”, opublikowanym w masońskim piśmie londyńskim „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” w dniu 23 czerwca 1990). Jakże swoiście sprytna bywa niewyobrażalna polska głupota w połączeniu z kliniczną podłością!